Τι κρύβουν οι «δεσμώτες του Φαλήρου»

Δεκάδες σκελετοί σιδηροδέσμιοι, σε μακριά συστοιχία ο ένας δίπλα στον άλλον.Πομπή    καταδικασμένων σε θάνατο; Ενας αλλόκοτος χορός εγκληματιών, εχθρών του λαού της αρχαϊκής Αθήνας που συνδέονται με το Κυλώνειο Aγος; Ποιοι είναι αυτοί που δέχτηκαν τη χαριστική βολή και βυθίστηκαν στο χώμα, πιθανότατα καταντροπιασμένοι και άκλαυτοι, καταραμένοι από την οργή του όχλου;

Μια συγκλονιστική αρχαιολογική ανακάλυψη «ανταγωνίζεται» το μεγαλοπρεπές Κέντρο Πολιτισμού του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος». Ενώ η Εθνική Βιβλιοθήκη και η Οπερα ετοιμάζονται για τα εγκαίνιά τους, δεκάδες σιδηροδέσμιοι σκελετοί, με το μυστήριο και το μαρτύριό τους, έρχονται ξαφνικά στο προσκήνιο ύστερα από σχεδόν τρεις χιλιετίες αναμονής!

Ως υπενθύμιση -αλλά και πανηγυρισμός- ότι τίποτα στην ελληνική γη δεν είναι όπως φαίνεται, μέσα από το χώμα του Φαλήρου αναδύεται ένας τόπος μαρτυρίου, ένας Γολγοθάς που υπήρξε αιώνες πριν από τη Σταύρωση. 

Από τη μία πλευρά, το σύγχρονο συγκλονιστικό όραμα του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος» για το Κέντρο Πολιτισμού είναι σχεδόν έτοιμο να δοθεί στο κοινό. Από την άλλη, ταυτόχρονα με το παρόν και το μέλλον του υπέροχου ΚΠΙΣΝ που αποπερατώνεται, αποκαλύπτεται ένα αποτρόπαιο αλλά και εκθαμβωτικό παρελθόν: δεκάδες σκελετοί σιδηροδέσμιοι, σε μακριά συστοιχία ο ένας δίπλα στον άλλον. Πομπή καταδικασμένων σε θάνατο; Ενας αλλόκοτος χορός εγκληματιών, εχθρών του λαού της αρχαϊκής Αθήνας; Ποιοι είναι αυτοί που δέχτηκαν τη χαριστική βολή και βυθίστηκαν στο χώμα, πιθανότατα καταντροπιασμένοι, άκλαυτοι και καταραμένοι από την οργή του όχλου; Οποιοι κι αν είναι, όσο μακάβρια και εάν είναι η όψη τους, αυτές οι μορφές που αποκαλύπτονται με φόντο την αυριανή Μέκκα της σύγχρονης ελληνικής κουλτούρας συνθέτουν μια εικόνα που ασκεί έναν ακατανίκητο μαγνητισμό.

Μάταια οι αρχαιολόγοι στις ανακοινώσεις τους τονίζουν τη σημασία της κεραμικής που βρέθηκε ανάμεσα στους σκελετούς - γιατί μάλλον κανείς δεν μπορεί να πάρει το βλέμμα από τα οργανικά κατάλοιπα. Οι εικόνες υπνωτίζουν, οι χειροπέδες, τα καρφιά και τα υπολείμματα του ξύλου φέρνουν πάμπολους συνειρμούς και εικασίες: για τον τρόπο που θανατώθηκαν αυτοί οι άνθρωποι, τη βίαιη και παραδειγματική τιμωρία τους, το φριχτό έγκλημα που διέπραξαν, την κατάρα του φοβερού Κυλώνειου Αγους, τον αποτυμπανισμό, δηλαδή την, κατά κάποιον τρόπο, σταύρωσή τους.

