Όλγα Παλαγγιά: «Σε κοινό θνητό ανήκει ο σκελετός της Αμφίπολης»

Διεθνώς αναγνωρισμένη ως ειδική στην αρχαιοελληνική τέχνη, επιστήμων με μεγάλο και σημαντικό συγγραφικό έργο, η κα Ολγα Παλαγγιά, καθηγήτρια Κλασικής Αρχαιολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, «διαβάζει» τα αρχαιολογικά ευρήματα της Αμφίπολης με έναν τρόπο που διαφέρει από τις ερμηνείες οποιουδήποτε άλλου -και κυρίως από την επίσημη των ανασκαφέων. Οι απόψεις της προκαλούν, συχνά ιδιαίτερα άγριες επικρίσεις και μανιασμένες επιθέσεις εις βάρος της, η ίδια όμως επιμένει να αμύνεται στις όποιες προκαταλήψεις χρησιμοποιώντας ως ασπίδα τη δύναμη των αρχαίων πηγών. Ύστερα από τη θύελλα που είχαν προκαλέσει οι ρηξικέλευθες δηλώσεις της πριν από μερικούς μήνες, ο σκελετός της Αμφίπολης «έπεισε» την διαπρεπή Ελληνίδα αρχαιολόγο να σπάσει τη σιωπή της.

Εφόσον η ανασκαφή έχει πλέον ολοκληρωθεί, ποια είναι η συνολική εκτίμησή σας για το μνημείο της Αμφίπολης;

Θεωρώ ότι το μνημείο στον Τύμβο Καστά δημιουργήθηκε σε τρεις φάσεις: Ο σκελετός στο υπόσκαφο τμήμα μαρτυρά τη δεύτερη φάση, όταν κάποιοι Μακεδόνες έσπασαν το πάτωμα του αρχικού ταφικού θαλάμου και δημιούργησαν έναν κιβωτιόσχημο τάφο κάτω από το επίπεδο του αρχικού δαπέδου. Για κάποιο άγνωστο λόγο θέλησαν να προσθέσουν εκεί έναν νεκρό. Αρα, η ταφή που βρισκόταν πάνω από τον σκελετό, συνιστά την πρώτη φάση. Ολα αυτά θα πρέπει να συνέβησαν μεταξύ 4ου και 3ου π.Χ. αιώνα, γι' αυτό λέω ότι ο «πυρήνας» του μνημείου είναι μακεδονικός. Ομως, τον 1ο π.Χ. αιώνα δημιουργείται μια νέα κατασκευή, μέσα σε αυτόν τον καμαροσκεπή μακεδονικό τάφο. Τότε προστέθηκαν οι Σφίγγες, οι Καρυάτιδες, πιθανότατα και το ψηφιδωτό, σίγουρα όμως η μαρμάρινη επένδυση. Κάτω από τους μαρμάρινους ορθοστάτες προφανώς υπάρχουν πωρόλιθοι, οι οποίοι ανήκουν στον αρχικό μακεδονικό τάφο. Αυτοί επενδύθηκαν με ορθομαρμάρωση, τον 1ο π.Χ. αιώνα.

Έχει αναφερθεί άλλη παρόμοια περίπτωση ταφής σαν αυτή που περιγράφετε στη εξήγηση που προτείνετε;

Βεβαίως. Υπάρχει προηγούμενο εύρημα, «παράλληλο» όπως λέμε στην αρχαιολογία και μάλιστα στην Αμφίπολη. Είναι ο Τάφος Νο. 3, ένας μακεδονικός, κιβωτιόσχημος τάφος του 3ου π.Χ. αιώνα, στον οποίον, ύστερα από την πρώτη ταφή, προστέθηκε ένας επιπλέον νεκρός, αφού έγινε αφαίρεση των λίθων του δαπέδου.

