Καλικάντζαροι: Τα δαιμόνια του Δωδεκαημέρου σε όλο τον κόσμο

Οι καλικάντζαροι είναι δαιμόνια, τα λαϊκότερα και πλουσιότερα σε περιεχόμενο. Σύμφωνα με το "Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας" της Ακαδημίας Αθηνών (έκδ. 2014), οι καλικάντζαροι είναι "δύσμορφα και πονηρά δαιμόνια που ανεβαίνουν την παραμονή των Χριστουγέννων στη Γη από τα έγκατά της, όπου όλο τον χρόνο προσπαθούν να κόψουν το δέντρο που τη στηρίζει και φοβίζουν ή ενοχλούν τους ανθρώπους μέχρι τα Θεοφάνεια". Εξαιρετικός και περιεκτικότατος ορισμός! Να αναφέρουμε ότι το χρονικό διάστημα από την παραμονή των Χριστουγέννων ως τα Θεοφάνεια είναι γνωστό ως Δωδεκαήμερο.

Η «προέλευση» των καλικάντζαρων

Για την "καταγωγή" των καλικάντζαρων υπάρχουν διάφορες εκδοχές. Κάποιοι θεωρούν ότι είναι απομεινάρια των Καβειρίων Δαιμόνων και των άλλων πλασμάτων της διονυσιακής λατρείας (π.χ. των Σατύρων) ή ακόμα και του θεού Πάνα, ακόμα και τους Κενταύρους. Άλλοι ότι προέρχονται από τις μεταμφιέσεις των Βυζαντινών που συνοδεύονταν από πανηγυρισμούς και γίνονταν στη διάρκεια του Δωδεκαήμερου. Η σχετική γιορτή ονομαζόταν Βοτά και λάμβανε χώρα από τον 5ο ως των 12ο αιώνα περίπου.

Την άποψη αυτή, με την προσθήκη ότι οι μεταμφιεσμένοι αυτοί προκαλούσαν φόβο, ενστερνίζεται ο "πατέρας" της ελληνικής λαογραφίας Νικόλαος Πολίτης και υιοθετεί σε μεγάλο βαθμό ο Φαίδων Κουκουλές.

Ο Γεώργιος Α. Μέγας θεωρεί πιθανή μια άλλη εκδοχή. Ότι οι καλικάντζαροι συσχετίζονται με τους νεκρούς, που, κατά την κοινή πίστη, σε μια ορισμένη εποχή του χρόνου επιστρέφουν για μικρό χρονικό διάστημα στον κόσμο των ζωντανών. Ενισχύει την άποψή του αυτή από τη δοξασία που επικρατούσε στα Φάρασα της Καππαδοκίας για τους μνημοράτους, δηλαδή τους νεκρούς. Πίστευαν οι Φαρασιώτες ότι οι νεκροί γυρίζουν τις νύχτες του Δωδεκαήμερου στους δρόμους και μπαίνουν στα σπίτια από τις καμινάδες, γι' αυτό έκαιγαν λιβάνι στη φωτιά για να φύγουν. Τους φαντάζονταν σαν μαύρους "Αράπηδες" (δεν είναι ρατσιστική αναφορά, η λέξη έχει ευρεία χρήση στη λαϊκή μας παράδοση!), που φορούν κουρέλια και φεύγουν ξανά στις 8 Ιανουαρίου.

Ανάλογη γερμανική πίστη και έθιμα ευρωπαϊκών λαών υπάρχουν στο βιβλίο του Eugen Fehrle "Feste und Volksbrauche im Jahreslauf europaischer (1955). Ο δε Martin P. Nilsson, στο βιβλίο του "Greek Popular Religion" (1940) αναφέρει χαρακτηριστικά ότι "Οι λαϊκές συνήθειες σε όλες τις χώρες και τις εποχές είναι σχετικές" (μετάφραση Ι.Θ. Κακριδής).

Οι καλικάντζαροι, κατά τον Ν.Γ. Πολίτη, συνδέονται με τον Βαβουντζικάριο των Βυζαντινών. Η λέξη Βαβουντζικάριος αναφέρεται για πρώτη φορά τον 10ο  αιώνα στο λεξικό Σούδα: "εφιάλτης, ο λεγόμενος παρά πολλούς Βαβουντζικάριος". Η αναφορά του Μιχαήλ Ψελλού τον 11ο αιώνα σε παρουσία του Βαβουντζικάριου κατά το Δωδεκαήμερο έδωσε την αφορμή στον Πολίτη να συνδέσει καλικάντζαρους και Βαβουντζικάριο.

Τέλος να αναφέρουμε ότι η επισημότερη και μεγαλύτερη γιορτή των Βυζαντινών ήταν αυτή των Καλανδών, "δαίμονος μεγάλου τήνδε είναι συμβαίνει την εορτήν" έγραφε ο Λιβάνιος, χωρίς όμως να αναφέρει σε ποιον ήταν αφιερωμένη. Η γιορτή λάμβανε χώρα περίπου στο μέσο του Δωδεκαήμερου και παρόλο ότι η Εκκλησία αφόρισε όσους συμμετείχαν σ' αυτήν (ΣΤ' Οικουμενική Σύνοδος, Κωνσταντινούπολη 680-681), δεν είχε εκλείψει ως τα τέλη του 12ου αιώνα (Θεόδωρος Βαλσαμών).