Συμβολικά, στα θεμέλια του πολιτισμού και της τέχνης βρίσκεται πόνος και αγωνία θανάτου, έγκλημα και τιμωρία. Μερικά μόνο μέτρα μακριά από τη νέα κιβωτό της ελληνικής γνώσης, το εκπληκτικό καινούριο κτίριο της Εθνικής Βιβλιοθήκης, σχεδόν δίπλα στην εξίσου επιβλητική Οπερα, ξαφνικά ακούγονται επιθανάτιες κραυγές - νοερά προφανώς. Για άλλη μια φορά η Αρχαιολογία κλέβει την παράσταση πριν καν αυτή αρχίσει.

Το δώρο της αττικής γης στο Κέντρο Πολιτισμού του Ιδρύματος Νιάρχου, εν όψει των εγκαινίων του, είναι ίσως η πιο σημαντική αρχαϊκή νεκρόπολη που ανακαλύφθηκε ποτέ στην Ελλάδα.



Σε ένα οικόπεδο συνολικής έκτασης περίπου 3.000 τ.μ., με πάνω από 1.000 τάφους και εκατοντάδες σκελετούς, καταγράφεται ο θάνατος αλλά και η ζωή στην περιοχή του Φαλήρου, σε μια περίοδο που καλύπτει τρεις αιώνες. Το συγκεκριμένο νεκροταφείο χρησιμοποιήθηκε από τον ύστερο 8ο αιώνα έως την αυγή του 5ου αιώνα π.Χ. Υπό μία έννοια είναι μια αυλή θαυμάτων, καθώς οι ερευνητές αποκαλύπτουν διαφόρων ειδών ταφές, από σώματα που απλώς ρίχτηκαν χωρίς την παραμικρή ευλάβεια και απόδοση τιμών έως παιδικά πτώματα που θάφτηκαν με τη μέθοδο του εγχυτρισμού - με άλλα λόγια, το μικροσκοπικό τους σώμα σφραγίστηκε μέσα σε ειδική νεκρική χύτρα, δηλαδή πιθάρι.

Ωστόσο, πέρα από τις λεπτομέρειες της αρχαιολογικής εργασίας, τα μεγέθη και τις λεπτομέρειες, αυτό που εξάπτει περισσότερο τη φαντασία των μη ειδικών είναι οι φασματικές μορφές εκείνων που εκτελέστηκαν, οι 80 κακούργοι που καταδικάστηκαν όχι μόνο σε βασανιστικό θάνατο, αλλά και σε αιώνια, κυριολεκτικά αιώνια δεσμά: φορώντας χειροπέδες είδαν ξανά το φως το 2016 αφού εξέτισαν ποινή... σχεδόν τριών χιλιετιών. Χάρη σε μια ιδιαίτερα ευτυχή συγκυρία, τα ευρήματα του Φαλήρου είναι πλούσια, εκπλήσσοντας ευχάριστα ακόμη και τους ίδιους τους αρχαιολόγους. Η σύσταση του εδάφους στην περιοχή, χάρη στον συνδυασμό φυσικής υγρασίας, άμμου και στρωμάτων αργίλου, βοήθησε ακόμη και τα πιο ευπαθή υλικά, όπως ένα φέρετρο εξ ολοκλήρου λαξευμένο σαν μονόξυλο, να επιβιώσουν μέχρι σήμερα. Και είναι ακριβώς η κατάσταση των ευρημάτων που επέτρεψε στους αρχαιολόγους να μιλήσουν με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση για τον περιβόητο αποτυμπανισμό.


Ο φριχτός αποτυμπανισμός

Πρόκειται για τη μέθοδο βασανισμού που προηγήθηκε της σταύρωσης, τουλάχιστον όπως αυτή έγινε γνωστή ύστερα από τον θάνατο του Ιησού. Ομως υπάρχουν χτυπητές ομοιότητες ανάμεσα σε αυτούς τους δύο τρόπους θανάτωσης - και κυρίως το κάρφωμα του γυμνού ανθρώπινου σώματος σε ένα κομμάτι ξύλο. Εστω και εάν στον αποτυμπανισμό το ξύλο ήταν κατ’ ουσίαν μια πεπλατυσμένη επιφάνεια, μια απλή σανίδα, και όχι ένας σταυρός. Και εάν η πόση του κώνειου θεωρείται μια πιο πολιτισμένη εκτέλεση της θανατικής ποινής, δεν πρέπει να ξεχνά κανείς ότι η βαναυσότητα, με διάφορες μορφές, δεν έλειψε ποτέ από την αρχαία Αθήνα.