Σε ποιον πιστεύετε ότι ανήκει ο σκελετός;

Η αποκάλυψη του σκελετού τεκμηριώνει ότι το μνημείο ξεκινά από τον 4ο αιώνα. Έχουμε πράγματι έναν μακεδονικό τάφο, κιβωτιόσχημο, ο οποίος δεν διαφέρει σε τίποτα από δεκάδες άλλους που έχουν αποκαλυφθεί σε όλη την Μακεδονία, αλλά και πιο συγκεκριμένα στην Αμφίπολη. Ο τάφος δεν έχει τίποτα το ιδιαίτερο και επομένως αυτός που είναι θαμμένος εκεί ήταν μάλλον ένας κοινός θνητός, ένας απλός Αμφιπολίτης, όπως και όλοι οι άλλοι που έχουν βρεθεί στην περιοχή προηγουμένως. Δεν ξέρω εάν είναι άντρας ή γυναίκα, ξέρω όμως ότι δεν είναι ούτε βασιλιάς, ούτε στρατηγός του Μεγάλου Αλεξάνδρου, ούτε κάποια επιφανής προσωπικότητα. Το όνομά του δεν θα γίνει ποτέ γνωστό -εκτός και εάν έχει ανακαλυφθεί κάποια επιγραφή. Πιστεύω επίσης ότι από την ανάλυση του DNA δεν θα υπάρξει κανένα όφελος. Σίγουρα θα γίνει προσπάθεια να συσχετιστεί με το σκελετό του Φιλίππου, αλλά το γενετικό υλικό δεν θα ταιριάζει. Απλούστατα, διότι ο νεκρός της Αμφίπολης δεν ανήκει στην μακεδονική βασιλική οικογένεια.

Αποκλείεται ο σκελετός να ανήκει στον Μέγα Αλέξανδρο;

Ο Τάφος του Αλεξάνδρου βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια, αλλά δεν έχει βρεθεί, διότι είναι βυθισμένος στη θάλασσα, έχει βουλιάξει. Κατά τον 5ο-6ο μ.Χ. αιώνα έγινε ένας τρομερός σεισμός, εξαιτίας του οποίου κατακρημνίστηκε ολόκληρη η παραλία. Γίνονται υποθαλάσσιες ανασκαφές, ανευρίσκονται διάφορα πράγματα, ακόμη όμως δεν έχει εντοπιστεί ο ίδιος ο τάφος του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Θα μπορούσε ο νεκρός να είναι ο Ηφαιστίων ή η Ολυμπιάδα;

Έχουμε αρχαίες μαρτυρίες ότι ο Ηφαιστίων καήκε -και πανηγυρικά, μάλιστα, σε μια μεγαλοπρεπή τελετή. Επίσης, τα όποια υπολείμματα από την πυρά θάφτηκαν στη Βαβυλώνα, δηλαδή στο σημερινό Ιράκ. Επομένως δεν θα μπορούσε να ανευρεθεί σκελετός του Ηφαιστίωνα στην Αμφίπολη, καθώς η σορός του δεν επέστρεψε ποτέ στη Μακεδονία. Απορώ πώς μερικοί τολμούν ακόμη και να το σκέφτονται. Είναι ντροπή. Όσοι μιλούν για Ηφαιστίωνα είναι ανιστόρητοι, ή, τουλάχιστον, δεν έχουν βασικές γνώσεις μακεδονικής ιστορίας.
Οσο για τον τάφο της Ολυμπιάδας, όπως επίσης είναι γνωστό, βρίσκεται στην Πύδνα. Κι αυτό δεν μπορεί να αμφισβητηθεί, καθώς έχει βρεθεί μια επιγραφή σε διπλανό τάφο, η οποία γράφει «ο τάφος μου είναι δίπλα στην Ολυμπιάδα».

Η Αμερικανίδα αρχαιολόγος, Ντόροθι Κινγκ, θεωρεί ότι ο Τύμβος κατασκευάστηκε με παραγγελία της Ολυμπιάδας για τον Μέγα Αλέξανδρο, αλλά τελικά φιλοξένησε τον νεκρό Ηφαιστίωνα. 

Στον πανεπιστημιακό χώρο η κυρία Κινγκ είναι άγνωστη, διότι δεν έχει επιστημονικές δημοσιεύσεις. Γράφει μόνο στο προσωπικό της μπλογκ και δεν νομίζω ότι είναι ειδική στη μακεδονική ιστορία. Από ό,τι ξέρω, έχει εκδόσει μόνο ένα βιβλίο για τα Ελγίνεια, υποστηρίζοντας θέσεις που δεν ήταν ιδιαίτερα υπέρ της Ελλάδας. 

