Γήρανση: Από τον Υπερπληθυσμό στην Υπογεννητικότητα

Για το μεγαλύτερο μέρος της ανθρώπινης ιστορίας, η αύξηση του παγκόσμιου πληθυσμού ήταν ανεπαίσθητη. Μέχρι το 1700, ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξήθηκε από περίπου 200 εκατομμύρια σε περίπου 600 εκατομμύρια. Μέχρι το 1800 είχε προσεγγίσει το 1 δισεκατομμύριο. Από τότε ακολούθησε μια πληθυσμιακή έκρηξη, πρώτα στην Αγγλία, μετά στις ΗΠΑ, στην υπόλοιπη Ευρώπη, και τέλος στην Ασία. Μέχρι το 1930, ο παγκόσμιος πληθυσμός αυξήθηκε στα 2 δισεκατομμύρια. Προσέγγισε τα 3 δισεκατομμύρια το 1960, και τα 4 δισεκατομμύρια το 1975. Από τότε, έχει περίπου διπλασιαστεί. Σήμερα, ζουν στον πλανήτη Γη περίπου 7,6 δισεκατομμύρια άνθρωποι. Ο ΟΗΕ εκτιμά ότι μέχρι το 2050, ο πληθυσμός της Γης θα προσεγγίσει τα 10 δισεκατομμύρια.

Στο τέλος του 18ου Αιώνα ο Malthus και άλλοι οικονομολόγοι ανησυχούσαν για την ραγδαία αύξηση του πληθυσμού, που θα οδηγούσε σε πείνα και εξαθλίωση λόγω εξάντλησης των πόρων για την διατροφή τους. Ακολούθησαν δύο αιώνες με αύξηση των καλλιεργούμενων εκτάσεων και της γεωργικής παραγωγής, την βελτίωση των συνθηκών υγιεινής, την αστικοποίηση, και την βιομηχανοποίηση της παραγωγής, που εξυπηρέτησαν τον τριπλάσιο πληθυσμό που είχε εν τω μεταξύ προκύψει. Σταδιακά, προέκυψαν σοβαρές ανησυχίες και ερωτηματικά σχετικά με τους υποκείμενους παράγοντες του μοντέλου καπιταλιστικής ανάπτυξης, τον διεθνή ανταγωνισμό για τον έλεγχο των πρώτων υλών, και την προϊούσα καταστροφή του περιβάλλοντος και του κλίματος του πλανήτη.

Στις αρχές του 21ου Αιώνα, πολλοί οικονομολόγοι ανησυχούν σφόδρα για την μείωση και γήρανση του πληθυσμού που αναμένεται να προκύψει όχι μόνο σε όλο τον αναπτυγμένο κόσμο, αλλά και στον αναπτυσσόμενο, και αργότερα στον Τρίτο κόσμο.

Οι αναμενόμενες δημογραφικές εξελίξεις μέχρι το 2050 θα οδηγήσουν σε πρωτόγνωρες δημογραφικές ανακατατάξεις με έντονες γεωπολιτικές αλλά και κοινωνικές συνέπειες:
• Στην Αφρική θα ζει ένας στους 5 κατοίκους του πλανήτη.
• Στην Ασία μέχρι τα μέσα του αιώνα οι άνω των 65 ετών θα είναι αριθμητικά ίσοι με τους κάτω των 15 ετών.
• Η Κίνα γερνά και το εργατικό δυναμικό της συρρικνώνεται.
• Στις ΗΠΑ αλλάζει η φυλετική σύνθεση του πληθυσμού. Στην επόμενη δεκαετία οι λευκοί δεν θα αποτελούν την πλειονότητα του αμερικανικού πληθυσμού.
• Η Ινδία θα γίνει η δημογραφική ηγέτιδα του κόσμου.
• Η Νιγηρία θα γίνει η τρίτη πληθυσμιακή δύναμη στον κόσμο, με πληθυσμό που θα ξεπερνά αυτόν της Ευρώπης.
• Η δημογραφική δύναμη της Ευρώπης περιορίζεται.

Επομένως, το ιστορικό εκκρεμές έχει κινηθεί από τον υπερπληθυσμό και την έντονη παρουσία των νεότερων ηλικιών στο άλλο άκρο, όπου έχουμε σταθεροποίηση και, μετά το 2050, μείωση του πληθυσμού αλλά με μεγάλη σχετική αύξηση των ηλικιωμένων ατόμων.

