Άρση των πατεντών για τα εμβόλια. Προσδοκίες και ευκαιρίες

Όλοι οι ηγέτες συμφώνησαν ότι κανείς δεν μπορεί να θεωρηθεί προστατευμένος, μέχρι τη στιγμή που όλοι οι άνθρωποι θα είναι προστατευμένοι. Παρόλο αυτά, η διαφωνία τους για την πολιτική εμβολιασμού που πρέπει να ακολουθηθεί παγκοσμίως έχει δημιουργήσει μεγάλες αποκλίσεις στους ρυθμούς των εμβολιασμών μεταξύ των ανεπτυγμένων και των αναπτυσσόμενων χωρών. Έτσι, την περασμένη εβδομάδα, μετά την πρόταση του προέδρου Joe Biden, οι ηγέτες της ΕΕ στη συνάντησή τους στην Πορτογαλία δεν δέχθηκαν να απελευθερώσουν τις πατέντες, αλλά αντιπρότειναν μια συνάντηση της ΕΕ με την Ινδία με στόχο την αύξηση της παραγωγής εμβολίων και παροχή τους στην Ινδία μέσω του προγράμματος COVAX του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας.

Τι συνέβαινε ως σήμερα;

Τα φάρμακα, όπως και οι υπόλοιπες καινοτομίες του χώρου της υγείας, καλύπτονται από πατέντες (ή ελληνιστί «διπλώματα ευρεσιτεχνίας»), που τα προστατεύουν από την αντιγραφή. Ο κάτοχος μιας πατέντας έχει αποκλειστικό δικαίωμα να παράγει το φάρμακο ή το εμβόλιο για μια δεκαετία. Στη συνέχεια, μετά το πέρας της δεκαετίας, το γενόσημο φάρμακο ή εμβόλιο μπορεί να παραχθεί από οποιαδήποτε εταιρία που έχει τις απαραίτητες προϋποθέσεις να το κυκλοφορήσει με ασφάλεια. Οι πατέντες όχι μόνο προστατεύουν τα δικαιώματα των ερευνητών επί των δημιουργημάτων τους αλλά εξασφαλίζουν παράλληλα μεγαλύτερο οικονομικό όφελος, γεγονός που αποτελεί εφαλτήριο και κίνητρο για την ανάπτυξη καινοτόμων προϊόντων και τεχνολογιών στο χώρο της υγείας. Γι’ αυτούς τους λόγους η προστασία των πατεντών είναι απαραίτητη για την εξέλιξη της τεχνολογίας.

Αυτή την εποχή ζούμε, λόγω του νέου κορωναϊού, μια πρωτόγνωρη συνθήκη για την ανθρωπότητα. Σε αυτό το πλαίσιο, οι αναπτυσσόμενες χώρες, κυρίως στην Αφρική, στη Νότια Αμερική, αλλά και η Ινδία, πρότειναν να διατεθούν δωρεάν τα εμβόλια και ό,τι άλλο κρίνεται απαραίτητο για την πρόληψη και την αντιμετώπιση της πανδημίας. Μέσω της κατάργησης των πατεντών, θα είναι εφικτή η παραγωγή των εμβολίων και από άλλες φαρμακευτικές εταιρείες σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης, γεγονός που θα οδηγήσει στη μαζική παραγωγή διαθέσιμων εμβολίων, ικανών για την κάλυψη των αναγκών σε παγκόσμιο επίπεδο.

Ποιο είναι το πρόβλημα;

Θεωρητικά το πρόβλημα θα λυνόταν αν ‘έσπαγαν΄ οι πατέντες και πολλές εταιρίες θα μπορούσαν άμεσα να ανταποκριθούν στην άμεση παραγωγή των εμβολίων. Προφανώς οι εταιρίες – κάτοχοι των πατεντών αντιτίθενται στην άρση, γιατί αυτή θα οδηγούσε σε απώλεια σημαντικών εσόδων. Αν λάβουμε υπόψη ότι το μεγαλύτερο ποσό των χρημάτων που δαπανώνται αφορούν στην έρευνα και στην ανάπτυξη των νέων τεχνολογιών, και πολύ λιγότερο στην μετέπειτα παραγωγή, η απελευθέρωση των πατεντών θα προκαλέσει οικονομική απώλεια σε σχέση με τα αναμενόμενα έσοδα. Αυτό όμως το θέμα είναι δυνατό να λυθεί με τη λήψη πολιτικών αποφάσεων.