Από τα υπολείμματα της διακόσμησής του, τι θα μπορούσαμε να υποθέσουμε για το φέρετρο;

Οπως και σε πάμπολλους κιβωτιόσχημους τάφους που έχουν βρεθεί στην Αμφίπολη, ο νεκρός θα πρέπει να βρισκόταν πάνω σε κλίνη, δηλαδή σε κρεβάτι και όχι σε φέρετρο. Ως έφορος αρχαιοτήτων, έχοντας δει πολλούς παρόμοιους τάφους, η κα Κατερίνα Περιστέρη θα έπρεπε να γνωρίζει ότι η κλίνη είναι το πιο συνηθισμένο στοιχείο και απορώ πώς έκανε αμέσως λόγο για φέρετρο. Επίσης, για τα δύο στρογγυλά κομμάτια γυαλί που βλέπουμε στη φωτογραφία των τελευταίων ευρημάτων, πιστεύω ότι είναι οι οφθαλμοί (κέντρα) ελίκων, δηλαδή σπειρών που έπαιζαν το ρόλο ποδιών για την κλίνη. Αυτό ήταν ένα κοινό διακοσμητικό μοτίβο στην Μακεδονία. 

Εξακολουθείτε να πιστεύετε ότι το μνημείο είναι ρωμαϊκό;

Το τελικό μνημείο θα πρέπει να το κατασκεύασε ο Αύγουστος για να τιμήσει κάποιους πολύ σπουδαίους νεκρούς στη Μάχη των Φιλίππων, η οποία έγινε το 42 π.Χ. και ήταν κοσμοϊστορικής σημασίας. Αυτοί οι νεκροί δεν βρέθηκαν, ή μπορεί να μην τοποθετήθηκαν εκεί ποτέ, να ήταν εξ αρχής ήταν κενοτάφιο. Πάντως, ο Αύγουστος βρήκε έναν παλαιότερο, μακεδονικό τάφο και τον μετασκεύασε, αφού βέβαια τον καταπάτησε. Ο Αύγουστος νίκησε τους εχθρούς του, τους δολοφόνους του Καίσαρα και αγάπησε πάρα πολύ την Αμφίπολη. Ξέρουμε από επιγραφικές πηγές ότι την ανοικοδόμησε, αφού την είχαν ισοπεδώσει οι Θράκες. Υπάρχει επιγραφή από βάση αγάλματος που έχει βρεθεί στην Αμφίπολη, η οποία γράφει «Αύγουστος, Κτίστης, Σωτήρ». Το «Κτίστης» σημαίνει ότι έκτισε ξανά την πόλη και γι' αυτό θεωρείται συνιδρυτής. Είναι γνωστό, επίσης, ότι κατά τον 1ο π.Χ. αιώνα επικράτησε οικοδομικός οργασμός στην Αμφίπολη. Δυστυχώς, δεν μπορούμε να αποφύγουμε τους Ρωμαίους, ιδιαίτερα λόγω του περιβόλου και των Καρυατίδων. Τα στοιχεία αυτά, κατά τη γνώμη μου, παραπέμπουν στον 1ο π.Χ. αιώνα. Και δεν ήταν ιδιώτης αυτός που το έφτιαξε. Για τα κολοσσιαία γλυπτά, την τεράστια ποσότητα μαρμάρου για τον περίβολο, το ψηφιδωτό κ.λπ. ξοδεύτηκαν πάρα πολλά χρήματα, κάτι που συνηγορεί περαιτέρω στο ότι το μνημείο είναι της ρωμαϊκής περιόδου. Οι στρατηγοί του Αλεξάνδρου που έχουν βρεθεί ενταφιασμένοι σε μακεδονικούς τάφους, δεν είχαν τέτοια αγάλματα. Είχαν όμως υπέροχες τοιχογραφίες, όπως στα Λευκάδια, όπου βρίσκονται τάφοι στρατηγών του Αλεξάνδρου, χωρίς μάρμαρο ή αγάλματα.

