«Εάν ο COVID-19 εξακολουθήσει να εξαπλώνεται το 2021 και σκοτώσει εκατομμύρια ανθρώπους ή μία ακόμη πιο θανατηφόρος πανδημία πλήξει την ανθρωπότητα το 2030, η αιτία δεν θα είναι μια ανεξέλεγκτη φυσική καταστροφή, ούτε μια τιμωρία που θα την έχει επιβάλει ο Θεός. Θα είναι η αποτυχία των ανθρώπων. Και συγκεκριμένα των πολιτικών»
Το χαρακτηριστικό «ύφος Χαράρι» δεν είναι τίποτε άλλο από ωμές, απερίφραστες αλήθειες οι οποίες εκφράζονται σαν ηχηρά χαστούκια στο πρόσωπο οποιουδήποτε τείνει να εφησυχάζει ή να αναζητά προσχήματα και δικαιολογίες. Αλλωστε, οΓιουβάλ Νώε Χαράρι, ακριβώς επειδή δεν χαρίζεται σε καμία κατεστημένη εξουσία και δεν καταδέχεται να εξωραΐσει τις απόψεις του ώστε να γίνει αρεστός, αναδείχθηκε κορυφαίος διανοητής της πανδημίας.
Τα βιβλία του Ισραηλινού ιστορικού για την ανθρώπινη κατάσταση είναι παγκόσμια μπεστ σέλερ. Ωστόσο, σε ό,τι αφορά την COVID-19, ο Χαράρι μέχρι στιγμής δεν έχει χρειαστεί παρά μόνο δύο εκτενή άρθρα στους «Financial Times» για να αποτυπώσει τον τρόμο, την αγωνία αλλά και τους θριάμβους του ανθρώπου στην εν εξελίξει πάλη με τον κορωνοϊό. Πριν από λίγες ημέρες δημοσιεύτηκε η δεύτερη από αυτές τις εις βάθος αναλύσεις έναν χρόνο μετά την πρώτη. Οπως και τον Μάρτιο του 2020, η παρέμβασή του προκαλεί ξανά αναστάτωση, καθώς αυτό που κάνει κατ’ ουσίαν είναι ταυτόχρονα μεγαλοφυές, απλό αλλά και απίθανα σκληρό: αναγκάζει την ανθρωπότητα να κοιτάξει τον εαυτό της στον καθρέφτη της Ιστορίας.
Ιδού πώς τελειώνει το νέο του κείμενο στους «FT»: «Εάν η COVID-19 εξακολουθήσει να εξαπλώνεται το 2021 και σκοτώσει εκατομμύρια ανθρώπους ή μία ακόμη πιο θανατηφόρος πανδημία πλήξει την ανθρωπότητα το 2030, η αιτία δεν θα είναι μια ανεξέλεγκτη φυσική καταστροφή, ούτε μια τιμωρία που θα την έχει επιβάλει ο Θεός. Θα είναι η αποτυχία των ανθρώπων. Και συγκεκριμένα, των πολιτικών».
Κατώτεροι των περιστάσεων οι πολιτικοί
Ο Χαράρι δεν κατελήφθη από αιφνίδια μανία εναντίον των πολιτικών. Δεν επιρρίπτει σε αυτούς ευθύνες χάριν εντυπωσιασμού για όσα έκαναν μέχρι στιγμής, αλλά και όσα θα κληθούν να πράξουν στο μέλλον σε σχέση με την υγειονομική κρίση. Θεωρεί ότι εν μέσω πολιορκίας από τον θανάσιμα επικίνδυνο SARS-CoV-2 οι επιστήμονες μεγαλούργησαν, ενώ οι πολιτικοί αποδείχθηκαν θλιβερά κατώτεροι των περιστάσεων. Ο βασικός λόγος γι’ αυτό είναι, πάντα κατά την άποψή του, ότι στο επιστημονικό πεδίο υπήρξε μια πρωτοφανής αλληλεγγύη και ανταλλαγή πληροφοριών. Αναφέρει το παράδειγμα μιας πολύ σημαντικής μελέτης για την αποτελεσματικότητα των lockdown, η οποία διεξήχθη από μια πολυεθνική κοινοπραξία επιστημόνων σε εννέα διαφορετικούς οργανισμούς: ένας στη Βρετανία, τρεις στην Κίνα και πέντε στις ΗΠΑ.
