Οι Ελληνοτουρκικές διαφορές στο Αιγαίο

Ποιες είναι αυτές; Είναι, όντως, διαφορές που βασίζονται στο Διεθνές Δίκαιο ή προέρχονται από την κατά βούληση ερμηνεία των κανόνων; Υπάρχει δυνατότητα επίλυσής τους;

Η πρώτη διαφορά που προέκυψε στις διμερείς σχέσεις είναι το θέμα της οριοθέτησης της υφαλοκρηπίδας, δηλαδή του βυθού της θάλασσας των παράκτιων κρατών. Στην υφαλοκρηπίδα το παράκτιο κράτος δεν έχει πλήρη κυριαρχία, αλλά μόνο κυριαρχικά δικαιώματα που αφορούν στην οικονομική εκμετάλλευσή της. Με βάση τη Σύμβαση της Γενεύης για το Δίκαιο της Θάλασσας (1958), τα νησιά έχουν υφαλοκρηπίδα, όπως και οι ηπειρωτικές ακτές. Η Τουρκία όμως, υποστηρίζει ότι τα νησιά δεν έχουν υφαλοκρηπίδα γιατί αποτελούν εξάρσεις του βυθού. Κατά συνέπεια, και σύμφωνα πάντα με τους τουρκικούς ισχυρισμούς, η υφαλοκρηπίδα πρέπει να διανεμηθεί μεταξύ των δύο κρατών στο μέσο του Αιγαίου, με αποτέλεσμα πλήθος ελληνικών νησιών να εγκλωβιστούν σε τουρκική υφαλοκρηπίδα. Το θέμα προέκυψε τον Νοέμβριο του 1973, όταν η τουρκική κυβέρνηση παραχώρησε άδεια διεξαγωγής ερευνών για πετρέλαιο σε περιοχές πλησίον των ελληνικών νησιών του Αιγαίου, οι οποίες ανήκαν στην ελληνική υφαλοκρηπίδα.

Χωρικά ύδατα ή αιγιαλίτιδα ζώνη. Είναι θαλάσσια ζώνη συγκεκριμένου πλάτους, η οποία ξεκινά από την ακτή και στην οποία το παράκτιο κράτος έχει πλήρη κυριαρχία, όπως ακριβώς και στο έδαφος. Εκτός από τις ηπειρωτικές ακτές, αιγιαλίτιδα ζώνη έχουν τα νησιά, οι νησίδες, ακόμα και οι βράχοι. Σύμφωνα με τη Σύμβαση του Montego Bay για το Δίκαιο της Θάλασσας, του 1982, το παράκτιο κράτος έχει δικαίωμα επέκτασης των χωρικών του υδάτων μέχρι και τα 12 ναυτικά μίλια. Η Ελλάδα, από το 1936 και με βάση τη Συνθήκη του Μοντρέ, έχει εύρος χωρικών υδάτων τα 6 νμ. Η χώρα μας επικύρωσε τη Σύμβαση του Montego Bay το 1995 και διατηρεί το δικαίωμα επέκτασης των χωρικών της υδάτων, όποτε αυτή το κρίνει αναγκαίο. Η Τουρκική Εθνοσυνέλευση με ψήφισμά της, θεωρεί ότι η επέκταση των χωρικών υδάτων στο Αιγαίο αποτελεί αιτία πολέμου «casus belli», με το σκεπτικό ότι το Αιγαίο είναι «ημίκλειστη θάλασσα» και αποτελεί «ειδική περίπτωση». Στην πραγματικότητα όμως, η επέκταση στα 12 νμ θα αύξανε την κυριαρχία της χώρας μας στον θαλάσσιο χώρο του Αιγαίου στο 64% από 35% που είναι σήμερα, διαμορφώνοντας τα παρακάτω δεδομένα:

I. Η ανοικτή θάλασσα θα περιοριστεί στο 26,1% από 56% που είναι σήμερα. Αυτό βέβαια δεν εμποδίζει τις δραστηριότητες της Τουρκίας, όμως τα πολεμικά της πλοία για να μεταβούν από λιμάνια του Αιγαίου ή της Μεσογείου σε λιμάνια της Μαύρης Θάλασσας πρέπει να διέλθουν από ελληνικά χωρικά ύδατα, εκτελώντας «αβλαβή διέλευση».

II. Η Ελλάδα αποκτά δικαίωμα εκμετάλλευσης του βυθού που βρίσκεται κάτω από τη ζώνη των 12 νμ, επιλύοντας σε μεγάλο βαθμό το ζήτημα της υφαλοκρηπίδας.

Με άλλα λόγια, το Αιγαίο μετατρέπεται σε ελληνική λίμνη, κάτι που απεύχεται η Τουρκία. Τέλος θα πρέπει να επισημάνουμε το γεγονός ότι ενώ η Τουρκία δεν έχει επικυρώσει τη Σύμβαση του Montego Bay, εντούτοις έχει αυξήσει το εύρος των χωρικών της υδάτων στη Μαύρη Θάλασσα στα 12 νμ.

Αποκλειστική Οικονομική Ζώνη (ΑΟΖ). Είναι η θαλάσσια έκταση, εντός της οποίας το παράκτιο κράτος έχει δικαίωμα εκμετάλλευσης των θαλάσσιων πόρων (αλίευση, εκμετάλλευση βυθού για πετρέλαιο κ.λπ.). Η ΑΟΖ εκτείνεται μέχρι και τα 200 νμ από την ακτή, εκτός εάν απέναντι και σε μικρότερη απόσταση των 400 νμ υπάρχει άλλο παράκτιο κράτος, οπότε η ΑΟΖ διανέμεται με τη μέθοδο της μέσης γραμμής. Η ΑΟΖ συμπεριλαμβάνει τα χωρικά ύδατα, όμως σε αυτήν το παράκτιο κράτος δεν έχει απόλυτη κυριαρχία αλλά κυριαρχικά δικαιώματα, όπως αναφέραμε. Η έννοια της ΑΟΖ προβλέπεται από τη Σύμβαση του Montego Bay του 1982 για το Δίκαιο της Θάλασσας και η ανακήρυξή της είναι μονομερής πράξη. Εδώ θα πρέπει να επισημανθεί ότι τα νησιά που κατοικούνται ή έχουν οικονομική ζωή διαθέτουν ΑΟΖ, βάσει του άρθρου 121 της παραπάνω Σύμβασης. Πρακτικά, η έννοια της ΑΟΖ καλύπτει εκείνη της υφαλοκρηπίδας, με τη διαφορά ότι αναφέρεται σαφώς στο καθεστώς των νησιών. Η Τουρκία ισχυρίζεται ότι η δική της ΑΟΖ συνορεύει με εκείνη της Αιγύπτου, οπότε ουσιαστικά δεν αναγνωρίζει ΑΟΖ στο Καστελλόριζο και στις παρακείμενες νήσους (Ρω και Στρογγύλη).

Εύρος εθνικού εναέριου χώρου (εεχ). Ο εναέριος χώρος κάθε παράκτιου κράτους επεκτείνεται άνωθεν των χωρικών του υδάτων. Η Ελλάδα επέκτεινε τον εναέριο χώρο της στα 10 νμ με το ΠΔ 6/18 Σεπτεμβρίου 1931, χωρίς να προκληθεί η αντίδραση της Τουρκίας. Οι παραβιάσεις και, κατά συνέπεια, η αμφισβήτηση του χώρου μεταξύ 6 και 10 νμ ξεκίνησαν το 1974. Η Ελλάδα, όσον αφορά το εύρος του εεχ, υποστηρίζει ότι η Τουρκία σιωπηρώς τον είχε αναγνωρίσει επί μισόν σχεδόν αιώνα.

Αποστρατικοποίηση των νήσων του Ανατολικού Αιγαίου. Με τη Συνθήκη της Λωζάννης τα νησιά του Αν. Αιγαίου, πλην των Δωδεκανήσων, παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα, ενώ με το άρθρο 13 αυτής έχει επιβληθεί καθεστώς μερικής αποστρατικοποίησης. Αναφορικά με τη Λήμνο και τη Σαμοθράκη, το καθεστώς μερικής αποστρατικοποίησης έπαψε να ισχύει από το 1936, όταν με τη Συνθήκη του Μοντρέ επανεξοπλίστηκαν τα Στενά και οι νήσοι Ίμβρος, Τένεδος και Λαγούσες που βάσει του άρθρου 4 της Συνθήκης της Λωζάννης ήταν αποστρατικοποιημένες. Όσον αφορά στις νήσους Λέσβο, Χίο, Σάμο και Ικαρία, η Ελλάδα επικαλούμενη το δικαίωμα για αυτοάμυνα που της δίνει ο ΟΗΕ, έχει αναπτύξει τις απαραίτητες δυνάμεις, ως αντίβαρο για την εγκατάσταση της Στρατιάς του Αιγαίου στα Μικρασιατικά παράλια.

Τέλος, αναφορικά με τα Δωδεκάνησα, αυτά παραχωρήθηκαν στην Ελλάδα με τη Συνθήκη των Παρισίων το 1947, η οποία προβλέπει αποστρατικοποίηση, με περιορισμένο αριθμό προσωπικού εσωτερικής ασφάλειας και τον αντίστοιχο οπλισμό. Η χώρα μας όμως, επικαλούμενη πάλι το δικαίωμα της αυτοάμυνας για τους λόγους που προαναφέρθηκαν, διαθέτει τις απαραίτητες για την άμυνα των νήσων δυνάμεις.

Περιοχή Πληροφοριών Πτήσεων (Flight Information Region – FIR). Είναι εναέριος χώρος συγκεκριμένης έκτασης, μέσα στον οποίον ισχύουν οι Κανόνες Εναέριας Κυκλοφορίας που έχει θεσπίσει ο ICAO (International Civil Aviation Organization) και αφορούν στην ασφάλεια των πτήσεων. Το FIR Αθηνών συνορεύει με το FIR Κωνσταντινούπολης και το FIR Λευκωσίας. Κάθε ιπτάμενο μέσο που διέρχεται μέσα από το εκάστοτε FIR υποβάλλει σχέδιο πτήσης, προκειμένου να αποφευχθούν ενδεχόμενα ατυχήματα. Όμως, η Τουρκική Πολεμική Αεροπορία δεν υποβάλλει στο FIR Αθηνών σχέδιο πτήσεως για τα στρατιωτικά αεροσκάφη που κινούνται στον διεθνή εναέριο χώρο του Αιγαίου, με αποτέλεσμα να γίνονται παραβάσεις των Κανόνων Εναέριας Κυκλοφορίας και να υφίσταται κίνδυνος ατυχήματος.

Γκρίζες Ζώνες. Οι Συνθήκες Παραχώρησης των νήσων στην Ελλάδα (Λωζάννης και Παρισίων), αναφέρουν ονομαστικά τις βασικές νήσους, ενώ ένας μεγάλος αριθμός νησίδων και βραχονησίδων δεν κατονομάζεται (αναφέρεται ως παρακείμενες νησίδες). Έτσι, στο πλαίσιο της διεύρυνσης της ατζέντας των διμερών διαφορών, η Τουρκία εφηύρε τη θεωρία των Γκρίζων Ζωνών, σύμφωνα με την οποία οι νησίδες ή βραχονησίδες που δεν κατονομάζονται, δεν παραχωρήθηκαν ποτέ στην Ελλάδα και αποτελούν τμήμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και, κατά συνέπεια του διαδόχου κράτους, δηλαδή της Τουρκίας. Η θεωρία των Γκρίζων Ζωνών προέκυψε μετά την κρίση των Ιμίων και είναι η αιτία που η Τουρκία διεκδικεί ένα πλήθος νησίδων και βράχων στο Αιγαίο και στη Μεσόγειο.

Έρευνα και Διάσωση (Search and Rescue - SaR). Σύμφωνα με τη Σύμβαση του Αμβούργου του 1979, η κάθε χώρα έχει το δικαίωμα διενέργειας Έρευνας και Διάσωσης για τα ναυτικά ατυχήματα στον θαλάσσιο χώρο που καλύπτεται από το FIR. Άλλωστε και οι συμφωνίες που έχει υπογράψει η Ελλάδα με την Ιταλία, τη Μάλτα και την Κύπρο για έρευνα και διάσωση ναυτικών ατυχημάτων, ακολουθούν τον παραπάνω κανόνα. Παρόλα αυτά, η Τουρκία το 1988 εξέδωσε Κανονισμό που θεωρεί ότι έχει το δικαίωμα Έρευνας και Διάσωσης ανατολικά του 25ου Μεσημβρινού, που διχοτομεί το Αιγαίο και εγκλωβίζει πολλά ελληνικά νησιά.

Όπως είδαμε παραπάνω, οι διαφορές με την Τουρκία είναι πολλές, ενώ η ατζέντα, με υπαιτιότητα της γείτονος, συνεχώς μεγαλώνει. Όπως έχει αποδειχτεί άλλωστε, μετά από κάθε ελληνοτουρκική κρίση (1974, 1987 και 1996), η ατζέντα των διαφορών συνεχώς διευρύνεται. Είναι δυνατή η επίλυση των διαφορών; Καταρχάς, θα πρέπει να διευκρινίσουμε ότι με βάσει το Διεθνές Δίκαιο είναι εντελώς ξεκάθαρο ότι πέραν της υφαλοκρηπίδας δεν υφίστανται διαφορές στο Αιγαίο. Η χώρα μας μπορεί άμεσα να διεκδικήσει τα δικαιώματά της, καθώς αυτά αναφέρονται ρητά στις Διεθνείς Συνθήκες. Ακόμη και η διαφορά με την υφαλοκρηπίδα μπορεί να παρακαμφθεί αφού υπερκαλύπτεται από την ΑΟΖ, η διακήρυξη της οποίας μπορεί να γίνει μονομερώς. Τι επιδιώκει λοιπόν η Άγκυρα; Να μας αναγκάσει να υπογράψουμε συνυποσχετικό και να συρθούμε στο Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης. Είναι όμως αποδεδειγμένο ότι το Διεθνές Δικαστήριο δεν καλύπτει της απαιτήσεις κανενός από τα δύο μέρη στο 100%. Αυτό σημαίνει ότι η Τουρκία, με την πολιτική της διεύρυνσης της ατζέντας των διμερών διαφορών, σε μια ενδεχόμενη προσφυγή στο Διεθνές Δικαστήριο θα έχει να κερδίσει εις βάρος μας.