Είναι σαφές ότι ο αποτυμπανισμός φαντάζει περισσότερο ταιριαστός στα λιγότερο κατεργασμένα ήθη της αρχαϊκής περιόδου - εξάλλου τα «φιλοσοφούμεν» και «φιλοκαλούμεν» του Περικλή απείχαν ακόμη εκατοντάδες χρόνια στην πορεία προς το μέλλον.

Από την πρώτη στιγμή οι αρχαιολόγοι της σημερινής ανασκαφής στον περίβολο του ΚΠΙΣΝ επισήμαναν διακριτικά τη σύνδεση των ευρημάτων τους με παρόμοια αποκάλυψη που είχε γίνει πριν από έναν αιώνα στην ίδια περιοχή. Η επικεφαλής αρχαιολόγος, προϊσταμένη της ΚΣΤ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων Στέλλα Χρυσουλάκη, πρόσφατα ενημέρωσε το Κεντρικό Αρχαιολογικό Συμβούλιο (ΚΑΣ) ότι «βρισκόμαστε πολύ κοντά στο σκάμμα του 1915, τα ευρήματα του οποίου είχαν συγκλονίσει τότε την Αθήνα. Ο τελευταίος από τη σειρά των 80 δεσμωτών, που αποκαλύφθηκε στις 31 Μαρτίου 2016, φέρει κλοιούς στα πόδια, πράγμα που ίσως συνδέει το πολυάνδριο της Εσπλανάδας (σ.σ.: του τεχνητού καναλιού μέσα στο σύμπλεγμα κτιρίων του ΚΠΙΣΝ) με τους αποτυμπανισμένους που αποκαλύφθηκαν έναν αιώνα νωρίτερα».



Οι αποτυμπανισμένοι στους οποίους αναφέρεται η κυρία Χρυσουλάκη είχαν κάνει την εμφάνισή τους το 1915, όταν η λεωφόρος Συγγρού ήταν ακόμη χωματόδρομος - αν και αμαξιτός. Και μολονότι οι παλαιοί σκελετοί υστερούσαν αριθμητικά έναντι των σημερινών, καθώς ήταν μόλις 17, είχαν συνταράξει την αθηναϊκή κοινωνία. Εξ αφορμής αυτού του ευρήματος, ο τότε έφορος αρχαιοτήτων Αττικής Αντώνιος Κεραμόπουλλος δημοσίευσε μια μελέτη αφιερωμένη ειδικά στον αποτυμπανισμό. Από αυτή την επιστημονική διατριβή του 1923, η οποία παραμένει μέχρι σήμερα αξεπέραστη, μαθαίνουμε ότι «το τύμπανον ή τύπανον ήτο θανατικόν εργαλείον του δημίου». Ο Κεραμόπουλλος περιγράφει καταλεπτώς το πώς κάρφωναν τα μέλη του κατάδικου σε ένα πλατύ κομμάτι ξύλο, πώς τον ανέβαζαν και τον έστηναν κάθετα, βυθίζοντας το κάτω άκρο της σανίδας στο χώμα.
 
