Μιλτιάδης Νεκτάριος

Η γήρανση από πάνω (προσδόκιμο ζωής), η γήρανση από κάτω (γονιμότητα πληθυσμού), και η γήρανση από πέρα (μετανάστευση).
Η παραδοσιακή έννοια της γήρανσης περιέχει τέσσερα μέτρα μέτρησης: (α) τον αριθμό των ηλικιωμένων, (β) το ποσοστό των ηλικιωμένων στο συνολικό πληθυσμό, (γ) το ποσοστό των ηλικιωμένων σε σχέση με τον ενεργό πληθυσμό, και (δ) την διάμεση ηλικία του πληθυσμού.

Τα κύρια οικονομικά θέματα που προκύπτουν από την γήρανση του πληθυσμού είναι: (α) θέματα διανομής του εισοδήματος μεταξύ των γενεών, (β) θέματα οικονομικής ανάπτυξης, και (γ) η επίδραση των επιτοκίων στις παροχές κοινωνικής πολιτικής.

Υπάρχει όμως και η εναλλακτική οπτική, η οποία αποδεχόμενη το μη αναστρέψιμο της τρέχουσας εξέλιξης, αντιμετωπίζει τη δημογραφική γήρανση ως μια τάση που διαμορφώνει μια νέα, όχι απαραίτητα δυσοίωνη, πραγματικότητα. Αναγνωρίζοντας τις νέες ανάγκες και απαιτήσεις που δημιουργεί η αύξηση του αριθμού των ηλικιωμένων, εντοπίζονται και αναδεικνύονται οι τομείς εκείνοι που θα μπορούσαν να συμβάλλουν στην αύξηση της παραγωγικότητας και να προκύψει, ως εκ τούτου, κοινωνικό μέρισμα.

Τόσο ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (WHO) όσο και ο ΟΟΣΑ (OECD) έχουν συμβάλει σημαντικά στην προώθηση και εδραίωση της ιδέας της ενεργούς και υγιούς γήρανσης (active and healthy ageing) αναδεικνύοντας τους προσωπικούς, οικονομικούς, κοινωνικούς και περιβαλλοντικούς παράγοντες που τη διαμορφώνουν και προβάλλοντας τα τεράστια κοινωνικά και οικονομικά οφέλη που προκύπτουν. Τον 21ο αιώνα, η οπτική αλλάζει και πλέον η δημογραφική γήρανση αντιμετωπίζεται ως ευκαιρία καινοτομίας -“Ageing as an innovation opportunity” (OECD, 2012), ενώ μια νέα οικονομία –η Αργυρή οικονομία (Silver economy) αναπτύσσεται γύρω από το νέο καταναλωτικό πρότυπο που διαμορφώνεται.

Ένας γηράσκων πληθυσμός δεν θα προκαλούσε έντονο ενδιαφέρον εάν προέκυπτε από μια αύξηση στο προσδόκιμο ζωής ή μια μείωση στη θνησιμότητα, εφόσον θα αντισταθμιζόταν από μειωμένη αναπηρία και νοσηρότητα και αύξηση του πνευματικού κεφαλαίου. Η υφιστάμενη κατάσταση στον αναπτυγμένο κόσμο δείχνει ότι όλα αυτά συμβαίνουν ταυτόχρονα και, επομένως, τα παραδοσιακά εργαλεία ανάλυσης πρέπει να αντικατασταθούν ή να προσαρμοστούν κατάλληλα.

Κατά τη διάρκεια τον περασμένου αιώνα, οι αναπτυγμένες χώρες αντιμετώπισαν αύξηση της μακροβιότητας χωρίς προηγούμενο. Αυτή η αύξηση του προσδόκιμου επιβίωσης έχει άμεση συσχέτιση με την απότομη μείωση των ποσοστών θνησιμότητας. Στην αρχή του εικοστού αιώνα, το προσδόκιμο επιβίωσης κατά τη γέννηση (με τη διόρθωση της θνησιμότητας κατά τους πρώτους μήνες μετά τη γέννηση) ήταν περίπου 45 έως 50 έτη στις περισσότερες χώρες που σήμερα θεωρούνται αναπτυγμένες.