Πού βασίζετε τη χρονολόγηση του μνημείου στην εποχή του Αυγούστου;

Τη χρονολόγησή μου τη βασίζω κυρίως στην τυπολογία των Καρυατίδων, διότι τέτοιου είδους Κόρες δεν υπάρχουν πριν από τον 1ο π.Χ. αιώνα. Οι Καρυάτιδες της Αμφίπολης δεν είναι ολόγλυφες, αλλά κολλημένες πάνω σε έναν πεσσό και μιμούνται τις αρχαϊκές κόρες που ξέρουμε από την Ακρόπολη. Αυτά είναι στοιχεία που όλα παραπέμπουν στον 1ο αιώνα. Στην Ελευσίνα υπάρχουν αντίστοιχες Καρυάτιδες αυτής της περιόδου. Πολύ δύσκολα θα μπορούσε να ευσταθεί η εκδοχή ότι οι Κόρες της Αμφίπολης είναι επαναστατικές και εμφανίζονται για πρώτη φορά στον Τύμβο Καστά. Πώς γίνεται όμως να ξεχάστηκαν και να εμφανίστηκαν ξανά τον 1ο αιώνα, ύστερα από τριακόσια χρόνια; Στην αρχαία ελληνική τέχνη, όταν ανακαλύπτεται κάτι, το επαναλαμβάνουν όλοι, δεν υπάρχουν κενά.

Πιστεύετε ότι ο περίβολος τοποθετήθηκε και αυτός κατά τον 1ο π.Χ. αιώνα;

Όπως είπα, κατά την άποψή μου οι Καρυάτιδες και η ορθομαρμάρωση χρονολογούνται στον 1ο π.Χ. αιώνα, στην εποχή του Αυγούστου. Έως τότε η είσοδος των Σφιγγών θα πρέπει να ήταν απλώς ένας σκεπασμένος δρόμος. Ο περίβολος είναι του 1ου π.Χ. αιώνα και εξ αυτού συνάγουμε την χρονολόγηση του υπόλοιπου μνημείου, διότι στο εσωτερικό του τύμβου υπάρχει η ίδια ορθομαρμάρωση, η ίδια επένδυση δηλαδή, η οποία προστέθηκε στην αρχική τοιχοποιία από πωρόλιθους. Το γιατί φτιάχτηκε ο περίβολος μάς οδηγεί σε αυτό που όλοι μισούν, στους Ρωμαίους. Διότι η Αμφίπολη καταστράφηκε από τους Θράκες γύρω στο μέσον του 1ου αιώνα π.Χ. Το 42 π.Χ. έγινε η μάχη των Φιλίππων, το στρατόπεδο του Μάρκου Αντωνίου ήταν, μάλιστα, στην Αμφίπολη. Τα στρατιωτικά σώματα ήταν πολύ μεγάλα, της τάξης των 100.000 μαχητών και επειδή ήταν πολύ βίαιος πόλεμος, έλαβαν μέρος συγκλητικοί και πάρα πολλοί σπουδαίοι Ρωμαίοι. Είναι πολύ πιθανόν ότι ο Αύγουστος δημιούργησε αυτό το μνημείο, πάνω στον παλιό, προϋπάρχοντα μακεδονικό τάφο, για να τιμήσει κάποιους από αυτούς τους επιφανείς Ρωμαίους συμπολεμιστές του. Επίσης, υπάρχει ένα ζήτημα μίμησης: Γνωρίζουμε ότι οι Ρωμαίοι γενικώς αντέγραφαν μακεδονικούς τάφους στην Αμφίπολη, διότι εκεί έχει βρεθεί ένας τάφος που μοιάζει με μακεδονικό, αλλά είναι αντίγραφο, του 1ου μ.Χ. αιώνα. Υπάρχει επιγραφή με ημερομηνία και το όνομα του νεκρού.