Ο αποτυμπανιζόμενος φρουρούνταν ώστε να μη δεχτεί φροντίδα, τροφή ή βοήθεια να αποδράσει, σταδιακά πάθαινε εξαρθρώσεις και υπέφερε μέχρι την τελευταία του πνοή. Απ’ ό,τι φαίνεται, καθόλου σπάνια το πλήθος αναλάμβανε την αυτοδικία και λιθοβολούσε, μαστίγωνε ή χτυπούσε με ρόπαλα τον ακινητοποιημένο κακούργο, ενώ υπήρχε πρόβλεψη και για τη χαριστική βολή σε περίπτωση που ο θάνατος καθυστερούσε. Στο κείμενό του ο Κεραμόπουλλος περιγράφει το πώς ένας από τους 17 αποτυμπανισμένους είχε γίνει τόσο πολύ έρμαιο της οργής του όχλου ώστε κατέληξε διαμελισμένος μέσα στον ομαδικό λάκκο της ταφής - με μανία ξέσκισαν το σώμα μαζί με τη σανίδα στην οποία ήταν καρφωμένος. Σε άψογη καθαρεύουσα, η αυθεντική περιγραφή έχει ως εξής: «Οι 17 κακούργοι ετάφησαν άνευ κτερισμάτων, ου μόνον άφιλοι και άκλαυτοι, αλλά βεβαίως και μισούμενοι και υβριζόμενοι και λοιδορούμενοι. Εις εξ αυτών συνεκέντρωσεν εφ’ εαυτόν την οργήν και την μανίαν του πλήθους πιθανώς εις βαθμόν τηλικούτον, ώστε και το σώμα αυτού και το τύμπανον, εφ’ ου ήτο προσδεδεμένος, τυπτόμενα και διασυρόμενα εσχίσθησαν εις δύο».

Εύλογα, ο Αντώνιος Κεραμόπουλλος αναρωτιέται -ακριβώς όπως και οι σημερινοί αρχαιολόγοι- ποιο ήταν το αδίκημα που είχαν διαπράξει οι 17 του Φαλήρου και τιμωρήθηκαν με τόση αγριότητα από τους Αθηναίους. Και απαντά ο ίδιος προτείνοντας την εξής θεωρία: «Είνε μάλλον λησταί, πειραταί». Αντιθέτως, η κυρία Χρυσουλάκη και οι συνεργάτες της τείνουν προς το πολιτικό έγκλημα για τους δικούς τους αποτυμπανισμένους. Οι σύγχρονοι αρχαιολόγοι υποθέτουν ότι η νεκρική κουστωδία των 80 σκελετών που βρήκαν στη μέλλουσα Εσπλανάδα του ΚΠΙΣΝ ενδέχεται να σχετίζεται με το Κυλώνειο Αγος. 


Το Κυλώνειο Αγος

Οπως σημειώνει η κυρία Χρυσουλάκη, «στο νότιο τμήμα του σκάμματος, και μάλιστα στην ανώτερη στρώση της νεκρόπολης, δηλαδή σε βάθος μόλις 2,5 μέτρων από την επιφάνεια, ανακαλύφθηκε πολυάνδριο, ομαδική ταφή 80 δεσμωτών, οι οποίοι είναι τοποθετημένοι ο ένας δίπλα στον άλλον, αρκετοί δε από αυτούς φέρουν χειροπέδες. Το σημαντικό στοιχείο του ευρήματος είναι ότι μπορεί να χρονολογηθεί με ασφάλεια εξαιτίας δύο τριφυλλόστομων οινοχόων που βρέθηκαν, τοποθετώντας το στο τρίτο τέταρτο του 7ου αιώνα (650-625 π.Χ.), γεγονός που ενδέχεται να το συνδέει με το Κυλώνειον Αγος».