Σε πλήρη αντίθεση με αυτή την πρακτική, οι πολιτικοί δεν κατάφεραν να μορφώσουν ένα κοινό μέτωπο απέναντι στην πανδημία. Και είναι χαρακτηριστικό της ανικανότητάς τους να ανταποκριθούν στην κρισιμότητα της κατάστασης το γεγονός ότι ανάμεσα σε δύο υπερδυνάμεις όπως οι ΗΠΑ και η Κίνα ξέσπασε ψυχρός πόλεμος για το ποια από τις δύο αποκρύπτει στοιχεία και αποδύεται σε επιβλαβή, παραπλανητική προπαγάνδα γύρω από την αφετηρία του κακού.
Ο Χαράρι όμως επισημαίνει ότι δεν είναι μόνο ο τομέας της πληροφόρησης που απέδειξε την ανεπάρκεια των πολιτικών, αλλά και η αντιμετώπιση ενός απολύτως ζωτικής σημασίας ζητήματος, του ιατροφαρμακευτικού εξοπλισμού. Αντί για μια οικουμενική προσπάθεια δημιουργίας ενός κοινού αποθέματος υλικών, πολλές κυβερνήσεις παρασύρθηκαν ασυλλόγιστα σε έναν ιδιότυπο «εμβολιαστικό εθνικισμό», όπως τον αποκαλεί ο Χαράρι, ο οποίος κρίνει ως λυπηρό το ότι κανένας πολιτικός δεν μοιάζει να έχει καταλάβει πως η ανοσία σε μία και μόνη χώρα είναι μάταιη και ανώφελη. Διότι, εάν, π.χ., το Ισραήλ ή το Ηνωμένο Βασίλειο καταφέρουν να εξολοθρεύσουν τον κορωνοϊό στην επικράτειά τους, πάντα θα υπάρχει ο κίνδυνος οι πολίτες να μολυνθούν ξανά από ένα νέο στέλεχος με κάποια μετάλλαξη που θα ξεπηδήσει από κάποιο ξεχασμένο χωριό στην Ινδία ή στη Βραζιλία.
Κλείσιμο
Πίσω από τον μύθο του Ισραήλ
Ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι είναι άτεγκτος στις επικρίσεις του για τους κυβερνητικούς χειρισμούς ακόμη και στην ίδια του την πατρίδα. Επ’ αυτού λέει ότι το Ισραήλ, όπως και η Βρετανία τώρα, πρωτοπορεί στην εμβολιαστική εκστρατεία, αυτό όμως δεν μπορεί να επανορθώσει τα ολέθρια σφάλματα που διεπράχθησαν στην αρχή της κρίσης. Και η μεν Βρετανία με πάνω από 124.000 νεκρούς βρίσκεται μέσα στην πρώτη δεκάδα με βάση τη θνησιμότητα από COVID-19, ενώ και το Ισραήλ κατατάσσεται στην 9η θέση παγκοσμίως ως προς τον αριθμό των ενεργών κρουσμάτων ανά εκατομμύριο πληθυσμού, με πάνω από 86.000. Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο όμως που αποκαλύπτει ο Χαράρι αφορά τους όρους της προνομιακής συμφωνίας ανάμεσα στην ισραηλινή κυβέρνηση και τη Pfizer: η φαρμακοβιομηχανία δεσμεύτηκε να εφοδιάσει το Ισραήλ με όσα εμβόλια χρειάζονται για ολόκληρη τη χώρα, με αντάλλαγμα την παραχώρηση ενός πελώριου όγκου προσωπικών δεδομένων για εκατομμύρια πολίτες.
Πέραν αυτού, ο ιστορικός στηλιτεύει την κυβέρνηση του Μπέντζαμιν Νετανιάχου διότι στην έξαρση της πανδημίας αμέλησε να επιβάλει αυστηρό έλεγχο στην κεντρική πύλη εισόδου αλλοδαπών στο Ισραήλ, δηλαδή στο αεροδρόμιο «Μπεν Γκουριόν» του Τελ Αβίβ. Ετσι, παρόλο που η χώρα αποκόπηκε από τον διεθνή περίγυρο για λόγους υγειονομικής προστασίας, όσοι ταξιδιώτες έφταναν στον κεντρικό αερολιμένα της χώρας μπορούσαν να περάσουν ανενόχλητοι χωρίς υποχρεωτική καραντίνα ή έστω έναν σοβαρό έλεγχο για το αν νοσούν ή όχι.
Φυσικά, εκτός από το Ισραήλ και τη Βρετανία, ο Χαράρι εξαπολύει σφοδρή επίθεση στους μεγάλους λαϊκιστές, τύπου Τραμπ και Μπολσονάρου, στους οποίους καταλογίζει αδιαφορία και ανευθυνότητα εξαιτίας των οποίων χάθηκαν, εντελώς άδικα, εκατοντάδες χιλιάδες ζωές.
Ψηφιακή δικτατορία
Ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι είναι ιδιαίτερα ευαισθητοποιημένος σε σχέση με το αναφαίρετο δικαίωμα κάθε ανθρώπου να προστατεύει τον ιδιωτικό του βίο. Στο περσινό πρώτο του άρθρο σχετικά με την πανδημία στους «Financial Times» εξέφρασε την έντονη ανησυχία του για την κατάχρηση της κρατικής εξουσίας με πρόσχημα την προστασία της υγείας ως εξής: «Εχει κρίσιμη σημασία το να θυμόμαστε ότι ο θυμός, η χαρά, η ανία και η αγάπη είναι βιολογικά φαινόμενα, ακριβώς όπως ο πυρετός ή ο βήχας. Η ίδια τεχνολογία που μπορεί να ανιχνεύει το βήξιμο μπορεί να καταγράφει και το γέλιο. Εάν εταιρείες και κυβερνήσεις αρχίσουν να συσσωρεύουν μαζικά τα βιομετρικά στοιχεία του καθενός μας, θα μας γνωρίζουν καλύτερα απ’ ό,τι εμείς οι ίδιοι τον εαυτό μας. Φανταστείτε ένα κράτος όπως της Βόρειας Κορέας το 2030, όταν κάθε πολίτης θα είναι υποχρεωμένος να φορά ένα βιομετρικό βραχιόλι επί 24ωρης βάσης. Οταν ακούει κάποια ομιλία του μεγάλου ηγέτη και το βραχιόλι ανιχνεύσει ενδείξεις θυμού, θα είναι ξεγραμμένος».
Οι φόβοι του δεν δικαιώθηκαν ακριβώς - τουλάχιστον, όχι ακόμη κατά τη διάρκεια του 2020. Παρ’ όλα αυτά, εξακολουθεί να μην κρύβει την ανησυχία του για μια κοινωνικοπολιτική παρενέργεια του COVID-19, την ανάδυση «ψηφιακών δικτατοριών». Ενώ αναγνωρίζει ότι χωρίς τις επαυξημένες δυνατότητες της ηλεκτρονικής ιχνηλάτησης των κρουσμάτων η κατάσταση θα ήταν στ’ αλήθεια ανεξέλεγκτη, δηλώνει βαθιά προβληματισμένος για τα όρια της παρακολούθησης των πολιτών από τις κρατικές υπηρεσίες. Μάλιστα, κάνει λόγο για «άνευ προηγουμένου ολοκληρωτικά καθεστώτα» και «δυστοπικούς εφιάλτες», καθώς αναφέρεται στον κίνδυνο κακόβουλης διαχείρισης των πληροφοριών που, χάριν της πολιτικής προστασίας, συσσωρεύονται στους ψηφιακούς φακέλους του κράτους. «Είναι σημαντικό να καταπολεμήσουμε τον κορωνοϊό, αξίζει όμως να καταστρέψουμε την ελευθερία μας κατά τη διάρκεια αυτής της μάχης;» διερωτάται ο ίδιος.