Ο Λέων που βρισκόταν στην κορυφή του λόφου δεν αποτελεί πειστήριο ότι ο Τύμβος κατασκευάστηκε τον 4ο π.Χ. αιώνα και όχι αργότερα;

Το λιοντάρι είναι ένα άγαλμα του 4ου π.Χ. αιώνα, επ' αυτού δεν υπάρχει αμφιβολία. Εγώ πιστεύω όμως ότι ο Λέων δεν βρισκόταν στην κορυφή του Τύμβου. Αντιθέτως, η κα Περιστέρη έχει μείνει αμετακίνητη στην πεποίθησή της για τη χρονολόγηση, διότι ακριβώς θεωρεί ότι ο Λέων της Αμφίπολης βρισκόταν πάνω από το ταφικό μνημείο που αποκάλυψε. Αλλά τα στοιχεία που έχει είναι ελλιπή και δεν μπορεί να το τεκμηριώσει. Στην κορυφή του λόφου βρέθηκε το θεμέλιο ενός μνημείου. Αλλά κανείς δεν μπορεί να αποδείξει ότι εκεί βρισκόταν ο Λέων. Το λιοντάρι βρίσκεται πέντε χιλιόμετρα μακριά και έχουμε δει κι άλλα τέτοια αγάλματα, αλλά όχι πάνω σε τύμβους. Οι λέοντες της Χαιρωνείας, της Κνίδου κ.λπ είναι ταφικά σήματα, δεν έχουν σχέση όμως με τύμβους. Εγώ δεν ξέρω κανένα λιοντάρι πάνω σε τύμβο στον ελληνικό χώρο. Εάν η χρονολόγηση του μνημείου της Αμφίπολης βασίζεται στον Λέοντα, κατά την άποψή μου είναι εξαιρετικά επισφαλής.

Το ψηφιδωτό της Περσεφόνης δεν αποδεικνύει ότι το ταφικό μνημείο είναι του τελευταίου τετάρτου του 4ου π.Χ. αιώνα;

Σε καμία περίπτωση. Μπορώ να διαβεβαιώσω ότι η βοτσαλωτή τεχνική συνεχίζεται έως τα ρωμαϊκά χρόνια. Υπάρχει ένα τέτοιο πχ στην Αρχαία Κόρινθο, υπέροχο, βοτσαλωτής τεχνικής, του 2ου μ.Χ. αιώνα. Θεωρώ ότι το ψηφιδωτό της Περσεφόνης σίγουρα δεν είναι του 4ου π.Χ. αιώνα, οι αρχαιολόγοι έχουν κάνει λάθος, διότι τα ψηφιδωτά εκείνης της περιόδου είναι τετράχρωμα, στις αποχρώσεις του καφέ. Αυτό της Αμφίπολης είναι πολύχρωμο και μάλιστα με μπλε βότσαλα, τα οποία δεν συνηθίζονταν στη μακεδονική τέχνη. Πχ στα θαυμάσια ψηφιδωτά της Πέλλας, το μπλε χρώμα απουσιάζει εντελώς. Μάλιστα, θα έλεγα ότι σε σύγκριση με εκείνα, το ψηφιδωτό είναι μάλλον κατώτερης καλλιτεχνικής αξίας, φτιαγμένο από έναν λιγότερο άξιο καλλιτέχνη. Κυρίως όμως ξέρουμε ότι οι Μακεδόνες δεν τοποθετούσαν μωσαϊκά με μορφές στους τάφους, αλλά μόνο με γεωμετρικά μοτίβα. Το μωσαϊκό με ρόμβους που βρέθηκε στην είσοδο του Τύμβου Καστά, μοιάζει με άλλα ψηφιδωτά που έχουν βρεθεί στην Αμφίπολη. Πιθανότατα έμεινε εκεί από τον παλιό τάφο. 

Οι ερευνητές εξέφρασαν την άποψη ότι ο νεκρός της Αμφίπολης ήταν «αφηρωισμένος», δηλαδή λατρευόταν σαν ημίθεος. Συμφωνείτε με αυτό;

Ο αφηρωισμός τεκμηριώνεται μόνο για τους Ρωμαίους. Οι ανασκαφείς μίλησαν για αφηρωισμό, φαντάζομαι λόγω των Καρυατίδων κυρίως, όσες έχουμε βρει όμως είναι μόνο από ιερά. Υπάρχουν μερικές και από τάφους, δεν μοιάζουν καθόλου όμως με αυτές της Αμφίπολης. Εάν λοιπόν στον Τύμβο Καστά υπάρχει μνημείο αφηρωισμού, θα πρέπε να είναι μνημείο υπέρ κάποιου Ρωμαίου.

