Επιστήμη και κοινωνία: Προκλήσεις για το 2022

Ο σεβασμός στις επιστημονικές απόψεις από την κοινωνία που παλαιότερα ήταν δεδομένος στις περισσότερες χώρες του κόσμου, τις δύο τελευταίες δεκαετίες με την εξέλιξη του διαδικτύου, την ελεύθερη πρόσβαση σε επιστημονικές μελέτες, την προσπάθεια απλοποίησης των επιστημονικών ευρημάτων για το ευρύ κοινό από τα μέσα ενημέρωσης και την κατακόρυφη αύξηση της χρήσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης, όπως το Facebook, έχει αμφισβητηθεί, αφού τα επιστημονικά δεδομένα τίθενται πλέον στη βάσανο της κρίσης της κοινωνίας.

Η νέα αυτή εξέλιξη έχει εκτός από θετική και αρνητική επίδραση στη σχέση της επιστήμης με την κοινωνία. Η πανδημία μεγένθυνε και επιτάχυνε τις όποιες συνέπειες από αυτήν την εκλαΐκευση της επιστήμης και τέθηκε εκ νέου το ερώτημα της εμπιστοσύνης του κόσμου σε αυτήν .

Τα κορυφαία ιατρικά περιοδικά στον πλανήτη μας, όπως το Nature και το Lancet, αφιέρωσαν για το συγκεκριμένο θέμα αρκετά άρθρα το 2021. Μάλιστα με την ευκαιρία της δημοσίευσης των αποτελεσμάτων της μελέτης Wellcome's Global Monitor 2020: Covid-19 πρόσφατα, έχουμε πλέον και συγκριτικά δεδομένα μεταξύ των ετών 2018 και 2020 για το αναφερόμενο θέμα, δηλαδή αυτό της εμπιστοσύνης του κόσμου στην επιστήμη. Το δείγμα της μελέτης ήταν πολύ μεγάλο, αφού σε αυτήν συμπεριλήφθηκαν 119000 άνθρωποι από 113 χώρες.

Η μελέτη αυτή έδειξε ότι η παγκόσμια εμπιστοσύνη στην επιστήμη και στους επιστήμονες κατά τη διάρκεια της πανδημίας αυξήθηκε κατά 10%. Η αύξηση αυτή μάλιστα ήταν μεγαλύτερη σε περιοχές στις οποίες το 2018 η εμπιστοσύνη στην επιστήμη βρισκόταν σε χαμηλά επίπεδα, όπως στην Ανατολική Ασία, στην Λατινική Αμερική και στην Ανατολική Ευρώπη. Δεν παρατηρήθηκε όμως ίδια αύξηση, αντίθετα σημειώθηκε και ελαφριά μείωση της εμπιστοσύνης στη Ρωσία/Καυκάσιες χώρες, Κεντρική Ασία και στις υποσαχάριες χώρες στην Κεντρική Αφρική.

Χαμηλότερη εμπιστοσύνη απέναντι στους επιστήμονες παρατηρήθηκε στην Κεντρική Αφρική (19%) και υψηλότερη στην Αυστραλία και στη Νέα Ζηλανδία (62%). Μια επίσης ανισομερής αύξηση παρατηρήθηκε μεταξύ αυτών που γνώριζαν επιστημονικά δεδομένα το 2018, και η αύξηση ήταν μικρή (από 66% σε 69%), έναντι των ανθρώπων που είχαν μερική γνώση (από 39% σε 48%) ή σχεδόν τίποτα (από 25% σε 33%) για την επιστήμη.

Η ανάγνωση αυτών των ευρημάτων μπορεί να οδηγήσει στο συμπέρασμα ότι η πανδημία και η χρήση των εμβολίων κατά του COVID_19 όχι μόνον δεν κλόνισαν την εμπιστοσύνη του κόσμου απέναντι στην επιστήμη, αλλά αντίθετα την ενίσχυσαν. Και μάλιστα παρά το γεγονός ότι την ίδια περίοδο αναπτύχθηκε το κίνημα των αντι-εμβολιαστών και των αρνητών του COVID-19, με διαδηλώσεις σε πολλές χώρες του κόσμου ενάντια στα μέτρα προστασίας από τον COVID-19, αλλά και εκδηλώθηκε έντονα ο λαϊκισμός πολλών πολιτικών με αφορμή το θέμα της πανδημίας.

Ακόμα και στις ΗΠΑ για παράδειγμα, ο προηγούμενος πρόεδρος έκανε επίθεση στον πρόεδρο της αρμόδιας επιτροπής για τον έλεγχο της πανδημίας, ο πρόεδρος της Βραζιλίας ανέπτυξε μια αντι-επιστημονική ρητορική για το ίδιο θέμα, ενώ και στην Ευρώπη είδαμε να σημειώνονται ανάλογα φαινόμενα, σε μικρότερο βέβαια, βαθμό. Τελικά όμως δεν κατάφεραν να πλήξουν αυτήν τη θεμελιώδη σχέση επιστήμης-κοινωνίας.

Υπάρχει όμως και η άλλη ανάγνωση των επιστημονικών ευρημάτων, όπως αναφέρει μια μελέτη του περιοδικού Nature. Τέθηκε το ερώτημα σε 300 επιστήμονες, αν η έκθεσή τους στο κοινό με σκοπό την ενημέρωσή του για την πανδημία είχε αρνητικά αποτελέσματα γι’ αυτούς. Πολλοί από αυτούς ανέφεραν απειλές για τη ζωή τους, ή ακόμα και εκδηλώσεις βίαιης συμπεριφοράς απέναντί τους. Όλοι θυμόμαστε ανάλογα τραγικά φαινόμενα πρόσφατα και στη χώρα μας. Τα δε μέσα κοινωνικής δικτύωσης ‘γέμισαν’ με ειδήμονες λοιμωξιολόγους με εξειδίκευση στον COVID-19 και στα ανάλογα εμβόλια. Εκτός όμως από τις προσωπικές προσβολές και τις απειλές εναντίον των επιστημόνων, μειώθηκε σε αρκετές χώρες και η χρηματοδότηση της έρευνας, όπως αναφέρουν Βραζιλιάνοι επιστήμονες, με άμεσο αποτέλεσμα την υποθήκευση της εκπαίδευσης, της έρευνας και του περιβάλλοντος.