Το πιο σημαντικό επιχείρημα των εταιρειών παραγωγής των εμβολίων για τη μη άρση των πατεντών είναι η ασφαλής παραγωγή, ιδιαίτερα με την τεχνολογία mRNA, όπως είναι τα εμβόλια των Pfizer/Biotech και Moderna. Οι εταιρείες υποστήριξαν ότι η άρση των πατεντών θα ήταν μια ανούσια και ανώφελη κίνηση, θα ήταν, δηλαδή, σαν να χαρίζεις μια συνταγή φαγητού, χωρίς τα υλικά που απαιτούνται ή την σειρά των βημάτων που πρέπει να ακολουθηθούν. Η πατέντα, ως νομικό πλαίσιο, καλύπτει τις βασικές αρχές της παραγωγής του εκάστοτε εμβολίου, αλλά δε περιγράφει αναλυτικά τα βήματα ή την ακριβή τεχνογνωσία για την δημιουργία μιας τέτοιου είδους πρωτοπορίας. Ως εκ τούτου, η άρση των πατεντών δεν αρκεί για την παραγωγή του ίδιου εμβολίου από άλλες φαρμακευτικές εταιρείες, πολλώ δε μάλλον για τα mRNA εμβόλια, τα πρώτα αυτής της κατηγορίας που λάβανε έγκριση για χρήση στον άνθρωπο μετά από σχεδόν 18 έτη από την ανακάλυψή τους. Παράλληλα, η αξιοποίηση της τεχνογνωσίας, η εύρεση εξειδικευμένων επιστημόνων καθώς και πρώτων υλών για τη μαζική παραγωγή των εμβολίων αποτελούν δυσεπίλυτα ζητήματα, τα οποία θα προκύψουν μετά από πιθανή άρση των πατεντών. Πράγματι παράγοντες της αγοράς φαρμάκων στην Ελλάδα υποστηρίζουν ότι χρειάζεται να προσλάβουν εξειδικευμένο προσωπικό που να γνωρίζει από τεχνολογία mRNA, ειδικά μηχανήματα, πρώτη ύλη με ένα συνολικό κόστος περίπου 20 εκ ευρώ για να διατεθούν εμβόλια μετά από 12-18 μήνες. Επιπρόσθετα, δεν πρέπει να θεωρείται δεδομένο ότι όλες εκείνες οι εταιρείες που θα προσπαθήσουν να χρησιμοποιήσουν τη πατέντα της Pfizer/BionTech, της Moderna, της AstraZeneca, ή της Johnson@Johnson θα δημιουργήσουν αντίστοιχης ποιότητας και ασφάλειας εμβόλιο. Η Moderna μάλιστα, υποστήριξε δημόσια ότι δε θα κινηθεί νομικά απέναντι σε όσες εταιρείες βιοτεχνολογίας προσπαθήσουν να αναπτύξουν παρόμοιας φιλοσοφίας και τεχνογνωσίας εμβόλιο με το δικό της.

Με τα δεδομένα αυτά μπορεί να βρεθούμε πιθανώς ενώπιον ενός παλαιότερου διλήμματος αναφορικά με τα γενόσημα φάρμακα, στα οποία δεν υπήρχε εμπιστοσύνη στην αρχή από τους ασθενείς και υπάρχουν ακόμα πολλοί που προτιμούν να πληρώνουν ακριβότερα το αυθεντικό, παρά να λάβουν το γενόσημο φάρμακο. Μάλιστα, αρκετές εταιρείες έκαναν και μελέτες στις οποίες απέδειξαν τις ιδιότητες του γενόσημου φαρμάκου σε σχέση με το αυθεντικό για να μπορούν να πείσουν τους ιατρούς, αλλά και τους ασθενείς για την αποτελεσματικότητα και ασφάλειά τους.

