Ετοιμότητα για ψηφιακό μετασχηματισμό, εξ αποστάσεως εργασία και ευεξία εργαζομένων

Το εύλογο ερώτημα που τίθεται αφορά το βαθμό ετοιμότητας από πλευράς υφιστάμενων συνθηκών της παραγωγικής διαδικασίας αλλά και των ίδιων των εργαζομένων για μια επιτυχή και γρήγορη μετάβαση σε ένα ψηφιακό μετασχηματισμό και κατ’ επέκταση βιομηχανικό ψηφιακό μετασχηματισμό (4η βιομηχανική επανάσταση) και σε διευρυμένη εξ αποστάσεως εργασία. Πέρα από τη μεγάλη σημασία του βαθμού ετοιμότητας, σίγουρο είναι ότι απαιτείται μια έγκαιρη και καλά οργανωμένη μετάβαση για να επιφέρει ικανοποιητικά αποτελέσματα. Σε ότι δε αφορά την έμφαση για ανάληψη προστατευτικών μέτρων για την υγεία, ασφάλεια και ευεξία των εργαζομένων, όπως και στην περίπτωση του ψηφιακού μετασχηματισμού, πρόκειται στην ουσία για επένδυση και τα αποτελέσματα αναμένεται να είναι θετικά για εργαζόμενους και επιχειρήσεις. Η απόδοση των μέτρων αυτών εκτιμάται πως μακροπρόθεσμα θα υπερκαλύψει το κόστος που προκύπτει από την αποκατάσταση της υγείας των εργαζομένων, τη συνεπαγόμενη απουσία και αντικατάστασή των στην παραγωγική διαδικασία, ενώ η μέριμνα για ευεξία θα συμβάλλει (μαζί με άλλους παραγόντες) στο να έχει ένα παραγωγικό, ικανοποιημένο και αφοσιωμένο προσωπικό.

Η ετοιμότητα για προσαρμογή στα νέα δεδομένα, η διατήρηση υψηλού επιπέδου παραγωγικότητας και αποτελεσματικότητας - τουλάχιστον κοντά στο επίπεδο πριν την πανδημία που είναι και ο βασικός στόχος -, σίγουρα δεν θα είναι μια εύκολη υπόθεση, αν δεν υπάρξει κατάλληλη και έγκαιρη αντίδραση. Εξ άλλου στη διαδικασία μετάβασης στην ψηφιοποίηση, η διοίκηση θα πρέπει να πρωτοστατήσει και στην πνευματική προσαρμογή που θα υπηρετεί τη νέα στρατηγική και θα παίξει το ρόλο του διευκολυντή στη διαδικασία αυτή με υποστήριξη και ενθάρρυνση του προσωπικού στη μετάβαση σε ψηφιακό περιβάλλον εργασίας.

Σε μια εν δυνάμει τέτοια εξέλιξη τα στελέχη καλούνται να εξετάσουν με ορθολογισμό, ρεαλισμό και σαφήνεια το βαθμό ετοιμότητας της επιχείρησης ή του οργανισμού τους, να απαντήσουν πειστικά σε ερωτήματα, όπως:

• θα τολμήσω να επενδύσω σε σύγχρονες τεχνολογίες (βιομηχανικό ψηφιακό μετασχηματισμό), αν ναι, τι βαθμό ετοιμότητας διαθέτω για να κάνω αλλαγές στην παραγωγική διαδικασία και στο παραγωγικό μοντέλο για να γίνω πιο ανταγωνιστικός;
• θα υιοθετήσω εκτεταμένη εξ αποστάσεως εργασία, και βέβαια πόσο έτοιμοι είναι οι ίδιοι εργαζόμενοι για τηλεργασία, αλλαγή αντικειμένου εργασίας, ευέλικτη οργάνωση κλπ.;
• για πολλούς εργαζομένους η εξ αποστάσεως εργασία είναι μια νέα κατάσταση, διαφορετική από τη φυσική παρουσία στο γραφείο, στερείται της αλληλεπίδρασης, κοινωνικοποίησης, υπάρχει ανησυχία για την προσωπική εξέλιξη λόγω μη συμμετοχής στην καθημερινότητα και συνεπάγεται ένα διαφορετικό τρόπο αποτελεσματικής διαχείρισης του χρόνου εργασίας, δυσκολίας διαχωρισμού του εαυτού τους από την εργασία σωματικά, ψυχικά και μερικές φορές συναισθηματικά, συνεπώς πόσο έτοιμος είμαι να διαχειριστώ αποτελεσματικά τα θέματα αυτά;
• ποιά κριτήρια πρέπει να πληρούν, ποιό προφίλ πρέπει να έχουν οι νεοπροσλαμβανόμενοι, θα αλλάξει η διαδικασία προσέλκυσης και επιλογής;
• πως θα χειριστώ την επανεδειδίκευση, την εξειδικευμένη εκπαίδευση, την επανατοποθέτηση και διακράτηση προσωπικού, πως θα εκπαιδεύσω τους μάνατζερς να διοικούν σωστά και αποτελεσματικά διαγενεακές ομάδες και εξ αποστάσεως εργαζόμενους;
• πως θα ανανεώσω τις γνώσεις στις απαιτήσεις των νέων τεχνολογιών, θα εφαρμόσω τεχνικές «just-in-time» μάθησης και εκπαίδευσης (όπου ο εργαζόμενος εκπαιδεύεται όταν και όπου χρειάζεται), δια βίου εκπαίδευσης, πως θα αξιοποιήσω και προστατεύσω το κεφάλαιο «γνώσεις» λόγω αλλαγών;
• πως θα ανταποκριθώ σε διαπιστωμένες ελλείψεις πχ. διοίκηση «εικονικών ομάδων» λόγω τηλεργασίας, δημιουργία ομαδικού πνεύματος στους εργαζόμενους εξ αποστάσεως;
• μήπως πρέπει να εξετάσω πιθανές συνεργασίες και συνέργειες με άλλες επιχειρήσεις, για επίτευξη ανταγωνιστικού πλεονεκτήματος με κοινή δράση;
• πως θα προστατεύσω τη σωματική, ψυχική υγεία και ευεξία των εργαζομένων, θα εξισορροπίσω τη σχέση εργασίας και προσωπικής ζωής των εργαζομένων και θα αναπτύξω μια κουλτούρα που θα σέβεται φύλλο, εθνότητα, θρησκεία, ηλικία (πχ. διαγενεακή επιτυχή συνύπαρξη και συνεργασία εργαζομένων με διαφορετικό αξιακό σύστημα και στάση ζωής, με διαφορετικό επίπεδο κατάρτισης και εξοικείωσης στις νέες τεχνολογίες, όπου οι νεότεροι συνάδελφοι να βοηθούν τους «παλιότερους» να αναπτύξουν την ικανότητα χρήσης ψηφιακού εξοπλισμού);
• σε ποιές περιοχές υπάρχουν περιθώρια για αλλαγές με βασική επιδίωξη την μεγαλύτερη αποτελεσματικότητα, ικανοποίηση και ευεξία των εργαζομένων π.χ. γραφειοκρατικές και δυσκίνητες διαδικασἱες, εξωτερικές ανάθεσεις, μείωση προμηθευτών/δαπανών, ταξιδίων; κλπ.
• μήπως είναι μια καλή ευκαιρία να μειώσω τους ενοικιαζόμενους χώρους και να περιορίσω τα πάγια λειτουργικά έξοδα;
• εν κατακλείδι είμαι έτοιμος να αξιοποιήσω και να κάνω ευκαιρία την πρόκληση για επένδυση σε νέες τεχνολογίες και εξ αποστάσεως εργασία;