Η μορφή των καλικάντζαρων και οι τρόποι αντιμετώπισής τους

Οι καλικάντζαροι έχουν διάφορες μορφές με τις οποίες παριστάνονται: "Είναι ψηλοί σαν τους ανθρώπους, όμως μαύροι και άσκημοι και φορούν σιδεροπάπουτσα" ή είναι "μαυριδεροί, με κόκκινα μάτια, τράγινα πόδια, με χέρια σαν της μαϊμούς και με τριχωτό όλο το σώμα" ή "μονόματοι, μονοπόδαροι και πολύ κοντοί: μπαίνουν στα σπίτια από την καπνοδόχο και λερώνουν τη φωτιά, καβαλικεύουν στους ώμους τους διαβάτες, τους πιάνουν στο χορό" κ.λπ. (ΕΓΚ/ΔΕΙΑ "ΠΑΠΥΡΟΣ-ΛΑΡΟΥΣ-ΜΠΡΙΤΑΝΙΚΑ έκδ. 2007). Ο αρχηγός των καλικάντζαρων λέγεται μαντρακούκος, ενώ αναφέρονται και... θηλυκοί καλικάντζαροι, οι βερβελούδες!

Ο φόβος για τους καλικάντζαρους οδηγεί τους ανθρώπους σε διάφορους τρόπους αντιμετώπισής τους.

Άλλοι κρεμούν πίσω από την πόρτα του σπιτιού ή μέσα στην καμινάδα ένα κατωσάγονο χοίρου, που έχει αποτρεπτική δύναμη, άλλοι καίνε αλάτι ή παλιά παπούτσια στη φωτιά. Οι κρότοι και η δυσοσμία του καπνού διώχνει τους καλικάντζαρους. Άλλοι τοποθετούν ένα κόσκινο στην είσοδο του σπιτιού. 

Οι... κουτοί καλικάντζαροι από περιέργεια αρχίζουν να μετρούν τις τρύπες. Έτσι περνούν οι ώρες και ξημερώνει, οπότε οι καλικάντζαροι τρέχουν να εξαφανιστούν, καθώς ο χρόνος δράσης τους είναι η νύχτα. Άλλοι προσπαθούν να τους εξευμενίσουν με διάφορες προσφορές (γλυκά, τηγανίτες κ.λπ.).

Το κύριο όμως μέσο για να μείνουν οι καλικάντζαροι μακριά από τα σπίτια είναι η φωτιά, που έχει τη δύναμη να διώχνει τα δαιμόνια. Γι' αυτό η φωτιά έκαιγε άλλοτε στα σπίτια όλο το Δωδεκαήμερο. Την παραμονή των Χριστουγέννων, κάθε νοικοκύρης τοποθετεί στο τζάκι ένα χοντρό ξύλο από αγκαθωτό δέντρο, αφού πρώτα το ραίνει με ξηρούς καρπούς. Το κούτσουρο αυτό λέγεται Χριστόξυλο ή δωδεκαμερίτης (Γ.Α. Μέγας, "Ελληνικές Γιορτές και Έθιμα της Λαϊκής Λατρείας").

Σε διάφορα μέρη της Ελλάδας ανάβουν μεγάλες φωτιές στις πλατείες πόλεων, κωμοπόλεων και χωριών την παραμονή των Χριστουγέννων. Στο Καστανόφυτο της Καστοριάς η φωτιά ανάβεται με κέδρα στην άκρη του χωριού και σε ψηλό μέρος. Στη Σιάτιστα πολλές μέρες πριν τα Χριστούγεννα τα παιδιά μαζεύουν φρύγανα από τα γύρω βουνά και λόφους. Με αυτά το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων ανάβουν φωτιές στις πλατείες. Γύρω από τις φωτιές μαζεύεται κόσμος που τραγουδά τα κάλαντα και χτυπά κουδούνια. Με τους κρότους των κουδουνιών και τις φωτιές κρατούν μακριά τα δαιμόνια. Κάτι ανάλογο γίνεται και την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και των Φώτων.

Τα ονόματα των καλικάντζαρων σε διάφορα μέρη της Ελλάδας και οι ετυμόλογίες τους

Ακόμα και η λέξη καλικάντζαρος είναι δυσετυμολόγητη. Πιθανότερες είναι οι εκδοχές η λέξη να προέρχεται από τα: καλός+κάνθαρος ή καλός+(σ)καντζός (=τριχωτός, ζαρωμένος). Η λέξη καλός έχει και στις δύο περιπτώσεις ευφημιστική σημασία. Ο Αδ. Κοραής θεωρεί ότι η λέξη προέρχεται από το καλλικάνθαρος, όπου το πρώτο συνθετικό είναι ευφημιστικό και το κάνθαρος μετέπεσε στον τύπο κάντζαρος. Στην Αττική ονομάζονταν κωλοβελόνηδες, "...διά την ουράν αυτών, απολήγουσαν εις αιχμήν εν είδει βέλους, ως εικονίζεται ενίοτε υπό των αγιογράφων η ουρά του διαβόλου" (Δ. Καμπούρογλους).