Είστε ειδική στην μακεδονική τέχνη, την διδάσκετε στο πανεπιστήμιο, γράφετε βιβλία για αυτήν κ.λπ. Πώς κρίνετε τις Σφίγγες της Αμφίπολης;

Το κεφάλι της Σφίγγας δεν ταιριάζει με το στιλ του σώματος, το κεφάλι είναι πολύ κλασσικιστικό. Εάν όμως πράγματι ανήκει στη Σφίγγα, γιατί από ό,τι ξέρω οι ανασκαφείς δεν το τοποθέτησαν πάνω στο σώμα ώστε να δουν στην πράξη εάν όντως έχει αφαιρεθεί από εκεί, τότε δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το μνημείο είναι της ρωμαϊκής περιόδου. Γιατί τα αγάλματα των Σφιγγών είναι πολύ άσχημα, εντελώς ακαλαίσθητα. Το κεφάλι με το σώμα δεν ταιριάζει καθόλου. Δεν θα μπορούσαν να το έχουν φτιάξει Έλληνες καλλιτέχνες.

Η επίχωση, το «μπάζωμα» του Τύμβου με χώμα, πώς εξηγείται κατά τη γνώμη σας;

Η επίχωση θα πρέπει να προέκυψε από πλημμύρα, επειδή η περιοχή ήταν λίμνη κατά τα αρχαία χρόνια. Δεν νομίζω ότι τοποθετήθηκε εκεί από ανθρώπινο χέρι. Σε κάθε περίπτωση, το ζήτημα αυτό χρειάζεται περαιτέρω τεκμηρίωση, γιατί η επίχωση δεν χρονολογεί το μνημείο, ούτε τα τυχόν όστρακα που έχουν βρεθεί μέσα σε αυτήν, διότι είναι μεταγενέστερα της κατασκευής του Τύμβου. Παρεμπιπτόντως, μόνο τα κεραμικά που ανευρίσκονται στα θεμέλια μπορούν να χρησιμοποιηθούν για αξιόπιστα συμπεράσματα. Διότι αυτά τα όστρακα είναι υπολείμματα από τους εργάτες, ήταν τα πιάτα και τα ποτήρια τους, τα οποία χρησιμοποιούσαν κατά τη διάρκεια των εργασιών. Ακριβώς όπως οι σημερινοί οικοδόμοι αφήνουν πίσω τους απορρίμματα, πχ τα κουτάκια ή τα μπουκάλια από τις μπίρες και τα αναψυκτικά, έτσι και οι αρχαίοι εργάτες πετούσαν τα κεραμικά σκεύη που δεν τους ήταν χρήσιμα.

Θεωρείτε ότι υπάρχουν ευρήματα από την Αμφίπολη τα οποία δεν δημοσιοποιούνται;

Ναι, πιστεύω ότι οι ανασκαφείς δεν μας έχουν δώσει όλα τα στοιχεία, αυτό όμως δεν γίνεται επειδή υπάρχει σκοπιμότητα, δεν το κάνουν επίτηδες, απλώς δεν απευθύνονται σε αρχαιολόγους. Πράγματα που έχουν μεγάλη αρχαιολογική αξία αλλά δεν εντυπωσιάζουν το πλατύ κοινό, δεν τα δημοσιοποιούν. Ο,τι παίρνουμε από τις επίσημες ενημερώσεις, είναι επιλεκτικά. Μόνοι τους οι ανασκαφείς λένε ότι έχουν βρει πάρα πολλή κεραμική, η οποία όμως δεν είναι άξια λόγου για να μας την παρουσιάσουν. Και όμως, από τα κεραμικά χρονολογούνται τα μνημεία. 