Η χρήση ψηφιακών τεχνολογιών σημαίνει ότι οι άνθρωποι μπορούν να συνδεθούν οπουδήποτε και οποτεδήποτε με αντίκτυπο στην οικογενειακή ζωή και τον ελεύθερο χρόνο και σημαίνει επίσης αύξηση των υβριδικών θέσεων εργασίας. Οι υβριδικές εργασίες απαιτούν ένα συνδυασμό «σκληρών» δεξιοτήτων, όπως δημιουργικότητα, ψηφιακές ικανότητες, κωδικοποίηση και «ήπιων» δεξιοτήτων, όπως ενσυναίσθηση, ομαδικό πνεύμα, φαντασία. Η ταχεία μετάβαση σε υβριδικές θέσεις εργασίας αλλάζει όχι μόνο την αλληλεπίδραση στο χώρο εργασίας αλλά μπορεί να έχει σημαντικές επιπτώσεις στους εργαζόμενους, στα κίνητρα τους, την υγεία και ασφάλεια στην εργασία, ειδικά εάν τους επιτρέπεται μόνο ένας χαμηλός βαθμός αυτονομίας και επιρροής στη λειτουργία του αυτοματοποιημένου συστήματος. Το φιλικό και ευέλικτο μοντέλο εργασίας οποτεδήποτε και οπουδήποτε μπορεί εύκολα να μετατραπεί σε μια «παγίδα πάντα και παντού», ένα καθεστώς διαρκούς διαθεσιμότητας για ορισμένους εργαζόμενους - με αρνητικές επιπτώσεις. Η αύξηση της κινητής, εξ αποστάσεως εργασία, ειδικότερα, θα επηρεάσει το παραδοσιακό πλαίσιο χρόνου εργασίας. Τα μεγάλα ωράρια εργασίας, η εργασία σε σύντομες προθεσμίες και ο ασαφής περιορισμός της εργασίας και της ιδιωτικής ζωής μπορούν να αυξήσουν το άγχος στην εργασία και να αυξήσουν τον κίνδυνο επιβάρυνσης, δημιουργώντας σοβαρούς κινδύνους για την υγεία και την ευημερία, σε ένα μέρος εργαζομένων.

Η εφαρμογή σύγχρονων τεχνολογιών στη βιομηχανική παραγωγή αφ’ ετέρου θα επιφέρει μείωση μέχρι πλήρη απαλλαγή από επιβαρυντικές έως επικίνδυνες, μονότονες, σωματικά απαιτητικές και επαναλαμβανόμενες εργασίες θα αντικατασταθούν όλο και περισσότερο από καθήκοντα παρακολούθησης της διαδικασίας, ενισχύοντας έτσι την ικανότητα αυτορρύθμισης και αυτονομίας των εργαζομένων. Η ψηφιοποίηση μπορεί να αποτελέσει τη βάση για νέες μορφές υποστήριξης των εργαζομένων, νέες μορφές συνεργασίας, ενίσχυση της αυτονομίας της δράσης και της αυτορρύθμισης των ομάδων. Επίσης μια καλύτερη ισορροπία μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής μπορεί να επιτευχθεί.

Συνεπώς απαιτούνται ενισχυμένες διαδικασίες πληροφόρησης, διαβούλευσης και συμμετοχής προκειμένου να διαμορφωθεί μια μετάβαση χωρίς αποκλεισμούς προς μια δίκαιη ψηφιακή εργασία και τηλεργασία με κανόνες για το χρόνο εργασίας, για τα θέματα υγείας και ασφάλειας, και ισορροπίας μεταξύ επαγγελματικής και προσωπικής ζωής και προστασίας των προσωπικών δεδομένων.