Άλλο όνομα σε πολλές περιοχές της χώρας μας είναι "τα παγανά". Από το λατινικό paganus, που αρχικά σήμαινε τον χωρικό και τον αστράτευτο και αργότερα τον ειδωλολάτρη.

Η λέξη λυκοκάντζαρος, που σημαίνει επίσης τον καλικάντζαρο, προέρχεται κατά τον Ν.Γ. Πολίτη από τα λύκος+κάνθαρος. Να σημειώσουμε ότι είναι προφανής εδώ ο συσχετισμός των λυκοκάντζαρων-καλικάντζαρων με τους λυκάνθρωπους.

Στη Μάνη οι καλικάντζαροι λέγονται τσιλικρωτά, από το ρήμα τσιλικρώνω=χαλυβδώνω.

Στην Κύπρο ονομάζονται πλανήταροι.

Στην Ήπειρο λέγονται καλιοντζήδες. Για τη λέξη αυτή υπάρχουν δύο ετυμολογίες. Καλιοντζής<Γαλοντζής, αυτός που κατασκευάζει γαλότσες (γαλόντσας, παλαιότερα) που πιστεύεται ότι αφορά τα παπούτσια που φορούσαν τα δαιμόνια αυτά.

Η άλλη εκδοχή προτείνεται από τον Ν.Γ. Πολίτη και σύμφωνα μ' αυτή: Καλιοντζής=ναύτης που υπηρετεί σε γαλιόνι (ον), μεγάλο πολεμικό πλοίο.
Στον Πόντο λέγονται χρυσαφεντάδοι (χρυσός+αφέντης, κατ' ευφημισμόν). Το όνομά τους κακανθρωπίσματα οφείλεται στην κακοποίηση, εκ μέρους τους, των ανθρώπων. 

Στη Σύμη λέγονται Κάηδες, από τη λέξη Κάιν, επειδή σε πολλά μέρη θεωρούνται αδερφοδιώχτες.

Το Συβώτης ή Σιφώτης (Καππαδοκία), παρετυμολογείται από τα Φώτα, οπότε οι καλικάντζαροι εγκαταλείπουν τη Γη. Το Παρωρίτης από το αρχαίο επίθετο πάρωρος (πάρωρα=λίγο πριν το χάραμα).

Τέλος, το Καλλισπούδηδες (Σάμος), κατ' ευφημισμόν από το καλός+σπουδάζω.
Η πρώτη αναφορά σε καλικάντζαρους γίνεται από τον Χιώτη λόγιο Λέοντα Αλλάτιο (1588-1669).

Ανάλογες παραδόσεις σε άλλους ευρωπαϊκούς λαούς

Στη Γερμανία το Δωδεκαήμερο (die Zwolften) πιστεύεται ότι τις χριστουγεννιάτικες νύχτες εξορμούν στις έρημες εκτάσεις οι Wilde Jager (άγριοι κυνηγοί) και πιο πέρα η Wuthendes Heer (λυσσαλέα στρατιά) σκορπά τον τρόμο στους ευκολόπιστους χωρικούς. Τις ίδιες μέρες... αναλαμβάνουν δράση και οι Hexen (κακάσχημες μάγισσες), τα Truten Alben (φαντάσματα) και οι Wilde Weiber (αγριογυναίκες).

Στη Σκανδιναβία τις εορταστικές μέρες εμφανίζονται τα... τρολ (Trolle). Ναι, από τα Trolle των σκανδιναβών προέκυψαν και τα διαδικτυακά (και όχι μόνο!) τρολ!!!

Στη Γαλλία οι loups-garous (λυκάνθρωποι) δρουν στην ύπαιθρο με πρώτο στόχο να πιάσουν και να κατασπαράξουν τα σκυλιά που θα συναντήσουν.
Τέλος, στην Ισλανδία πίστευαν ότι κάθε Χριστούγεννα εννιά Julesveinar κατέβαιναν από τα βουνά για να αρπάξουν παιδιά και να τα οδηγήσουν στις σπηλιές των ξωτικών.

Η επιστροφή των καλικάντζαρων στα έγκατα της Γης

Οι καλικάντζαροι με τον αγιασμό των σπιτιών τα Θεοφάνεια (ή την παραμονή των Θεοφανείων) έτρεχαν έντρομοι στα έγκατα της Γης, παρακινώντας ο ένας τον άλλο:

"Φεύγετε να φεύγουμε, γιατί ήρθε ο παπάς, με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του".

Στα βάθη της Γης έβρισκαν το δέντρο που τη στηρίζει ολόκληρο και ξεκινούσαν πάλι να το κόβουν ως τα επόμενα Χριστούγεννα...