Τα οικονομικά της γήρανσης

Ιδιαίτερα η Ελλάδα είναι αντιμέτωπη με μια θεμελιώδη δημογραφική αλλαγή. Η αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης στην ηλικία των 60 ετών (σε πάνω από 20 έτη), σε συνδυασμό με τη μείωση των γεννήσεων και τη δραματική αύξηση των πρόωρων θανάτων, επηρεάζει άμεσα την αναλογία του πληθυσμού, καθώς σταδιακά θα αυξάνεται ο αριθμός των ηλικιωμένων και θα μειώνεται ο αριθμός των νέων. Το 2035 σχεδόν το 60% των Ελλήνων θα είναι πάνω από 50 ετών. Συνεπώς, η αναζήτηση λύσεων, ώστε ο αυξανόμενος αριθμός των Ελλήνων άνω των 60 ετών να συνεχίσει να συνεισφέρει στην οικονομία (έμμεσα ή άμεσα) και να ευημερεί, πρέπει επιτακτικά να τεθεί στο επίκεντρο του δημόσιου διαλόγου και των δημόσιων πολιτικών.

Η Ελλάδα κατατάσσεται στις πρώτες θέσεις μεταξύ των κρατών-μελών της Ευρωπαϊκής Eνωσης στη γήρανση του πληθυσμού και είναι η τρίτη πιο γερασμένη χώρα στον ανεπτυγμένο κόσμο, με ποσοστό αύξησης του πληθυσμού μεγαλύτερης ηλικίας κατά 21,4% έναντι 17,2% που είναι ο μέσος όρος της αύξησης στην Ε.Ε. Τα άτομα ηλικίας άνω των 65 ετών αντιπροσωπεύουν σήμερα στη χώρα μας ποσοστό πάνω από το 21,3% του πληθυσμού και, σύμφωνα με τις προβλέψεις, το 2030 το ποσοστό αυτό θα αγγίξει το 30%, ενώ το 2050 οι Eλληνες άνω των 65 ετών θα αποτελούν περίπου το 40% του συνολικού πληθυσμού. Το ποσοστό του πληθυσμού άνω των 80 ετών διαμορφώνεται σήμερα στο 6,8% και προβλέπεται να αγγίξει το 14% το 2050.

Στον δυτικό κόσμο βρίσκεται σε πλήρη εξέλιξη το φαινόμενο της γήρανσης του πληθυσμού. Το φαινόμενο αφορά πρωτίστως τις χώρες της Ευρώπης και της Βόρειας Αμερικής. Στην ουσία αποτελεί ενδημικό χαρακτηριστικό όλων των οικονομικά ανεπτυγμένων κοινωνιών. Οφείλεται σε τρεις κύριους παράγοντες: (α) την πτώση του ρυθμού αύξησης του πληθυσμού κάτω από τον απαιτούμενο δείκτη σταθερής αναπαραγωγής του πληθυσμού, (β) την αύξηση του προσδόκιμου ζωής, και (γ) τις μακροχρόνιες επιπτώσεις παλαιότερων δημογραφικών εξελίξεων (έξαρση γεννήσεων στη μεταπολεμική περίοδο, αστυφιλία, μετανάστευση). Οι επιπτώσεις της γήρανσης του πληθυσμού επιδεινώνονται από κοινωνικούς και οικονομικούς παράγοντες, όπως την τάση για πρόωρη συνταξιοδότηση, τις εξελίξεις στην υγειονομική περίθαλψη και τις απειλές προς την οικογενειακή συνοχή. Βέβαια, οι παράγοντες αυτοί φανερώνουν την επίδραση μεγάλου αριθμού κοινωνικών, οικονομικών, πολιτικών, πολιτιστικών ιδιαιτεροτήτων που διαμορφώνουν τις εξελίξεις του φαινομένου σε κάθε χώρα.

Η γήρανση του πληθυσμού θα είναι μία από τις κυρίαρχες επιρροές στη δομή των δυτικών κοινωνιών και οικονομιών τις επόμενες δεκαετίες και θα ασκεί καθοριστικής σημασίας επιρροή στη διαμόρφωση πολιτικών στην κοινωνία και την οικονομία. Αν και η πηγή των αλλαγών έγκειται στη δημογραφία, οι επιπτώσεις θα είναι ευρύτατες σε σειρά κρίσιμων τομέων για τη διαμόρφωση πολιτικών: (α) στην ασφάλιση και την αναπλήρωση εισοδήματος στην τρίτη ηλικία τόσο στον δημόσιο όσο και στον ιδιωτικό τομέα, (β) στην απασχόληση και την αγορά εργασίας, όπου οι ποσοτικές αλλαγές στην προσφορά εργασίας θα συναντώνται με εξελίξεις στη ζήτηση εργασίας και στο περιεχόμενο της απασχόλησης, (γ) στην υγεία και την κοινωνική φροντίδα, με δραματική αύξηση του κόστους στα συστήματα υγείας, με αλλαγές στη δομή της ζήτησης, καθώς και με εμφάνιση νέων ασφαλίσιμων κινδύνων, όπως η μακροχρόνια φροντίδα ηλικιωμένων, (δ) στην αλλαγή των καταναλωτικών προτύπων σε μεγάλο αριθμό αγορών, όπως η κεφαλαιαγορά, ο τομέας κατοικιών, ο τουρισμός, η αναψυχή, η διατροφή, οι ασφαλίσεις κ.λπ., (ε) στις κοινωνικές δομές όπου η επίσημη κοινωνική προστασία θα πρέπει να αναλαμβάνει όλο και περισσότερες λειτουργίες που σήμερα εκτελούνται άτυπα από την οικογένεια, (στ) στη μακροοικονομία όπου η ηλικιακή σύνθεση του εργατικού δυναμικού θα επηρεάσει άμεσα την παραγωγικότητα, την αποταμίευση, την απασχόληση και τα δημόσια οικονομικά, (ζ) στην ένταση του φαινομένου της παγκοσμιοποίησης, καθώς οι ανάγκες αποτελεσματικής επένδυσης των συσσωρευόμενων όγκων αποθεματικών των ασφαλιστικών ταμείων θα οδηγήσουν σε σημαντικές εκροές κεφαλαίων προς τις αναπτυσσόμενες χώρες, καθώς και τις χώρες του Τρίτου Κόσμου, με αποτέλεσμα την περαιτέρω αύξηση των διεθνών οικονομικών συναλλαγών, καθώς και της μετανάστευσης, (η) στην ποιότητα ζωής τόσο των ηλικιωμένων όσο και του εργαζόμενου πληθυσμού.

Συμπερασματικά, η διεύρυνση της κορυφής της δημογραφικής μας πυραμίδας αναμφίβολα θα επηρεάσει πολυεπίπεδα κάθε πτυχή της ζωής μας τα αμέσως επόμενα χρόνια. Η εκπόνηση εθνικής στρατηγικής για τη γήρανση του πληθυσμού σε εθνικό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο είναι καθοριστικής σημασίας για το μέλλον της Ελλάδας. Απαιτείται η ανάπτυξη και η εφαρμογή στοιχειοθετημένων πολιτικών και σχεδίων, με συγκεκριμένο χρονοδιάγραμμα εφαρμογής, με λεπτομερές και εφικτό σχέδιο εφαρμογής του προγράμματος και με αναλυτική κοστολόγηση. Την ανάγκη αυτή πρόκειται να καλύψει μια μεγάλη σχετική μελέτη που ανατέθηκε πρόσφατα στο Πανεπιστήμιο Πειραιώς.