Και αποπειράται να απαντήσει στον εαυτό του ορίζοντας τρεις θεμελιώδεις κανόνες αυτοπροστασίας της παγκόσμιας κοινότητας από τις ψηφιακές δικτατορίες:
1) Τα στοιχεία που συλλέγονται για τους πολίτες και ιδιαίτερα για το τι συμβαίνει μέσα στο σώμα τους θα πρέπει να αξιοποιούνται αποκλειστικά για την προστασία της υγείας τους και όχι για να χειραγωγούνται, να ελέγχονται ή να υφίστανται οποιαδήποτε επιβλαβή ενέργεια εις βάρος τους.
2) Η παρακολούθηση θα πρέπει να είναι πάντοτε αμφίδρομη. Δηλαδή, όσο εντείνεται ο έλεγχος των πολιτών εκ μέρους της κυβέρνησης τόσο θα πρέπει να αυξάνεται και η διαφάνεια, π.χ., στη διοχέτευση κρατικού χρήματος σε φορείς και εταιρείες. Ο Χαράρι πιστεύει ότι η απαίτηση για λογοδοσία της κυβέρνησης στους πολίτες πρέπει και μπορεί να ικανοποιείται. Επ’ αυτού ο Ισραηλινός συγγραφέας διαβεβαιώνει ότι «αν σας λένε ότι είναι υπερβολικά περίπλοκο το να σας δίνουν λογαριασμό για το πού δαπανάται το δημόσιο χρήμα, να μην τους πιστεύετε. Αν δεν είναι υπερβολικά περίπλοκο το να σας φακελώνουν, τότε το ίδιο ισχύει και στο να ελέγχετε εσείς το κράτος».
3) Δεν θα πρέπει να επιτρέπεται η συγκέντρωση πολύ μεγάλων όγκων πληροφορίας σε ένα σημείο. Το μονοπώλιο των δεδομένων είναι η καλύτερη συνταγή για τη δικτατορία.
Το 2020 δεν ήταν 1918
Η γενικότερη θέση του Χαράρι είναι ότι οι πολιτικοί αναλαμβάνουν να διαχειριστούν την υγειονομική κρίση ελλείψει εναλλακτικής λύσης. Αυτή θα μπορούσε να την παρέχει η επιστήμη, αλλά, όπως διαπιστώνει προς μεγάλη του απογοήτευση, «δεν υπάρχει επιστημονικός τρόπος για να αποφασίζουμε τι πρέπει να κάνουμε. Επαφίεται στους πολιτικούς να βρουν λύσεις που θα επιτυγχάνουν την ιδανική ισορροπία στα ζητήματα ιατρικής, οικονομικής και κοινωνικής φύσης που ανακύπτουν. Γιατί σήμερα δεν αρκεί να ρωτάμε “πόσοι άνθρωποι θα νοσήσουν με COVID-19 αν δεν επιβάλουμε lockdown;”. Ταυτόχρονα τίθενται ερωτήματα όπως “πόσοι θα πάθουν κατάθλιψη με το lockdown; Πόσοι θα υποφέρουν από τις παρενέργειες της κακής διατροφής; Πόσοι θα χάσουν τη σχολική τους εκπαίδευση και τη δουλειά τους; Πόσοι θα γίνουν θύματα βιαιοπραγίας ή και δολοφονίας από τους/τις συζύγους τους;”».
