Ο καθηγητής του YALE μας αποκαλύπτει πτυχές ενός κόσμου ο οποίος, σε κρΙσιμα σημεΙα του, θα εΙναι εντελώς διαφορετικός από τον σημερινό - Την επόμενη μέρα της πανδημίας θα δούμε έκρηξη της οικονομικής δραστηριότητας παράλληλα με την εξωστρέφεια των ανθρώπων, οι μισθοί θα συρρικνωθούν, η ιατρική θα αλλάξει, οι πόλεις θα αποσυμφορηθούν και οι πιστοί θα απομακρυνθούν από τον θεό
Οπως ίσως είναι φυσικό, οι απόψεις του για μια ενδεχόμενη σεξουαλική έκρηξη κατά την μεταπανδημική περίοδο έφεραν το όνομα του Νίκολας Χρηστάκη στους πηχυαίους τίτλους των ΜΜΕ σε όλο τον πλανήτη. Ο Ελληνοαμερικανός καθηγητής προβλέπει μια έκρηξη εξωστρέφειας και κοινωνικότητας, η οποία θα θυμίζει περιόδους όπως την ξέφρενη δεκαετία του 1920 ή το μεγάλο Καλοκαίρι της Αγάπης και την ελευθεριότητα του χίπικου κινήματος, καθώς οι άνθρωποι θα ορμήσουν να ανακτήσουν όσα στερήθηκαν επιδιδόμενοι σε ένα γενικευμένο, αχαλίνωτο ηδονισμό. Ωστόσο, πέραν του συγκεκριμένου ζητήματος, οι επιστημονικά τεκμηριωμένες προγνώσεις του καθηγητή Χρηστάκη για το μέλλον λειτουργούν σαν ένα πολύτιμο εργαλείο ερμηνείας - ή ακόμη και προειδοποίησης εν όψει των εξελίξεων που έχουν ήδη αρχίσει να κινούν τα γρανάζια της Ιστορίας.
Το εύρος των γνωστικών αντικειμένων στα οποία έχει εμβαθύνει, αλλά και η οξυδέρκειά του στην ανάλυση της τρέχουσας πραγματικότητας ακριβώς τη στιγμή που συμβαίνει, είναι το εντελώς ιδιαίτερο προσόν του Ελληνοαμερικανού καθηγητή Νίκολας Α. Χρηστάκη. Είναι γιατρός και κοινωνιολόγος, διευθυντής του Εργαστηρίου Ανθρώπινης Φύσης στο Πανεπιστήμιο Γέιλ, όπου διδάσκει ως πρώτος τη τάξει καθηγητής Κοινωνικών και Φυσικών Επιστημών στα Τμήματα Κοινωνιολογίας, Ιατρικής, Οικολογίας, Εξελικτικής Βιολογίας, Στατιστικής Επεξεργασίας Δεδομένων και Βιοϊατρικής Μηχανικής. Η ενασχόλησή του με τη μελέτη των ανθρώπινων δικτύων, έχει αναδείξει τον καθηγητή Χρηστάκη σε πρωτοπόρο ερευνητή ενός καινοφανούς αλλά εξαιρετικά ενδιαφέροντος πεδίου.
Την ίδια στιγμή, η φήμη του ως στοχαστή και συγγραφέα τον φέρνει στην πρώτη γραμμή μεταξύ των πιο έγκυρων και επιδραστικών αναλυτών παγκοσμίως - γεγονός το οποίο η πανδημία υπογράμμισε ακόμη περισσότερο. Στο «Βέλος του Απόλλωνα» (στα ελληνικά κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Κάκτος), ο Νίκολας Χρηστάκης αποπειράται να διεισδύσει στον μυστικό μηχανισμό της πανδημίας και τον τρόπο που η υγειονομική κρίση αλλάζει άρδην οτιδήποτε γνωρίζαμε για τον κόσμο που μας περιβάλλει. Στο σύγγραμμά του και τις συνεντεύξεις τις οποίες παραχωρεί τακτικά -μία εκ των οποίων και στο «protothema.gr»- ο Νίκολας Χρηστάκης αποκαλύπτει πτυχές ενός κόσμου ο οποίος, σε κρίσιμα σημεία του, θα είναι εντελώς διαφορετικός από το σημερινό.