Ο Κύλων ήταν νεαρός αριστοκράτης ο οποίος, αφού θριάμβευσε στους Ολυμπιακούς Αγώνες, θέλησε να εξαργυρώσει τη δόξα του καταλαμβάνοντας την Ακρόπολη των Αθηνών. Σε μια πράξη υπέρτατης αλαζονείας, θέλησε να αυτοανακηρυχθεί τύραννος. Αυτό συνέβη κάπου ανάμεσα στο τέλος του 7ου και την αρχή του 6ου αιώνα π.Χ. , η κατάληξη του γεγονότος όμως στοίχειωσε τους Αθηναίους σχεδόν για πάντα από τότε. Η απόπειρα υφαρπαγής της εξουσίας από τον Κύλωνα και τους οπαδούς του πνίγηκε στο αίμα το 626 ή το 623 π.Χ., καθώς οι συνωμότες πολιορκήθηκαν και σφαγιάστηκαν από τον λαό της Αθήνας, τον περίφημο δήμο, ο οποίος παρακινήθηκε από τον άρχοντα Μεγακλή. Ωστόσο, η άγρια μαζική εκτέλεση των στασιαστών (πλην του ίδιου του Κύλωνα και του αδελφού του που είχαν καταφέρει να διαφύγουν) είχε γίνει με δόλο και εξαπάτηση, καθώς δολοφονήθηκαν ενώ οι ίδιοι είχαν λάβει διαβεβαιώσεις ότι θα αντιμετωπιστούν ως ικέτες και άρα θα απολάμβαναν την ασυλία ως προστατευόμενοι των θεών μέχρι τη δίκη τους. Το αμάρτημα που διέπραξαν οι φονιάδες ήταν ασύλληπτο, καθώς επέδειξαν θρασεία ασέβεια προς τους θεούς, κάτι που επέσυρε τη δίκαιη οργή τους εις βάρος της πόλης. Σε αυτό το άγος, δηλαδή το μίασμα, την ασυγχώρητη αμαρτία και ιεροσυλία, αποδόθηκαν τα δεινά που ενέσκηψαν αμέσως στην πόλη της Αθήνας, με μια επιδημία που αποδεκάτισε τον πληθυσμό της.
 
Τα ιστορικά στοιχεία είναι ελάχιστα και συγκεχυμένα γύρω από αυτό καθαυτό το Κυλώνειο Αγος, το πώς δηλαδή χάθηκαν σε λουτρό αίματος από το μαχαίρι συμπολιτών τους άνδρες Αθηναίοι - και δη δεμένοι με ταινίες από τον ναό της Πολιάδος Αθηνάς, εάν ήταν ο Αλκμεωνίδης Μεγακλής που διέταξε τη σφαγή κ.ο.κ. Παρ’ όλα αυτά, δεν υπάρχει αμφιβολία ότι το συγκεκριμένο τραγικό περιστατικό ήταν σημείο της βαθιάς κρίσης στην οποία περιήλθε η αρχαϊκή Αθήνα. Από οικονομική και κοινωνική άποψη είχε έρθει η ώρα των μεγάλων αλλαγών: η υπό διαμόρφωση αθηναϊκή δημοκρατία έπρεπε να αυτοθεσπιστεί αλλά και να αυτοπροστατευτεί με στέρεη νομοθεσία, οι κοινωνικές τάξεις να επαναπροσδιορίσουν τον συσχετισμό και την πρόσβαση στην εξουσία. Οι νόμοι του Δράκοντα και κατόπιν του Σόλωνα ήταν τα μεθεόρτια του Κυλώνειου Αγους, στα οποία όμως θεμελιώθηκε το θαύμα της κλασικής Αθήνας.





Η Νεκρόπολη του Φαλήρου που βρέθηκε στον χώρο του Κέντρου Πολιτισμού του Ιδρύματος Νιάρχου καλύπτει μια περίοδο που εκτείνεται σε περίπου τρεις αιώνες - από τον 8ο π.Χ. έως την αυγή του 5ου π.Χ.

Η αρχαιολόγος της ανασκαφής του Φαλήρου Στέλλα Χρυσουλάκη αναφέρει ότι «από την ομαδική ταφή των 80 ανδρών έχει καθαριστεί το 50% και φαίνεται ότι είναι νέοι άνδρες, καλοζωισμένοι, με άριστη οδοντοφυΐα, και εκ πρώτης όψεως δεν έχουν κατάγματα στα οστά. Ενας μόνο είχε αιχμή βέλους καρφωμένη στον ώμο και η εξήγηση είναι ότι ίσως είχε αιχμαλωτιστεί». Θα μπορούσαν αυτοί οι νεκροί δεσμώτες να είναι Αλκμεωνίδες, να ανήκουν στους ιερόσυλους σφαγιαστές των «εταίρων» του Κύλωνα; Το ότι στο γένος των Αλκμεωνιδών ανήκε και ο Περικλής περιπλέκει εξαίσια την ιστορία των 80 σκελετών του Φαλήρου.