Η μελέτη Wellcome's Global Monitor 2020: Covid-19 εξέτασε και την εμπιστοσύνη του κόσμου στις κυβερνήσεις για το θέμα της αντιμετώπισης της πανδημίας. Ήταν προφανώς δύσκολο να διακρίνει κάποιος τη γραμμή που ξεχωρίζει τις εκάστοτε κυβερνητικές αποφάσεις από τις επιστημονικές κατευθύνσεις, παρόλα αυτά όμως γενικότερα η εμπιστοσύνη του κόσμου στην επιστήμη ήταν άμεσα συνδεδεμένη με την εμπιστοσύνη στις κυβερνήσεις.

Μόνον όμως το 25% των ανθρώπων παγκοσμίως πιστεύει ότι οι κυβερνήσεις λαμβάνουν σοβαρά υπόψη τους τη θέση των επιστημόνων. Το 35% των πολιτών αναφέρει ότι οι πολιτικοί ακολουθούν αρκετά τις επιστημονικές συστάσεις, ενώ το 1/3 από αυτούς πιστεύει ότι η γνώμη των ειδικών δεν παίζει σχεδόν καθόλου ρόλο στις πολιτικές αποφάσεις. Σε 25 χώρες δε, μεταξύ αυτών και χώρες της Ανατολικής Ευρώπης και της Λατινικής Αμερικής, η πλειοψηφία πιστεύει ότι η επιστημονική κοινότητα δε διαδραματίζει κανέναν ρόλο στη λήψη των πολιτικών αποφάσεων.

Ευτυχώς στην Ευρώπη, αλλά και στη χώρα μας, οι αντιλήψεις ακολουθούν τη μέση παγκόσμια τάση και δεν ανήκουμε στις εξαιρέσεις. Σε αρκετά κράτη στα οποία η εμπιστοσύνη στην εκάστοτε κυβέρνηση είναι ισχυρή, αναγνωρίζεται η επιστήμη ως όχημα ανάπτυξης της κοινωνίας και αναγνωρίζεται η μεγάλη κοινωνική προσφορά των επιστημόνων. Στην Κίνα μάλιστα, από την οποία και ξεκίνησε η πανδημία, αυξήθηκαν τα κονδύλια για την έρευνα και πολλοί επιστήμονες έλαβαν σημαντικές πολιτικές θέσεις. Σε άλλες χώρες πάλι, οι κυβερνήσεις πήραν μέτρα για να μην κλονισθεί η εμπιστοσύνη των πολιτών προς στους επιστήμονες με εκστρατεία ενημέρωσης του κόσμου υπέρ των επιστημόνων.

Αυτές οι εξελίξεις πάντως έδειξαν ότι ο κόσμος διψάει για έγκυρη ενημέρωση από επιστήμονες και προσπαθεί να κατανοήσει αριθμούς και δείκτες. Προ της πανδημίας δεν ήταν ευρέως γνωστός κανένας επιδημιολογικός όρος, ενώ πολλοί πλέον γνωρίζουν σήμερα τον αριθμό R και τις διαφορές μεταξύ των εμβολίων!

Εδώ εντοπίζεται και η ευθύνη των επιστημόνων, να εξηγούν δηλαδή στον κόσμο περίπλοκες μεθόδους και αποτελέσματα με τη σωστή προσέγγιση. Είναι θετικό ότι κόσμος πλέον θέλει να προσεγγίσει την πληροφορία για κάτι που έχει άμεση επίπτωση στην ζωή του, αλλά και ο ειδικός θα πρέπει να περάσει το μήνυμα της επιστημονικής ανησυχίας για συνεχή έρευνα και των ερωτημάτων που συνεχώς προκύπτουν. Ο επιστήμονας οφείλει να ενημερώνει με κατανοητό τρόπο, χωρίς ελιτίστικο ύφος, διατηρώντας το κύρος του, αλλά και με τον ανάλογο σεβασμό και κατανόηση για την άγνοια του μέσου ανθρώπου για ειδικά θέματα.

Σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να επιχειρεί να πείσει τον κόσμο για την επιστημονική αλήθεια, κάνοντας σύγκριση των επιστημονικών αληθειών με θέματα θρησκειών και δογματικών πεποιθήσεων, αφού τότε η σχέση κοινωνίας- επιστήμης μπορεί να διαταραχθεί, και να χαθεί η εμπιστοσύνη στην επιστήμη που βήμα-βήμα, σταδιακά, οικοδομείται. Η εμπιστοσύνη δυστυχώς είναι ένας αέναος αγώνας που κατακτιέται και δεν χαρίζεται. Δεν μπορεί να έχει θεμέλιό της την ένταση, την υποτίμηση και την αλαζονεία, αλλά την κατάθεση της μη βεβαιότητας, την ειλικρίνεια και τον αλληλοσεβασμό. Άλλωστε ζούμε σε μια χώρα, στην οποία μάθαμε από παιδιά τη ρήση: «Εν οίδα ότι ουδέν οίδα».

Ο Κώστας Τούτουζας είναι καθηγητής Καρδιολογίας του ΕΚΠΑ