Η εξέλιξη του φαινομένου στον αναπτυγμένο κόσμο είναι εντυπωσιακή. Ο ΟΗΕ εκτιμά ότι ο αριθμός των ατόμων άνω των 60 ετών αυξήθηκε από 607 εκατομμύρια το έτος 2000, σε 901 εκατομμύρια το 2015 (αύξηση 48%) και προβλέπεται ότι θα προσεγγίσουν τα 1,4 δισεκατομμύρια το 2030 και τα 2,1 δισεκατομμύρια το 2050. Οι περισσότερες χώρες μεσαίου εισοδήματος στην Ανατολική Ασία γηράσκουν με μεγαλύτερη ταχύτητα από αυτή που έλαβε χώρα στην Ευρώπη και στις ΗΠΑ στον 20ο Αιώνα. Ουσιαστικά, η γήρανση εκεί επέρχεται σε 20-25 έτη, αντί των 50-100 ετών που έλαβε χώρα στη Δύση.

Στις χώρες χαμηλού και μεσαίου εισοδήματος, η προβλεπόμενη γήρανση του πληθυσμού είναι ταχύτερη σε σχέση με τις αναπτυγμένες χώρες, στις οποίες η γήρανση του πληθυσμού έχει προχωρήσει σε μεγάλο βαθμό και συνεχίζεται. Για τον λόγο αυτό, στον αναπτυγμένο κόσμο το πρώτο θέμα της οικονομικής και κοινωνικής ατζέντας είναι η χρηματοδότηση των συστημάτων συντάξεων, υγείας και μακροχρόνιας φροντίδας. Η ειδοποιός διαφορά με τις υπανάπτυκτες και τις αναπτυσσόμενες χώρες είναι ότι οι χώρες αυτές γηράσκουν πριν προλάβουν να γίνουν πλούσιες, ενώ οι αναπτυγμένες χώρες έχουν προλάβει να γίνουν πλούσιες πριν γεράσουν. Επομένως, για τις αναπτυσσόμενες χώρες η γήρανση του πληθυσμού θα οδηγήσει σε αξεπέραστα προβλήματα χρηματοδότησης των κοινωνικών πολιτικών, εάν δεν ληφθούν εγκαίρως τα κατάλληλα μέτρα.

Πρέπει, όμως, να αναγνωριστεί ότι ένας μικρότερος και πιο ηλικιωμένος πληθυσμός θα επιδρά πιο ευνοϊκά στο περιβάλλον του πλανήτη. Εκτιμάται ότι εάν η ανθρωπότητα καταφέρει να μην επιβαρύνει περισσότερο τον πλανήτη στα επόμενα 20-30 χρόνια, τότε στο δεύτερο μισό του 21ου Αιώνα θα βελτιωθεί σημαντικά τόσο το περιβάλλον όσο και το κλίμα του πλανήτη. Αυτή η εκτίμηση αποτελεί και το αισιόδοξο σενάριο για την επιβίωση της ανθρωπότητας, διότι θα επιτρέψει και στις νεότερες γενιές να ζήσουν και να ευημερήσουν σε ένα φιλικό πλανήτη, με επαρκείς πόρους και καλό κλίμα. Για να συμβεί αυτό, όμως, θα χρειαστεί να ενεργοποιηθούν όλοι οι διεθνείς οργανισμοί που έχουν αναλάβει την υλοποίηση των διεθνών συμφωνιών για την προστασία του περιβάλλοντος και την βελτίωση του κλίματος.

Το αισιόδοξο σενάριο αναφέρεται στις πιθανότητες επιτυχούς υλοποίησης των απαιτούμενων προσαρμογών σε εθνικό επίπεδο, σε όλο τον αναπτυγμένο και αναπτυσσόμενο κόσμο, για να αντιμετωπιστούν οι συνέπειες της γήρανσης του πληθυσμού. Πρόκειται για ένα σύνολο πολυεπίπεδων και πολύπλοκων δράσεων, που συγκροτούν ουσιαστικά μία Αλλαγή Υποδείγματος (paradigm shift) της οργάνωσης και λειτουργίας του οικονομικού μοντέλου για τις χώρες του Δυτικού κόσμου. Μέχρι τα μέσα του 21ου Αιώνα θα έχει διαπιστωθεί ποιες χώρες σχεδίασαν και υλοποίησαν με επιτυχία αυτό το κολοσσιαίο πρόγραμμα προσαρμογής των οικονομιών και των κοινωνιών.



Ο Νεκτάριος Μιλτιάδης είναι Καθηγητής του Πανεπιστημίου Πειραιώς