Η ευλογία της μοίρας

Η ανασκαφή της νεκρόπολης είναι ιδιαίτερα τυχερό γεγονός, καθώς διενεργείται κυριολεκτικά μέσα στην αυλή του Κέντρου Πολιτισμού του Ιδρύματος Νιάρχου. Η άπλετη χρηματοδότηση και η κορυφαία τεχνική υποστήριξη είναι εξασφαλισμένες για το μίνι αρχαιολογικό χωριό που έχει δημιουργηθεί επί τόπου. Χωρίς την αγωνία των υλικών πόρων, οι επιστήμονες έχουν το μοναδικό προνόμιο έναντι πολλών συναδέλφων τους να αφοσιωθούν σχετικά απερίσπαστοι στην έρευνά τους, η οποία δεν είναι καθόλου εύκολη, κυρίως λόγω του τεράστιου όγκου των ευρημάτων: από τις συνολικά 1.069 ταφές, οι 587 είναι διανοιγμένες στο μαλακό αμμώδες έδαφος σαν λάκκοι, οι 358 είναι εγχυτρισμοί, δηλαδή ταφές βρεφών και νηπίων μέσα σε αγγεία, και οι 88 είναι ταφικές πυρές. Επιπλέον αυτών, έχουν ανακαλυφθεί 11 ταφές σε λάρνακες, 9 κιβωτιόσχημοι τάφοι και 15 ταφές ζώων.
 
Χάρη στις δυνατότητες και την αίγλη του Ιδρύματος Νιάρχου, στην ανασκαφή εμπλέκονται ήδη διαπρεπείς επιστήμονες από το εξωτερικό, όπως η καθηγήτρια Βιοαρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Αριζόνα Τζέιν Μπουίκστρα, ο καθηγητής Γεωαρχαιολογίας Τάκης Καρκάνας κ.ά.





Από τους 1.069 τάφους, μόλις το 20% είναι κτερισμένοι, δηλαδή περιέχουν μικρά αγγεία. Από αυτό το 20%, τα 3/4 αφορούν σε παιδικούς εγχυτρισμούς, στοιχείο που μαρτυρά ότι ο πληθυσμός που χρησιμοποιούσε το νεκροταφείο έδειχνε ιδιαίτερη φροντίδα για τα παιδιά. Βέβαια, τόσο από αρχαιολογική όσο και από ανθρωπολογική σκοπιά η μελέτη των ευρημάτων βρίσκεται σε πολύ πρώιμο στάδιο. Παρ’ όλα αυτά, οι επιστήμονες διαπιστώνουν απουσία μεγάλων κοινωνικών διαφοροποιήσεων μεταξύ των νεκρών, ενώ, εξαιρουμένων των δεσμωτών, φαίνεται ότι στην πλειονότητά τους όσοι είχαν ταφεί στη Νεκρόπολη του Φαλήρου ήταν άνθρωποι του μόχθου, καταπονημένοι από τις σκληρές εργασίες, υποσιτισμένοι και με εύθραυστη υγεία λόγω αναιμίας κ.λπ.

Κάποιοι από αυτούς τους σκελετούς θα βρουν φιλοξενία και ανάπαυση σε ένα μικρό μουσείο που θα λειτουργεί στην είσοδο του ΚΠΙΣΝ. Ενδεχομένως, μερικοί από αυτούς να ήταν οι δεσμώτες, οι κατάδικοι που ξεψύχησαν μετά τον ανελέητο βασανισμό τους.
 
Ειδικά γι’ αυτούς, ίσως ο μελλοντικός επισκέπτης θα πρέπει να έχει κατά νου ότι αντικρίζει θανατωμένους διά αποτυμπανισμού. Οπου ο αποτυμπανισμός έχει ετυμολογική σχέση με το τύπτομαι, που σημαίνει χτυπιέμαι. Οπως και το τύπτομαι με τις τύψεις.