Αλέξανδρος Τομπάζης: Ο πατέρας του βιοκλιματισμού

Ο Αλέξανδρος Τομπάζης δεν χρειάζεται συστάσεις. Είναι ο πρώτος αρχιτέκτονας που ασχολήθηκε στην Ελλάδα με τον βιοκλιματισμό. Τον συναντήσαμε στο γραφείο του, στον Παράδεισο Αμαρουσίου και μας μίλησε για την αρχιτεκτονική, το κλίμα και τη ζωή στην πόλη.

Συνέντευξη: Γιώργος Ξεπαπαδάκος
Φωτογραφίες: Νίκος Σταυρίτης,
Φωτογραφίες εξωτερικού: Αρχείο Αλ. Τομπάζη

Είστε ο πρώτος Ελληνας αρχιτέκτονας που ασχολήθηκε με τον βιοκλιματικό σχεδιασμό. Πότε συνέβη αυτό;

Σε μια εποχή που οι μόνοι που συζητούσαν για εναλλακτικές πηγές ενέργειας ήταν οι χίπις. Ωστόσο πάντα με ενδιέφερε η νέα τεχνολογία και η αφομοίωση των εφαρμογών της στην αρχιτεκτονική. Την αφορμή μού την έδωσε η πετρελαϊκή κρίση του ’70. Το πρώτο ηλιακό σπίτι στην Ελλάδα, το «Ηλιος 1», σχεδιάστηκε το 1977 και χτίστηκε στην Αιγιαλεία. Οι ηλιακοί του συλλέκτες ζέσταιναν το νερό που κυκλοφορούσε με τη βοήθεια αντλιών στο δάπεδο. Η εμπειρία από αυτό το έργο συνέβαλε στο να αναλάβω το 1979 τη μελέτη του Ηλιακού Χωριού στην Πεύκη. Ηταν μια πειραματική εφαρμογή χρήσεων ηλιακής ενέργειας σε μεγάλη κλίμακα, για 435 διαμερίσματα του Οργανισμού Εργατικής Κατοικίας σε συνεργασία με την τότε δυτικογερμανική κυβέρνηση. Το Ηλιακό Χωριό με οδήγησε σε μια σειρά άλλων έργων, ερευνών και διαλέξεων με έμφαση στην εξοικονόμηση ενέργειας. Τότε βέβαια στις απαρχές της ενασχόλησής μου με τον οικολογικό σχεδιασμό νόμιζα πως η ηλιακή ενέργεια, η οποία βρισκόταν ακόμα στα σπάργανα, ήταν το μέλλον.

Γιατί λέτε «νόμιζα»;

Γιατί δεν το νομίζω πια. Ο βιοκλιματισμός είναι μια πολύ ευρύτερη έννοια από την αποκλειστική εμπλοκή του με μια μόνο μορφή Ανανεώσιμων Πηγών Ενέργειας. Εξάλλου ένας συνδυασμός τους είναι πολύ πιο αποδοτικός, ιδίως όταν κινείται στη σφαίρα της λογικής και της απλότητας. Δεν χρειάζεται ολόκληρη μπουλντόζα για να μεταφέρεις μια χούφτα χώμα. Το να κάνεις το ελάχιστο εκεί που θα μπορούσες να παρασυρθείς από το μέγιστο κρύβει μια βαθύτερη ομορφιά.

Πότε ένα κτίριο είναι βιοκλιματικό;

Οταν χτιστεί και λειτουργήσει μαζί με το κλίμα και όχι κόντρα στο κλίμα. Οταν ξοδεύει λιγότερο και ρυπαίνει λιγότερο. Κάτι που εκ προοιμίου προσφέρει ένα πιο ευχάριστο περιβάλλον στον χρήστη του. Και χρήστες είμαστε οι πάντες. Δεν ξέρω μόνο αν μέσα στο φέρετρο υπάρχει κάποιος χρήστης (γέλια).



Μπορεί ένα παλαιάς, συμβατικής κατασκευής κτίριο να δεχθεί βιοκλιματικές επεμβάσεις με λογικές δαπάνες;

Ως έναν βαθμό ναι. Ενα σκιάστρο σε παράθυρο που το ψήνει το καλοκαίρι ο ήλιος δεν κοστίζει πολύ. Βέβαια σε τελείως ανοιχτό και παρθένο έδαφος, τα πράγματα είναι πιο εύκολα. Εκεί προσανατολίζεις το κτίριο κατά τον καλύτερο τρόπο. Υπολογίζεις προς τα πού είναι η ωραία θέα, από πού έρχονται οι ενοχλητικοί ή ευεργετικοί άνεμοι, όλα είναι ζητήματα ισοζυγίων. Ο φυσικός αερισμός, η ώρα που το βλέπει ο ήλιος είναι βασικές παράμετροι. Τα υπόλοιπα αφορούν στην εφαρμογή της τεχνολογίας, που θα το καταστήσει λιγότερο ενεργοβόρο, και την απόσβεση της δαπάνης.