Πιστεύετε ότι το μνημείο της Αμφίπολης δεν είναι τόσο σημαντικό όσο νομίζουμε;

Κάθε άλλο, νομίζω ότι είναι ένα καταπληκτικό αρχαιολογικό εύρημα και θα μας απασχολεί για πολύ καιρό. Ταυτόχρονα όμως λέω ότι ο καθαυτό τάφος, ο μακεδονικός κιβωτιόσχημος που βρέθηκε στο βάθος του τρίτου θαλάμου, ήταν κάτι πάρα πολύ κοινό. Υπήρχαν πάμπολλοι τέτοιοι στην Αμφίπολη, πανομοιότυποι με αυτό του Τύμβου, κιβωτιόσχημοι, με νεκρική κλίνη.

Γιατί πιστεύετε ότι οι απόψεις σας προκαλούν τόσο έντονες αντιδράσεις;

Η Μακεδονία είναι μια ευαίσθητη περιοχή ούτως ή άλλως και όποιος λέει κάτι που ξεφεύγει από την πεπατημένη, κατηγορείται αμέσως σαν κατάσκοπος. Το σφάλμα μου ήταν που δεν είχα κάνει μήνυση για συκοφαντική δυσφήμιση στην εφημερίδα η οποία πριν από μερικά χρόνια με είχε κατηγορήσει σαν φιλοσκοπιανή, επειδή είχα πει ότι στον ασύλητο τάφο της Βεργίνας δεν βρέθηκαν τα οστά του Φιλίππου Β', αλλά του γιού του. Φυσικά παρασιωπήθηκε το ότι είχα πει επίσης πως ο Φίλιππος Β' θα έπρεπε να βρισκόταν στον διπλανό τάφο, τον συλημένο, εκεί όπου δυστυχώς δεν βρέθηκε τίποτα. Το επιχείρημα εναντίον μου είναι ότι, επειδή λέω πως ο τάφος δεν ανήκει στον Φίλιππο, θα έρθουν οι Σκοπιανοί να διεκδικήσουν τα ευρήματα της Βεργίνας. Ομως, αυτό είναι τελείως τρελό, διότι εγώ λέω ότι ο τάφος του Φιλίππου είναι ακριβώς δίπλα. Έχω θυμώσει, διότι όταν δεν μας αρέσει η άποψη κάποιου, τον λοιδορουμε, κατηγορώντας τον ότι είναι πράκτορας. Το ίδιο συμβαίνει και τώρα, επειδή είπα ότι ο τάφος της Αμφίπολης είναι έργο του Αυγούστου. Δεν νομίζω, όμως ότι είναι και τόσο τρομερή προδοσία να πω ότι ο πυρήνας του τάφου στην Αμφίπολη είναι μακεδονικός, ενώ οι προσθήκες μεταγενέστερες, πιθανότατα ρωμαϊκές. Και εάν έχω πέσει τόσο έξω, ας με διαψεύσει η ανασκαφέας, με βάση τα όστρακα που μπορεί να έχει βρει εκείνη στα θεμέλια του περιβόλου ή του τάφου, τα οποία είναι και τα μόνα αξιόπιστα για τη χρονολόγηση του μνημείου.

Με κατηγορούν επίσης ότι δεν έχω πάει ποτέ στην Αμφίπολη. Αυτό είναι ένα τρομερό ψέμμα. Έχω πάει εκεί πάρα πολλές φορές για αρχαιολογική μελέτη, αλλά όχι στον Τύμβο Καστά, βέβαια, διότι δεν επιτρέπεται η πρόσβαση. Όχι μόνο σε εμένα, αλλά σε κανέναν εκτός των ανασκαφέων και των συνεργατών τους.

Από ιστορικής και αρχαιολογικής άποψης, υπάρχει κάποιο έρεισμα στις αξιώσεις των Σκοπιανών για την ονομασία «Μακεδονία»;
 
Απολύτως κανένα έρεισμα. Οι Σκοπιανοί είναι Σλάβοι. Επειδή όμως δεν θέλουν να ανήκουν στη Βουλγαρία, προσπάθησαν να δημιουργήσουν μια άλλη εθνότητα για να διαφοροποιηθούν από τους Βούλγαρους. Καθώς η Μακεδονία ήταν δίπλα τους, αυτοαποκλήθηκαν «Μακεδόνες». Αυτό όμως είναι ένα επιχείρημα εντελώς αβάσιμο και ανιστόρητο.