Έναν αιώνα αργότερα, στην αρχή του εικοστού πρώτου αιώνα, το προσδόκιμο επιβίωσης είναι περίπου 76 έτη για τους άνδρες και σχεδόν 80 έτη για τις γυναίκες. Με άλλα λόγια, το προσδόκιμο επιβίωσης στη γέννηση έχει αυξηθεί κατά μέσο όρο 1 χρόνο για κάθε τρία με τέσσερα ημερολογιακά χρόνια.

Ο κίνδυνος της μακροβιότητας σχετίζεται με τη διάρκεια της περιόδου μετά τη συνταξιοδότηση και για αυτό το λόγο χρειάζεται να εξετάσουμε το στοχαστικό προσδόκιμο επιβίωσης (conditional life expectancy), δηλαδή το προσδόκιμο επιβίωσης μετά τη συνταξιοδότηση. Αυτά τα στοιχεία υπολογίζονται από τους γνωστούς Πίνακες Επιβίωσης, με παρόμοιο τρόπο που υπολογίζεται το προσδόκιμο επιβίωσης κατά τη γέννηση. Έτσι υπολογίζουμε ότι η προσδόκιμο επιβίωσης στην ηλικία των 55 ετών είναι 26,7 έτη, στην ηλικία των 60 ετών είναι 22,6 έτη, στην ηλικία των 70 ετών είναι 15,2 έτη, κλπ.

Η αύξηση του προσδόκιμου ζωής έχει αλλάξει την οπτική της ανάλυσης και επικεντρώνεται στην αναμενόμενη διάρκεια ζωής από την σημερινή ηλικία μέχρι την ημέρα θανάτου. Επομένως, αφού επιλέξουμε ένα έτος βάσης μπορούμε να εκτιμήσουμε το προσδόκιμο ζωής μετά το συγκεκριμένο έτος βάσης. Με βάση αυτή την εναλλακτική θεώρηση, διαπιστώνεται ότι ενώ η διάμεση ηλικία με βάση το προσδόκιμο ζωής στη γέννηση συνεχώς αυξάνεται, εάν η διάμεση ηλικία προσαρμοστεί στο προσδόκιμο ζωής κατά την ηλικία συνταξιοδότησης, τότε αυτή παραμένει σταθερή διαχρονικά ή και μειώνεται ελαφρά.

Εάν χρησιμοποιήσουμε αυτήν την νέα προσέγγιση για να αναλύσουμε την εξέλιξη των πληθυσμών σε όλες τις χώρες της Ευρωπαϊκής Ένωσης, και συγκρίνουμε τις τιμές του «δείκτη εξάρτησης» (ηλικιωμένοι/ενεργός πληθυσμός) για το έτος 2030, τόσο με την παραδοσιακή μέθοδο όσο και με την νέα μέθοδο, τότε διαπιστώνουμε μια συνολικά διαφορετική εικόνα.

Με βάση την παραδοσιακή μέθοδο, οι χώρες της Δυτικής Ευρώπης έχουν τις μεγαλύτερες τιμές του δείκτη εξάρτησης. Ενώ με βάση την νέα μέθοδο, είναι οι χώρες της Ανατολικής Ευρώπης που αντιμετωπίζουν τις μεγαλύτερες αυξήσεις του δείκτη εξάρτησης διαχρονικά , επειδή έχουν επικρατήσει τα φαινόμενα της χαμηλής γονιμότητας και του μικρού προσδόκιμου ζωής.

Υπάρχουν και άλλες προτάσεις για περαιτέρω βελτίωση των δεικτών μέτρησης της γήρανσης στις σύγχρονες κοινωνίες. Οι προτάσεις αυτές εισάγουν ως νέους παράγοντες την μείωση της θνησιμότητας σε όλες τις ηλικίες, που προκαλείται από την μείωση στις αναπηρίες, στη νοσηρότητα, καθώς και στη βελτίωση του πνευματικού επιπέδου των πολιτών.

Με βάση τις νέες μεθόδους ανάλυσης των δεικτών εξάρτησης στις σύγχρονες κοινωνίες, το πρόβλημα της γήρανσης των πληθυσμών δείχνει να είναι πιο διαχειρίσιμο.