Ο βιοκλιματικός σχεδιασμός νέων κτιρίων στην υπάρχουσα οικονομική συγκυρία μήπως είναι προνόμιο μιας ελίτ ή μπορεί να γίνει προσιτός απ’ όλους;

Δεν συμφωνώ καθόλου με τέτοιου είδους αντιλήψεις. Οταν ο καιρός αλλάζει ξαφνικά, όταν συμβαίνουν ακραία φαινόμενα, αυτός που πληρώνει πρώτος τη νύφη είναι ο μη έχων. Ενα χαμόσπιτο στη δυτική Αττική κινδυνεύει και όχι μια έπαυλη στην Εκάλη. Ο μεσαίος, ο μικροαστός, αντιμετωπίζει το ψύχος ή τον καύσωνα δυναμώνοντας τον τραγικό κλιματισμό. Αρα δεν είναι θέμα κόστους. Αφορά νοοτροπίες και στάσεις ζωής. Κι όταν ο τρόπος ζωής προκαλεί τις φυσικές δυνάμεις, αργά ή γρήγορα θα το πληρώσει, όπως ο δυστυχής που το ρέμα τού παρέσυρε την παράγκα.

Zούμε σε μια χώρα που χτίζει ακόμα η μεγάλη των εργολάβων σχολή, αυτή που ανδρώθηκε με την αντιπαροχή. Πόσο διατεθειμένος είναι ένας κόσμος γαλουχημένος με κερδοσκοπικές προτεραιότητες να υιοθετήσει τα δόγματα του βιοκλιματισμού;

Στον τόπο μας το πρόβλημα της οικοδομικής νομοθεσίας είναι περισσότερο ανασταλτικό παρά διευκολυντικό. Η σχέση κράτους - πολίτη μοιάζει περισσότερο με μάχη αντιπάλων, παρά με συνεργασία. Πάρτε για παράδειγμα το καθεστώς των ημιυπαίθριων χώρων, αυτό το δράμα της νεοελληνικής πραγματικότητας. Οι χώροι μετάβασης από το μέσα στο έξω, από το κλειστό στο ανοιχτό, έχουν μεγάλη σημασία τόσο για τη σύγχρονη αρχιτεκτονική όσο και για τον βιοκλιματικό σχεδιασμό. Αντ’ αυτού συζητάμε για τη μείωσή τους ή την επικύρωση της παράνομης εκμετάλλευσής τους για καθαρά φοροεισπρακτικούς λόγους. Σήμερα, με δεδομένη τη γνώση μας για τις συνέπειες της κλιματικής αλλαγής, δεν είναι πια θέμα ηθικής τάξεως αλλά υποχρέωσή μας να χτίζουμε βιοκλιματικά κτίρια.

Στο βιβλίο σας η «Η όμορφη καμηλοπάρδαλη» γράφετε ότι σας ενοχλούν οι εθνικές αυταπάτες, ότι έχουμε τον πιο αίθριο ουρανό, τον πιο φιλόξενο λαό και πάει λέγοντας. Ποια ανάγκη μάς ωθεί σε τέτοιες πλάνες;

Το να πιστεύουμε ή να προσπαθούμε να αποδείξουμε στον εαυτό μας ότι είμαστε ξεχωριστοί, ως τόπος, ως λαός, ως ομάδα, ως άτομα. Και νομίζω πως όσο πιο προσγειωμένοι και αντικειμενικοί γινόμαστε πάνω σ’ αυτό το θέμα τόσο ωφελούμαστε. Και είναι ευχής έργο να γνωρίσουμε και να συγκρίνουμε πολλά μέρη του κόσμου. Μόνο τότε καταλαβαίνουμε τις διαφορές, μόνο τότε μαθαίνουμε ποιος πραγματικά είναι ο τόπος μας και ποιοι είμαστε εμείς. Γι’ αυτό λατρεύω τα μακρινά ταξίδια.

Νιώθετε ότι εκπροσωπείτε τη νεοελληνική αρχιτεκτονική ή βλέπετε τη δουλειά σας ως ατομική υπόθεση;

Σίγουρα όχι το πρώτο! Θα έλεγα πως είμαι ένας από τους πολλούς που ασχολούνται με την αρχιτεκτονική. Αποφεύγω να την αποκαλέσω επάγγελμα καθώς η αρχιτεκτονική, με την ευρύτερη έννοια, διαμορφώνει τις συνθήκες διαβίωσης. Ο άνθρωπος δεν ζει πια στη φύση, διαβιώνει μέσα σε δομημένους χώρους  Κι αφού περνάμε τις περισσότερες από τις ώρες μας μέσα σε κτίρια, η σημασία τους είναι πρωταρχική. Αποτελούν τα δοχεία μέσα στα οποία διεξάγεται η ζωή των ανθρώπων και σαφέστατο κριτήριο για την ποιότητά της. Από την άλλη η αρχιτεκτονική δεν είναι καθόλου ατομική υπόθεση γιατί ποτέ δεν κάνεις του κεφαλιού σου, σχεδιάζοντας ένα κτίριο. Θα ήταν εγκληματικό.

Πώς βλέπετε το μέλλον; Πηγαίνουμε προς μια πολεοδομία που θυμίζει Λας Βέγκας ή Ντουμπάι;

Είναι επικίνδυνο να κάνουμε προβλέψεις. Αλλωστε θέματα όπως η οικολογία, η ενέργεια και διάφορα άλλα οικονομικά ζητήματα, μας βάζουν όλους στο ίδιο τραπέζι. Η έμφαση στα περιβαλλοντικά ζητήματα θα μπορούσε να γίνει ένα ισχυρό ενοποιητικό στοιχείο για το μέλλον της παγκόσμιας αρχιτεκτονικής.