Η ψηφιοποίηση της βιομηχανίας δεν είναι μια διαδικασία πολυτέλειας, ακόμα και σε καιρούς πανδημίας και δημοσιονομικής κατάστασης, αλλά ένα πολύ σημαντικό βήμα προς την ανάπτυξη και την αλλαγή της παραγωγικής διαδικασίας και εκτιμάται ότι επιφέρει σημαντικές θετικές εξελίξεις τόσο στην καινοτομία όσο και στην παραγωγή και στις εξαγωγές και θα αυξήσει την προστιθέμενη αξία των παραγόμενων προϊόντων. Η υιοθέτηση τεχνολογιών πληροφορικής στην παραγωγική διαδικασία μπορεί να παρέχει πλεονεκτήματα κόστους και καινοτομίας που υπερβαίνουν το κόστος της εργασίας. Είναι ενθαρρυντικό το γεγονός ότι τελευταία παρατηρείται μια προσπάθεια της ψηφιακής διακυβέρνησης να καλυφθεί το υφιστάμενο χάσμα που υπάρχει βάσει στοιχείων της Ευρωπαϊκής Ένωσης, όπου η Ελλάδα βρίσκεται στις τελευταίες θέσεις στην καμπύλη της ψηφιακής ωριμότητας και της αξιοποίησης των ψηφιακών υπηρεσιών.

Σε ότι δε αφορά την 4η βιομηχανική επανάσταση (Industry 4.0 τεχνολογίας) μελέτες αναφέρουν ως κύρια εμπόδια εφαρμογής από τις επιχειρήσεις και οργανισμούς την αβεβαιότητα ως προς το οικονομικό όφελος, την έλλειψη προτύπων, κανόνων και σύγχρονου ΙΤ περιβάλλοντος, την αναβλητικότητα και διστακτικότητα, την έλλειψη εμπειρίας και εξειδίκευσης, την πολυπλοκότητα και έλλειψη ολιστικής προσέγγισης, την έλλειψη εμπιστοσύνης για την ασφάλεια στοιχείων και δεδομένων.

Μια μετάβαση στο βιομηχανικό ψηφιακό μετασχηματισμό και σε διευρυμένη τηλεργασία απαιτεί να αλλάξει το DNA του οργανισμού – ο τρόπος εργασίας, συνεργασίας, επικοινωνίας, οι αξίες και οι πεποιθήσεις που διαμορφώνουν τον τρόπο συμπεριφοράς των ανθρώπων και συνολικά την κουλτούρα του οργανισμού. Είναι πολύ πιθανό να μην μπορούν όλοι (πχ. οικογενειακές και πολύ μικρές επιχειρήσεις) να ανταποκριθούν ικανοποιητικά σε όλες τις απαιτήσεις της μετάβασης σε ψηφιακό μετασχηματιμό. Θα πρέπει οι επιχειρήσεις να «σαρώσουν» ενεργά το επιχειρηματικό περιβάλλον με την διερεύνηση αποτελεσματικών και αλλά λιγότερο επιτυχημένων παραδειγμάτων και κυρίως κατά πόσο αυτά μπορούν επιτυχώς να υιοθετηθούν στο δικό τους περιβάλλον. Προέχει η προσεκτική εξέταση της ετοιμότητας της παραγωγικής τους διαδικασίας, η στρατηγική ανάλυση και μελέτη των εσωτερικών αδυναμιών και ισχυρών πλεονεκτημάτων, των ευκαιριών αλλά και απειλών που ενέχει το επιχειρηματικό τοπικό και διεθνές περιβάλλον (π.χ. ανταγωνισμός, αγορές, οικονομική και χρηματοπιστωτική κατάσταση, νομοθετικές ρυθμίσεις κλπ).

Η κατάλληλη διαχείριση και αξιοποίηση των εργαζομένων, η ετοιμότητά τους να προσαρμοστούν και ανταποκριθούν αποτελεσματικά στις σημαντικές προκλήσεις της νέας πραγματικότητας, θα διασφαλίσει την επιτυχή μετάβαση στον ψηφιακό μετασχηματισμό, στην εξ αποστάσεως εργασία με ταυτόχρονη προστασία της υγείας και προαγωγή της ευεξίας των εργαζομένων.

Δημήτρης Γρέβιας

Δρ.Οργ. & Βιομ. Ψυχολογία Πανεπιστημίου Μονάχου
Tutor at OUC /Διαχείριση & Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού