Μακιαβελικά συστήματα γενίκευσης της ευθύνης

Αν τα τρώγαμε όλοι μαζί, δεν θα ’χε μείνει τίποτα!

Η αποδοχή της όποιας συνυπευθυνότητας από κάποια κατηγορία πολιτών με εξαιρετική ευαισθησία δεν ταυτίζεται με την περιγραφή «έφαγαν». Απλώς θεωρούν τον εαυτό τους συνυπεύθυνο από αμέλεια ή παραλείψεις, που όμως στους ίδιους δεν δημιούργησαν κανένα όφελος

Τα φαινόμενα που βιώνουμε κατά τη διάρκεια των τελευταίων μηνών είναι απόλυτα ταυτόσημα με την ελληνική νοοτροπία: υποβαθμίζεται η προσπάθεια για λύση των προβλημάτων και αναζητούνται οι υπεύθυνοι με σκοπό την παραδειγματική τους τιμωρία. Το κυνήγι των τελευταίων πουλάει περισσότερο από την προσπάθεια και την περισυλλογή. Το «ανάθεμα» επιβάλλεται σε εποχές που χρειάζεται η λαϊκή εκτόνωση. Και το κυνήγι μαγισσών φαίνεται πως είναι αναγκαίο σε κάποιες ιστορικές στιγμές. Εξάλλου ύστερα από κάθε καταστροφή πρέπει να ακολουθεί μια δίκη και κάποιες εκτελέσεις.

Η αοριστία είναι κατηγορία χωρίς αντίκρισμα. Η αναζήτηση των υπευθύνων δημιουργεί και μια άλλη εκτροπή: ασχολούμαστε λιγότερο με το πρόβλημα και θέτουμε σε αμφισβήτηση την ευθύνη για τον πολιτικό κόσμο, θέτουμε δε σε νέα αναζήτηση το αυτονόητο: τις πταίει; Δεν υπήρξε ποτέ ιστορικά πιο περιττό ερώτημα. Απλούστατη η απάντηση: μα φυσικά όσοι κυβέρνησαν τη χώρα. Και γιατί έφταιξαν; Απλούστατα γιατί προκειμένου να επανεκλεγούν έθεσαν το προσωπικό και κομματικό συμφέρον τους πιο ψηλά από το εθνικό. Οι αναζητούντες υπεύθυνους, όμως, δεν αρέσκονται σ’ αυτά που θεωρούν υπεραπλουστευμένα. Προχωρούν σε περισπούδαστες αναλύσεις σχετικά με τη διαφθορά και τη συλλογική ευθύνη των πολιτών καθ’ όσον:

■ Ολοι μας πληρώσαμε κάποτε κάποιον ελεύθερο επαγγελματία χωρίς απόδειξη.
■ Παραλείψαμε να ζητήσουμε απόδειξη από τη λαϊκή ταβέρνα.
■ Δώσαμε κάποιο φιλοδώρημα σε αρμόδιο για την υπόθεσή μας όργανο.
■ Αγοράσαμε ακίνητο και πληρώσαμε τον φόρο μόνο στην αντικειμενική αξία.
■ Χειριστήκαμε τα συνταξιοδοτικά μας ανάλογα με τη διάτρητη νομοθεσία.
■ Ξοδέψαμε περισσότερα φάρμακα.

■ Προσπαθήσαμε να διορίσουμε τα παιδιά μας στο Δημόσιο.

Παπαγαλίζοντας παρόμοια παραδείγματα ευτελούς αξίας διάφοροι φιλοσοφούντες, παριστάνοντας τον αντικειμενικό και θέλοντας να δείξουν ότι αισθάνονται και οι ίδιοι ένοχοι, προκειμένου να εξιλεωθούν εκτρέπουν την κοινή γνώμη από το πρόβλημα και τους μοναδικούς υπευθύνους. Συνηθισμένο και πανάρχαιο μακιαβελικό τέχνασμα: αντί να ασχολούμαστε με τα μεγάλα μεγέθη, καταπιανόμαστε με τα ασήμαντα αλλά πραγματικά κατά τα άλλα, που επειδή είναι καθημερινά γίνονται πιο εύκολα πιστευτά. Τα μεγάλα κονδύλια δεν τα είδε κανείς «ιδίοις όμμασι», ενώ τα ευτελή του γείτονα προκαλούν μεγαλύτερη αγανάκτηση ή και αίσθηση συνενοχής. Η απόλυτη εφαρμογή των γνωστών παροιμιών: του θάμνου και του δάσους, του κώνωπα και της καμήλου.

Κανείς δεν σκέφτηκε το απλούστερο: πόσο αξίζουν όλες αυτές μαζί οι αμέλειες του λαού; Μήπως αυτά τα μικροσφάλματα είναι φυσιολογικά και γίνονται σε όλες τις κοινωνίες, σε όλες τις χώρες, ακόμα και σε εποχές οικονομικής ανάπτυξης; Γιατί αυτές οι ασήμαντες για τα δημοσιονομικά μεγέθη διαρροές δεν προκάλεσαν οικονομικό πρόβλημα τις παλαιότερες δεκαετίες; Δεν υπάρχουν ίδια φαινόμενα σε άλλες χώρες; Και βέβαια οι μικροπαραβάσεις πρέπει να τιμωρούνται μέσα στα νόμιμα πλαίσια. Και βέβαια πρέπει να περιορίζονται όσο είναι δυνατόν. Αλλά το να θεωρούνται οι παραλείψεις των απλών ανθρώπων καθοριστικό αίτιο της καταστροφής ξεπερνά κάθε δημιουργική φαντασία. Οσο συγκινητικό είναι το φαινόμενο της αίσθησης ενοχής από υπεύθυνους πολίτες για τα μικρά τους παραπτώματα, τόσο περισσότερο γίνεται αηδιαστική η αναισθησία των μεγάλων και μοναδικών υπευθύνων.

Γνωρίζοντας όμως άριστη ομαδική ψυχολογία, οι κατευθύνοντες την κοινή γνώμη εφαρμόζουν άψογα το μακιαβελικό σχέδιο γενίκευσης όλων των ευθυνών. Το μήνυμα εξαπλώνεται παντού: δεν φταίνε μόνο οι πολιτικοί που εμείς επιλέξαμε. Φταίμε όλοι μας, η ευθύνη είναι καθολική και τόσο γενική που τελικά δεν είναι ένοχος κανένας. Οταν ο ένοχος είναι ο ίδιος ο λαός, επέρχεται κάθαρση. Οταν οι ένοχοι είναι τόσοι πολλοί δεν υπάρχουν δικαστές και κατηγορούμενοι. Γενίκευση σημαίνει απαλλαγή.

Το γνωστό μακιαβελικό σλόγκαν έγινε βιβλίο με πολλούς θαυμαστές και επικριτές. Ολοι μας τον βοηθήσαμε να πετύχει τον στόχο του: την απόλυτη απαλλαγή με όπλο τη γενίκευση. Φανερό είναι βέβαια ότι στο φαγοπότι δεν συμμετείχαν μόνο πολιτικοί, αλλά και επιχειρηματίες, φοροφυγάδες, επιδοτούμενοι κρατικοδίαιτοι πάσης φύσεως, καθώς και αρκετοί νομοταγείς πολίτες με τις μικροπαραβάσεις τους. Οχι όμως όλοι. Ευτυχώς εξαιρούνται οι περισσότεροι. Αν τα τρώγαμε όλοι μαζί, δεν θα ’χε μείνει τίποτα!

Εκτός από την παγίδα ότι τελικά δεν ευθύνεται κανένας, ας σκεφτούμε δύο ακόμη παραμέτρους:

■ Σκόπιμο είναι να αποφεύγουμε το διαχρονικό του «διυλίζοντες τον κώνωπα και καταπίνοντες την κάμηλον». Κάθε παραβατικότητα δεν έχει την ίδια βαρύτητα, ούτε ποινή. Υπολογίσατε ποτέ πόσοι φοροφυγάδες κάνουν έναν μεγαλοκαταχραστή;

■ Η αποδοχή της όποιας συνυπευθυνότητας από κάποια κατηγορία πολιτών με εξαιρετική ευαισθησία δεν ταυτίζεται με την περιγραφή «έφαγαν». Απλώς θεωρούν τον εαυτό τους συνυπεύθυνο από αμέλεια ή παραλείψεις που όμως στους ίδιους δεν δημιούργησαν κανένα όφελος.

Η αίσθηση ευθύνης και η γενίκευση έστω και αν στον κάθε μη παραβατικό πολίτη αντιστοιχεί ποσοστό 0,0000….% δεν ταυτίζεται με την έννοια «τα φάγαμε». Η μεγάλη συνυπευθυνότητά μας περιορίζεται στο ότι αρκετές φορές σας εμπιστευτήκαμε με την ψήφο μας. Πάντως, οφείλουμε να σας ευχαριστήσουμε που, αν και με προθέσεις απαλλαγής του σιναφιού σας, θέτοντας θέμα αυξήσατε το αίσθημα ευθύνης στον λαό και αυτός άρχισε να αμφιβάλλει για την αθωότητα και την ανευθυνότητά του.