Αντώνης Ψύρης

Δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι η ελληνική επανάσταση του 1821 αποτέλεσε ένα ιστορικό γεγονός με τεράστια σημασία όχι μόνο για την πορεία του ελληνικού έθνους αλλά και για την παγκόσμια ιστορία. Η συντριβή του οθωμανικού ζυγού αποτέλεσε την αφετηρία της εθνικής αποκατάστασης των λαών της Βαλκανικής Χερσονήσου που οδήγησε τελικά και στην οριστική κατάρρευση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Παράλληλα, η επιτυχία της ελληνικής επανάστασης αποτέλεσε την χαριστική βολή στην πολιτική της Ιερής Συμμαχίας που αποσκοπούσε στην κατάπνιξη κάθε φιλελεύθερου κινήματος. Κατά συνέπεια η ελληνική επανάσταση αναδείχτηκε σε ένα παγκόσμιο σύμβολο, αφού το ελληνικό έθνος ήταν το πρώτο έθνος στην ιστορία της ανθρωπότητας που τόλμησε να ορθώσει το ανάστημά του απέναντι σε μια αυτοκρατορία σε αναζήτηση της εθνικής του ανεξαρτησίας.

Πέρα όμως από την ιστορική της σημασία η ελληνική επανάσταση αποτελεί ένα πολυδιάστατο γεγονός που προσφέρεται για μια πολυπρισματική οπτική θεώρηση. Από τη συμμετοχή σπουδαίων γυναικών, όπως η Μαντώ Μαυρογένους και η Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα μέχρι την ανάπτυξη του ευρωπαϊκού κινήματος του φιλελληνισμού που εκδηλώθηκε μέσα από ποικίλες μορφές συμπαράστασης προς τους αγωνιζόμενους Έλληνες. Ας θυμηθούμε τους τελευταίους λόγους του διαπρεπέστερου των Φιλελλήνων Λόρδου Βύρωνα για την Ελλάδα που θυσίασε στον αγώνα για την ελευθερία της την άνετη ζωή που του εξασφάλιζε η αριστοκρατική του καταγωγή: «Της έδωσα τον καιρόν μου, την υγείαν μου, την περιουσία μου και τώρα της δίνω τη ζωή μου. Τί μπορούσα να κάνω περισσότερο»;

Ας θυμηθούμε επίσης την προσήλωση που επέδειξαν οι επαναστατημένοι Έλληνες στην αξία της Δημοκρατίας μέσα από την διεξαγωγή πολιτικών διεργασιών που οδήγησαν στη σύγκληση εθνοσυνελεύσεων και στην ψήφιση Συνταγμάτων. Αποκορύφωμα αυτών το Πολιτικό Σύνταγμα της Ελλάδας το 1827, που αποτελεί το δημοκρατικότερο ίσως της εποχής του. Στο άρθρο 5 του συγκεκριμένου Συντάγματος διατυπωνόταν η αρχή της λαϊκής κυριαρχίας: «Η κυριαρχία ενυπάρχει εις το έθνος · πάσα εξουσία πηγάζει εξ αυτού και υπάρχει υπέρ αυτού».