Tέλος του 2021 η ανοσία της αγέλης
«Πιστεύω ότι βρισκόμαστε ακόμη στην αρχική φάση της πανδημίας», λέει ο καθηγητής Χρηστάκης, τονίζοντας ότι «θα πρέπει να καταλάβουμε ότι αυτό που ζούμε σήμερα συμβαίνει μία φορά στον αιώνα. Είναι θαύμα το ότι εφηύραμε ένα εμβόλιο τόσο γρήγορα. Είμαστε η πρώτη γενιά του ανθρώπινου είδους που, ενώ μας έπληξε η αρχαία απειλή της επιδημίας, μπορέσαμε να ανακαλύψουμε, σε πραγματικό χρόνο, μέτρα αναχαίτισής της υπό τη μορφή των εμβολίων. Αλλά ο κορωνοϊός δεν θα εξαφανιστεί ποτέ. Θεωρώ ότι τουλάχιστον για φέτος θα εξακολουθήσουμε να ζούμε σε αυτό τον παράξενο κόσμο όπως έχει διαμορφωθεί μέχρι στιγμής. Θα συνεχίσουμε να φοράμε μάσκες και να αποφεύγουμε τις συναθροίσεις. Θα κάνουμε περιορισμένες μετακινήσεις. Τα σχολεία και οι επιχειρήσεις μπορεί να κλείνουν περιστασιακά.
Ομως, ως το τέλος του 2021 θα έχουμε κατακτήσει την ανοσία της αγέλης. Αν εξετάσει κάποιος τις πανδημίες του παρελθόντος, θα δει ότι μετά την έξαρση της νόσου ακολουθεί μια μεταβατική περίοδος, στη διάρκεια της οποίας οι άνθρωποι προσπαθούν να διαχειριστούν τις ψυχολογικές, κοινωνικές και οικονομικές συνέπειες. Εκτιμώ ότι σε αυτό το στάδιο θα βρισκόμαστε για όλο σχεδόν το 2023. Και ύστερα, περίπου το 2024, θα εισέλθουμε στην μεταπανδημική φάση. Ο κόσμος θα ψάχνει μανιακά ευκαιρίες κοινωνικής συναναστροφής. Θα πηγαίνουμε αγεληδόν σε νυχτερινά κέντρα, μπαρ, εστιατόρια, πάρτυ, συναυλίες, αθλητικές διοργανώσεις. Μπορεί να υπάρξει μια χαλάρωση των σεξουαλικών περιορισμών και σίγουρα αναμένω μια εκτόξευση της οικονομικής δραστηριότητας, όπως και των τεχνών, ανάλογη με την πυρετική κοινωνικότητά μας».
Μια άλλη οικονομία
Στο «Βέλος του Απόλλωνα» ο Νίκολας Χρηστάκης παρουσιάζει μια εικόνα από το μέλλον της οικονομίας. Οχι όμως και τόσο ευοίωνη καθώς θεωρεί πως μία από τις πιο μακροχρόνιες οικονομικές επιπτώσεις αφορά την ομάδα των αποφοίτων της Ανώτατης Εκπαίδευσης. Οι άνθρωποι αυτοί θα αντιμετωπίσουν μια οικονομική ύφεση που δεν θα καλύψουν ποτέ. Θα παίρνουν μικρότερους μισθούς για τουλάχιστον 20 χρόνια, είναι όμως πολύ πιθανόν ότι, στην αρχή τουλάχιστον θα νιώθουν τυχεροί, ακριβώς επειδή απλώς θα έχουν δουλειά. Αυτό συμβαίνει με ανθρώπους οι οποίοι ξεκινούν την επαγγελματική τους σταδιοδρομία στη διάρκεια μιας ύφεσης. Οπότε, στις αλυσιδωτές επιπτώσεις της πανδημίας περιλαμβάνεται ενδεχομένως και μια πιο ηθική ηγεσία στις μεγάλες επιχειρήσεις. Ο αγώνας για την επιβίωση σε δύσκολες εποχές και το ξεκίνημα καριέρας όταν η ανεργία βρίσκεται στα ύψη πιθανώς να μειώνουν την επιθυμία για αναγνώριση ή τον ναρκισσισμό, ειδικά στους άντρες. Και ως εκ τούτου, μπορεί τα διευθυντικά στελέχη των εταιρειών να έχουν πλέον μια διαφορετική αίσθηση για τους στόχους και τα μέσα που μετέρχονται προκειμένου να τους επιτύχουν.
Ο καθηγητής Χρηστάκης πιστεύει ότι οι αλυσιδωτές επιπτώσεις στην οικονομία εξαιτίας της COVID-19 είναι ήδη τεράστιες - αλλά και ότι μέχρι στιγμής δεν έχουμε δει παρά μόνο την αρχή. Κατά την ενδιάμεση πανδημική περίοδο, οι πόλεις θα χάσουν τη ζωντάνια τους, καθώς πολλές μικρές επιχειρήσεις λιανικού εμπορίου θα κλείσουν, αφήνοντας μόνο μεγάλες, οικονομικά εύρωστες αλυσίδες να καλύψουν τις ανάγκες στα αστικά κέντρα. Η τηλεργασία θα παραταθεί και θα επεκταθεί, οπότε οι εργοδότες θα συνειδητοποιήσουν πως χρειάζονται μικρότερους χώρους και άρα λιγότερο διοικητικό προσωπικό, όπως φύλακες κ.λπ.
Στην αγορά ακινήτων, κάποιοι ίσως να μη θελήσουν να στριμώξουν ξανά την οικογένειά τους σε ένα μικρό διαμέρισμα εντός άστεως, γεγονός που θα τους ωθήσει να αναζητήσουν στέγη στην περιφέρεια των πόλεων ή και μακριά από αυτές. Η τάση αυτή θα τροποποιήσει τη ζήτηση στον κτηματομεσιτικό κλάδο. Ωστόσο, ακόμη και οι μητροπόλεις βρίσκουν τρόπους για να αλλάξουν την οργάνωσή τους κατά τη διάρκεια της πανδημίας. Ο Νίκολας Χρηστάκης υπογραμμίζει ότι τον Μάιο του 2020 η Νέα Υόρκη έκλεισε πάνω από 65 χιλιόμετρα για τα αυτοκίνητα, προκειμένου να διευκολύνει τις υπαίθριες δραστηριότητες αναψυχής, με σεβασμό στη διατήρηση αποστάσεων, ενώ πόλεις σε όλη τη χώρα μετέτρεψαν χώρους στάθμευσης σε υπαίθρια εστιατόρια, όπως συνηθίζεται στην Ευρώπη. Αρκετές από αυτές τις αλλαγές θα διατηρηθούν και μετά την υποχώρηση της COVID-19.
Η βιομηχανία αλλάζει
Ο καθηγητής Χρηστάκης επικαλείται μετρήσεις οι οποίες δείχνουν ότι στις ΗΠΑ ο αριθμός των αιτήσεων ευρεσιτεχνίας έχει αυξηθεί, καθώς οι εφευρέτες και τα ανήσυχα πνεύματα λόγω του κατ’ οίκον εγκλωβισμού τους έχουν στη διάθεσή τους περισσότερο χρόνο, κι έτσι γίνονται πιο δημιουργικοί. Συνεπώς, η πανδημία θα μπορούσε να επισπεύσει τις βελτιώσεις στα αυτόνομα ρομπότ.
Ως προς τις κυρίαρχες αντιλήψεις περί της εργασίας, ο Χρηστάκης γράφει ότι στο παρελθόν το υποσύνολο των εργαζομένων που δούλευαν από το σπίτι θα ένιωθε κανονικά περιθωριοποιημένο και λιγότερο ικανό να συνεισφέρει. Αυτό σήμερα πλέον έχει καταρριφθεί. Η πανδημία έχει ήδη επιφέρει αναδιάρθρωση στην παγκόσμια οικονομία, με πολλούς τρόπους, βραχυπρόθεσμα και μακροπρόθεσμα, προκαλώντας μια από τις μεγαλύτερες παγκόσμιες υφέσεις της Ιστορίας. Οι παγκόσμιες αλυσίδες προμηθειών ίσως συρρικνωθούν και σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να υπάρξει τάση επιστροφής των εργοστασίων στη βάση τους, κάτι που ισχύει για πολλούς βιομηχανικούς κλάδους όπου οι εγκαταστάσεις παραγωγής δημιουργούνταν κυρίως στην Ασία με γνώμονα τα χαμηλά ημερομίσθια για τους κατοίκους της εκάστοτε περιοχής.