Ο Χαράρι είναι υπερβολικά ευφυής για να αποθεώσει την επιστήμη αναγορεύοντάς τη στην απόλυτη νέα θρησκεία. Προφανώς είναι φανατικός οπαδός της, αναγνωρίζει όμως ότι η δύναμή της δεν είναι απεριόριστη. Παραδέχεται ότι κατά τη διάρκεια του 2020 συντελέστηκαν πρωτοφανείς επιστημονικοί και τεχνολογικοί άθλοι, στην πραγματικότητα όμως ούτε αυτοί δεν κατάφεραν να λύσουν το πρόβλημα της πανδημίας. Από μια άποψη απλώς μετέτρεψαν μια φυσική καταστροφή σε ένα πολιτικό δίλημμα. Οπως αναφέρει, όταν ο Μαύρος Θάνατος, δηλαδή η επιδημία βουβωνικής πανώλης του 14ου αιώνα, έστελνε στον τάφο εκατομμύρια ανθρώπους, κανείς δεν περίμενε σωτηρία από τους βασιλείς και τους αυτοκράτορες. Η πανούκλα εξολόθρευσε το 1/3 του πληθυσμού της Αγγλίας, ουδέποτε όμως πέρασε από το μυαλό του ηγεμόνα Εδουάρδου Γ’ να εγκαταλείψει τον θρόνο του.
Επιχειρώντας μια σύντομη ανασκόπηση των κοσμοϊστορικών μεταβολών που επέφερε η πανδημία σε όλο το φάσμα της ανθρώπινης δραστηριότητας κατά τη διάρκεια του 2020, ο Ισραηλινός ιστορικός αποφαίνεται ότι είναι εντελώς εσφαλμένη η εντύπωση ότι η COVID-19 κατέδειξε την ανημπόρια της ανθρωπότητας. Αυτό ίσχυε το 1918 με την επιδημία της ισπανικής γρίπης, ενώ το 2020 ο ιός απομονώθηκε και αποκωδικοποιήθηκε μέσα στους πρώτους μήνες από την εμφάνισή του. Και έως το τέλος της χρονιάς η μαζική παραγωγή ποικίλων και αποτελεσματικών εμβολίων στην αιχμή της βιοτεχνολογίας είχε κιόλας ξεκινήσει. Επιπλέον, ο ίδιος επισημαίνει ότι, ενώ το 1918 η γεωργική παραγωγή, οι μεταφορές, η εκπαίδευση και σχεδόν κάθε μορφή κοινωνικής δράσης είχαν παραλύσει, αυτό δεν συνέβη το 2020.
Η τεχνολογική πρόοδος φρόντισε ώστε, π.χ., ο αγροτικός τομέας των ΗΠΑ να υποστεί ελάχιστη ζημιά, κι αυτό διότι για την πρωτογενή παραγωγή δεν απαιτείται πλέον μεγάλος αριθμός εργατικών χεριών, όπως στις αρχές του 20ού αιώνα, όταν το 90% της γεωργίας εναπόκειτο στην ανθρώπινη εργασία. Αντίστοιχα, τα σύγχρονα φορτηγά πλοία μεταφέρουν πολλαπλάσιες ποσότητες αγαθών με λιγότερο πλήρωμα από αυτό που ήταν απαραίτητο παλαιότερα. Μάλιστα, αναφέρει χαρακτηριστικά ότι το πλοίο «OOCL Hong Kong» έχει δυνατότητα μεταφοράς κοντέινερ συνολικού όγκου 200.000 τόνων με πλήρωμα μόλις 22 ατόμων. Τον 16ο αιώνα ολόκληρος ο στόλος της Βρετανίας, μιας υπερδύναμης του θαλάσσιου εμπορίου, χρειαζόταν 16.000 ναύτες για να μεταφέρει μόλις 68.000 τόνους προϊόντων. Αυτό σημαίνει ότι οι πιθανότητες μόλυνσης και μετάδοσης της επιδημίας, αντικειμενικά, ελαχιστοποιούνται.