Μέσα από την επανάσταση του 1821 αναδείχθηκε και ο καθοριστικός ρόλος της εμπορικής και ναυτικής ανάπτυξης των Ελλήνων στην μετάγγιση των φιλελεύθερων ιδεών της Ευρώπης στον υπόδουλο ελληνικό κόσμο αλλά και στην διαμόρφωση της ιδιαίτερης φυσιογνωμίας μας. Αναδείχτηκε επίσης ο καθοριστικός ρόλος της Παιδείας μέσα από την ίδρυση σχολείων ήδη από τον 18ο αιώνα, τα οποία λειτούργησαν ώς φυτώρια της εθνικής αφύπνισης των Ελλήνων αλλά και η ιδιαίτερη σημασία του Τύπου που συνετέλεσε καθοριστικά στην ιδεολογική προετοιμασία της Επανάστασης. Οι Έλληνες έμποροι μαζί με τα προϊόντα εισήγαγαν στον υπόδουλο ελληνισμό και όλες τις προοδευτικές αντιλήψεις που είχαν αρχίσει να αναδύονται στην Ευρώπη και δαπάνησαν τεράστια ποσά για την έκδοση βιβλίων και την ίδρυση σχολείων, αναδεικνυόμενοι σε αληθινούς εθνικούς ευεργέτες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο Ι. Βαρβάκης που χρηματοδότησε τον ελληνικό αγώνα, αφήνοντας την τεράστια περιουσία του στην Ελλάδα. Αξίζει να σημειωθεί ότι από το 1486, που εκδόθηκε το πρώτο ελληνικό βιβλίο, έως και το 1821 πραγματοποιήθηκαν 4000 εκδόσεις. Παράλληλα, με την ψήφιση του νόμου περί ελευθεροτυπίας από τη Β’ Εθνοσυνέλευση ιδρύθηκαν στα κυριότερα ελληνικά αστικά κέντρα τρεις εφημερίδες, εγκαινιάζοντας ουσιαστικά τη νεοελληνική δημοσιογραφία, εφόσον έκτοτε δεν σταμάτησε η έκδοση εφημερίδων. Πρόκειται για τα Ελληνικά Χρονικά στο Μεσολόγγι, τον Φίλο του Νόμου στην Ύδρα και την Εφημερίδα των Αθηνών στην Αθήνα.

Μέσα στην ελληνική επανάσταση λοιπόν κρύβονται στοιχεία της ιδιαίτερης εθνικής μας φυσιογνωμίας που δεν αποτελούν μεμονωμένες σκηνές του ιστορικού μας γίγνεσθαι αλλά εκφράζουν την έννοια της συνέχειας στο χώρο και στο χρόνο. Παράλληλα όμως ενυπάρχει και ένας βαθύτερος συμβολισμός.

Πρόκειται για την πίστη των επαναστατημένων Ελλήνων στην αξία της Ελευθερίας. Από τον Ρήγα που διακήρυττε ότι «όποιος ελεύθερος συλλογάται, συλλογάται καλά» μέχρι τον Α. Κάλβο που κατηγορηματικά τόνιζε ότι «θέλει αρετή και τόλμη η ελευθερία». Από την Ελληνική Νομαρχία του Ανωνύμου, όπου διαβάζουμε ότι «Αληθής πολίτης είναι όποιος ζει με ελευθερία ή αποθνήσκει δια την ελευθερίαν» μέχρι το εμβληματικό σύνθημα «Ελευθερία ή Θάνατος» των μελών της Φιλικής Εταιρείας. Και φυσικά αποκορύφωμα όλων ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν του Δ. Σολωμού που παρουσιάζει προσωποποιημένη την Ελευθερία να ξεπηδά ανδρειωμένη μέσα «από τα ιερά κόκαλα των Ελλήνων».

Γι΄ αυτό και αξίζει να προσεχθεί ότι αντίθετα με τους περισσότερους εθνικούς ύμνους σε παγκόσμιο επίπεδο, όπου κεντρικό θέμα είναι η πατρίδα, ο αγώνας ή ακόμη και η σημαία, στο δικό μας εθνικό ύμνο η έννοια της ελευθερίας υψώνεται ώς υπέρτατη αξία που νοηματοδοτεί διαχρονικά τους αγώνες και τις θυσίες ενός ολόκληρου έθνους.