Υπάρχει εναλλακτική λύση;

Η Ευρωπαϊκή Ένωση δηλώνει έτοιμη να μπει στο διάλογο για την άρση των πατεντών, αν και υποστηρίζει ότι προηγείται η εφαρμογή άμεσων λύσεων μέσω της διάθεσης εμβολίων από τις πλουσιότερες χώρες στις φτωχότερες. Το Ηνωμένο Βασίλειο είναι από τους βασικούς συμμετέχοντες στο πρόγραμμα COVAX και υποστηρίζει την εθελοντική συνεργασία των εταιρειών που έχουν ήδη παράξει κάποιο εμβόλιο για τον COVID-19 με εταιρείες ή δημόσιους φορείς των αναπτυσσόμενων χωρών, ώστε να μπορεί να πραγματοποιηθεί η παραγωγή σε μεγαλύτερη έκταση. Παράλληλα, επιζητεί ο Παγκόσμιος Οργανισμός Εμπορίου να παροτρύνει τέτοιας φύσεως συνεργασίες. Η αλήθεια είναι βέβαια ότι το πρόγραμμα COVAX δεν προχωράει με την αναμενόμενη ταχύτητα , λόγω μη παραγωγής επαρκούς ποσότητας εμβολίων στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη. Έτσι, δύσκολα θα ανταποκριθεί στις όλο και πιο αυξανόμενες απαιτήσεις των αναπτυσσόμενων χωρών.

Οι συζητήσεις για το συγκεκριμένο θέμα θα συνεχιστούν στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου, όπου και αναμένεται να ληφθούν οι όποιες αποφάσεις. Πιθανότητα, η πρόταση των ΗΠΑ για άρση των πατεντών θα ναυαγήσει αν δεν στηριχθεί και από άλλα μέλη – κλειδιά του οργανισμού. Παρόλο αυτά, ίσως αρκεί η επικαιροποίηση του προβλήματος ώστε να αλλάξει η συνολική φιλοσοφία προσέγγισης αυτού του κρίσιμου ζητήματος.

Προσδοκίες

Η πρόταση του προέδρου Joe Biden για την άρση των πατεντών των εμβολίων είναι ευκαιρία να ανοίξει ένας δημόσιος διάλογος για πολλά φάρμακα ή και συσκευές που είναι πολύ ακριβές και έτσι περιορίζουν την πρόσβαση των πολλών σε όλες τις διαθέσιμες θεραπείες. Στις περισσότερες χώρες της Ευρώπης υπάρχουν πολύ αυστηρά πρωτόκολλα για την χρησιμοποίηση ακριβών θεραπειών, εξ αιτίας του πολύ αυξημένου κόστους. Τα πράγματα είναι πολύ χειρότερα φυσικά σε χώρες με οικονομικά προβλήματα. Η χώρα μας προσπαθεί να ακολουθήσει τις οικονομικά ανθηρές χώρες του Ευρωπαϊκού Βορρά, αλλά προφανώς είναι πολύ δύσκολο να υιοθετούμε τις νεότερες πανάκριβες θεραπείες με τον ίδιο ρυθμό. Είναι λοιπόν η κατάλληλη στιγμή να ξεκινήσει μια συζήτηση για την μερική άρση πατεντών για χώρες με οικονομικά προβλήματα, με ταυτόχρονη διασφάλιση της ποιότητας. Έτσι δεν θα δημιουργούνται ασθενείς πολλών ταχυτήτων.

Η χαρά του εφευρέτη ενός φαρμάκου, εμβολίου ή μιας συσκευής δεν έχει να κάνει μόνο με την πιθανή οικονομική ανταμοιβή που θα έχει. Η μεγαλύτερη ευχαρίστησή του είναι ότι με την ανακάλυψή του μπορεί να σώσει έστω και μια ζωή! Αυτό το κατόρθωμα είναι το ισχυρότερο κίνητρο ανάπτυξης της κοινωνίας μας με χαρακτηριστικό παράδειγμα τον επιστήμονα που έσωσε χιλιάδες γυναίκες, χωρίς ποτέ να πατεντάρει την ανακάλυψή του: Ο Γιώργος Παπανικολάου με το test Pap.



*Ο Κώστας Τούτουζας είναι Καθηγητής Καρδιολογίας ΕΚΠΑ