Πάντως, όπως παρατηρεί ο Νίκολας Χρηστάκης, πριν από την πανδημία η βαρύτητα δινόταν στην «έγκαιρη» παραγωγή, με ανταλλακτικά που παραδίνονταν όταν ήταν απαραίτητα στη διαδικασία κατασκευής. Η διατήρηση αποθεμάτων ήταν δαπανηρή και αντιπαραγωγική. Στη μεταπανδημική περίοδο, όμως, η βαρύτητα θα μπορούσε ως έναν βαθμό να μετατοπιστεί στις «για κάθε ενδεχόμενο» προμήθειες. Κι έτσι, ένα πρότυπο παραγωγής που ίσως αναδείξει η πανδημία είναι τα ευέλικτα, αυτοματοποιημένα εργοστάσια «μικρών παρτίδων», με δυνατότητα κατασκευής προϊόντων σύμφωνα με τις προδιαγραφές της κατανάλωσής τους, κάτι που θα μπορούσε ακόμη και να περιορίσει το κόστος τους.
Οι νέοι γιατροί
Ο καθηγητής Χρηστάκης μιλά για αναμενόμενη έκρηξη καταναλωτισμού και τάση προς πρόσκαιρες, υλικού τύπου απολαύσεις. Εντούτοις, ο ίδιος κρίνει ότι στη διάρκεια επιδημικών κρίσεων η θρησκευτικότητα γίνεται πιο έντονη και οι άθεοι εξαφανίζονται. Οταν ο κόσμος αντιμετωπίζει δυσκολίες, πιέζεται και αγωνιά, γι' αυτό και αναζητά στήριγμα στη θρησκεία. Ακολούθως ενδυναμώνεται η τάση προς εγκράτεια και αποταμίευση, καθώς οι άνθρωποι φυλάνε χρήματα και αποφεύγουν τη διακινδύνευση. Ομως, από το 2024 και πέρα, όταν θα βγαίνουμε πια από αυτή τη μακρά περίοδο βιολογικού, κοινωνικού και οικονομικού στρες, τα ήθη θα ακολουθήσουν αντίστροφη τροχιά, προς την κραιπάλη.
Βέβαια, τίποτα δεν είναι μονοσήμαντο. Ταυτόχρονα με την ηδονοθηρία και την -έστω σε κάποιο βαθμό- έκλυση των ηθών, ο Νίκολας Χρηστάκης αποφαίνεται ότι «η επαφή με το θάνατο οδηγεί στην αναζήτηση κάποιου βαθύτερου νοήματος. Αυτό είναι πιο έντονο στους γιατρούς. Ο τρόπος με τον οποίο η πανδημία θα αλλάξει οριστικά την Ιατρική είναι με το να αναγκάσει τους γιατρούς που εκπαιδεύονται κατά τη διάρκεια της κρίσης να αντιμετωπίσουν τους φόβους τους και να σκεφτούν κάτω από άλλο πρίσμα το καθήκον τους. Πιστεύω πως η εκπαίδευση εν καιρώ πανδημίας θα ενισχύσει το πάθος για το λειτούργημά τους. Χωρίς αμφιβολία, ορισμένους ασκούμενους θα τους επηρεάσει και στην επιλογή της ειδικότητας -με κάποιους ήδη να βρίσκουν πιο ελκυστικά τα λοιμώδη νοσήματα ή τη δημόσια υγεία.
Η COVID-19 προκάλεσε αλλαγές σε πάγιες τακτικές υγειονομικής περίθαλψης της άμεσης πανδημικής περιόδου, πολλές από τις οποίες είναι πιθανό να διατηρηθούν και στη μεταπανδημική περίοδο. Πολλοί ασθενείς με COVID-19 θα υποφέρουν από μακροχρόνιες συνέπειες, όπως πνευμονική, νεφρική, καρδιακή ή νευρολογική βλάβη. Κάτι τέτοιο θα μπορούσε να οδηγήσει σε αύξηση των ατόμων με αναπηρίες μέσα στα επόμενα χρόνια, παρόμοια με αυτή που παρατηρήθηκε μετά τις πανδημίες της πολιομυελίτιδας και της γρίπης του 1918. Γι’ αυτόν τον λόγο, πολλά συστήματα περίθαλψης προετοιμάζονται για να φροντίσουν μεγάλο αριθμό ασθενών σε νεοσύστατες μετα- COVID κλινικές».