Η συγκεκριμένη επισήμανση αποκτά μια επιπλέον ιδιαίτερη σημασία σε μια εποχή βαθιάς απογοήτευσης για τους νέους ανθρώπους που μέσα σε μια περιρρέουσα ατμόσφαιρα διάχυτης απαισιοδοξίας αναζητούν, όπως ο ήρωας του Ίψεν, «ένα ζευγάρι έστω μεταχειρισμένα ιδανικά». Σε μια εποχή κατά την οποία έννοιες όπως η πατρίδα, η δημοκρατία και η ελευθερία αποτελούν άλλοτε αντικείμενο εκμετάλλευσης και άλλοτε πηγή άγονων ιδεολογικών διελκυστίνδων σχετικά με το αληθινό τους νόημα επιβάλλεται να αποκαταστήσουμε στα μάτια των νέων τη χαμένη τους αξία. Επιβάλλεται μακριά από ακραίες και κοντόφθαλμες εθνικιστικές προσεγγίσεις να καλλιεργήσουμε στην ψυχή τους ένα υγιές εθνικό φρόνημα που συνιστά και την πιο γνήσια μορφή πατριωτισμού. Στο πλαίσιο αυτό η ελληνική επανάσταση με τα πολλαπλά μηνύματά της μπορεί να αποτελέσει ένα σύμβολο αγωνιστικού σθένους και αυτοθυσίας για τα υψηλότερα των ανθρώπων ιδανικά. Γιατί η έξοδος του Μεσολογγίου δεν αποτελει απλώς ένα μάθημα ηρωισμού αλλά και ένα μάθημα ανθρώπινης αξιοπρέπειας.

Σε μια εποχή λοιπόν που τη θέση των ηρώων έχουν υποκαταστήσει τα πάσης φύσεως κατασκευασμένα είδωλα απαιτείται μια επαναπροσέγγιση της έννοιας του ηρωισμού. Γιατί οι οι ηρώες δεν αναδεικνύονται μόνο στα πεδία των μαχών αλλά και στα πεδία της καθημερινής ζωής. Ήρωες είναι αυτοί που ξεχωρίζουν από τους άλλους για την πίστη τους σε αξίες. Ηρωικές μορφές δεν ήταν μόνο ο Καραϊσκάκης, ο Ανδρούτσος , ο Παπαφλέσσας, ο Διάκος και τόσοι άλλοι, γνωστοί και λιγότερο γνωστοί αγωνιστές του 21, που θυσιάστηκαν για την ελευθερία της Πατρίδας μας. Ηρωικές μορφές αποτέλεσαν και οι απλοί καθημερινοί άνθρωποι που προσέφεραν ό,τι είχαν και δεν είχαν για την Πατρίδα μας, όπως η θρυλική μορφή της φτωχής Ψωροκώσταινας, η οποία προσέφερε τον ταπεινό οβολό της αλλά ατυχώς διασώθηκε στο λεξιλόγιό μας ως απαξιωτική έκφραση που αποδίδει την κακομοιριά και την άθλια οικονομική κατάσταση της χώρας μας.

Αυτή τη μορφή του ηρωισμού που συνυφαίνεται με την ταλαιπωρημένη ιστορική διαδρομή του έθνους μας οφείλουμε να προβάλλουμε στους νέους μας, αντί των γνωστών ινδαλμάτων της σύγχρονης βιομηχανίας ειδώλων που τους περιβάλλουν από παντού. Όμως, επειδή «οι ήρωες προχωρούν στα σκοτεινά», όπως λέει στον «Τελευταίο Σταθμό» ο Σεφέρης, θα χρειαστεί να τους αναζητήσουμε. Και φυσικά να μην τους ανακαλούμε μόνο σε κάθε εθνική επέτειο, για να αναζωογονήσουμε την χαμένη εθνική μας υπερηφάνεια. Καθώς όμως οι νέοι δεν χρειάζονται κηρύγματα αλλά παραδείγματα, το καλύτερο θα ήταν να υπηρετήσουμε τις αξίες για τις οποίες αυτοί αγωνίστηκαν. Γιατί δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος, για να τιμήσουμε το ιστορικό μας παρελθόν, από το να εργαζόμαστε εμπνεόμενοι από αυτό για ένα καλύτερο μέλλον.




*Ο Αντώνιος Σ. Ψύρης είναι Φιλόλογος-Ιστορικός, Διευθυντής Γυμνασίου, Αναπληρωτής Γενικός Διεθυντής Εκπαίδευσης Εκπαιδευτηρίων Δούκα