Το μάθημα που (δεν) πήραμε από το παρελθόν

Το μεγαλύτερο ίσως λάθος είναι ότι ακολουθήσαμε ένα μοντέλο ανάπτυξης της ελληνικής οικονομίας που βασίστηκε στον εκτεταμένο κρατισμό, στην αδυναμία των θεσμών και στην ατολμία λήψης διαρθρωτικών μέτρων.

Πιστεύω βαθύτατα ότι το κράτος γενικά πρέπει να παίζει σημαντικό ρόλο στην οικονομία. Θα πρέπει να ρυθμίζει τους κανόνες της αγοράς, αλλά να μην είναι απαραίτητα το ίδιο το κράτος παίκτης στην αγορά. Οι διοικούντες τις κρατικές επιχειρήσεις ήταν (και είναι) συνήθως αποτυχημένοι πολιτευτές, οι οποίοι διοικούσαν όχι με κριτήρια αποτελεσματικότητας, αλλά με πολιτικά κριτήρια με σκοπό την επανεκλογή τους στις επόμενες εκλογικές αναμετρήσεις. Για τον λόγο αυτό άλλωστε διόριζαν κόσμο από την εκλογική τους περιφέρεια.

Επιπλέον, στην Ελλάδα δεν υπήρξαν ποτέ ισχυροί θεσμοί. Ή όπου υπήρξαν θεσμοί δεν ήταν καλά σχεδιασμένοι. Επιπλέον, ακόμη και καλοί τυπικοί θεσμοί είτε δεν εφαρμόζονταν, είτε αλλοιώνονταν στην πράξη. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελούν οι διατάξεις του Συντάγματος για τις απαλλοτριώσεις. Η μη εφαρμογή τους συνέβαλε σε μια γενική ρευστότητα των ιδιοκτησιακών δικαιωμάτων (και ανομία!) που με τη σειρά της φυσικό ήταν να επηρεάζει τουλάχιστον την ποιότητα των επενδύσεων. Τέλος, ο έλεγχος της εφαρμογής του Προϋπολογισμού από τη Βουλή, που μολονότι υπήρχε στα χαρτιά ουδέποτε εφαρμόστηκε στην πράξη.

Η διαδικασία ένταξης της Ελλάδας στην ΟΝΕ, βέβαια, υποχρέωσε τη χώρα μας να εφαρμόσει ένα πλέγμα θεσμών και ποσοτικών περιορισμών που έθετε η Ευρωπαϊκή Ενωση. Τι έγινε, όμως, μετά το Μάαστριχτ και το Σύμφωνο Σταθερότητας και Ανάπτυξης; Εκτεταμένη χρήση της δημιουργικής λογιστικής και (παρά ταύτα) επίμονη ελλειμματικότητα. Προφανώς, πρώτον, οι θεσμοί της χώρας ήταν ακατάλληλοι για να διασφαλίσουν τη τήρηση των δεσμεύσεων. Και, δεύτερον, την οικονομική πολιτική επηρέασαν οι άτυποι θεσμοί και οι πολιτικές πρακτικές.

Ενα πολιτικό σύστημα που βασίστηκε για δεκαετίες σε πελατειακές αξίες και εξωθεσμικές διευθετήσεις αντιστέκεται από τη φύση του σε σταθερούς κανόνες του παιχνιδιού και σε καινοτόμους θεσμούς. Σε ένα τέτοιο σύστημα η εξωτερική βοήθεια καθυστερεί τις μεταρρυθμίσεις, γιατί, ανάμεσα σε άλλα, ενθαρρύνει την προσοδοθηρία και έναν πόλεμο τριβής των οικονομικών συμφερόντων. Το πελατειακό σύστημα συνυφαίνεται, επίσης, με μια διάχυτη δυσπιστία έναντι της αγοράς και του ανταγωνισμού που νομιμοποιεί αντιδράσεις εναντίον κάθε μεταρρύθμισης.

Τέλος, όλα τα προηγούμενα χρόνια υπήρξε ατολμία στη λήψη διαρθρωτικών μέτρων γιατί οι πολιτικοί συμπεριφέρονταν ως επιχειρηματίες, λειτουργούσαν ορθολογικά, συνεπώς υπηρετούσαν πρωτίστως το δικό τους συμφέρον και βρίσκονταν σε μια συνεχή συνδιαλλαγή με πάσης φύσεως οργανωμένα συμφέροντα που επίσης έτειναν να παραβλέψουν το «γενικό συμφέρον». Στη διαιώνιση της τρέχουσας κατάστασης σημαντικό ρόλο έπαιξε και η στενή διαπλοκή επιχειρηματικότητας και κρατικής παρέμβασης.

Στη σχέση αυτή οι ωθήσεις δεν προέρχονταν από πάνω, ως προϊόν αναπτυξιακών στοχεύσεων των κυβερνήσεων, αλλά πήγαζαν όλο και περισσότερο από τα κάτω, με τη μορφή αιτημάτων για επιλεκτική προστασία ή στήριξη επιχειρηματικών μονάδων ή κλάδων για εγγυήσεις ότι θα καλύπτονταν τα ελλείμματα στις δημόσιες επιχειρήσεις, για ειδικές παροχές στο πλαίσιο ενός άναρχα αναπτυσσόμενου κοινωνικού κράτους. Ετσι, οι επιχειρήσεις βολεύτηκαν με μια διεκδικητική στάση για τη διατήρηση του status quo. Η αντίδραση ήταν η χειρότερη δυνατή στην πορεία ενσωμάτωσης στην ευρωπαϊκή οικονομία. Το χειρότερο ήταν ότι καλλιεργήθηκαν ψευδαισθήσεις ότι η κρατική στήριξη και προστασία θα μπορούσε να συνεχιστεί και στο μέλλον, με άλλα ίσως μέσα, κάτι που βέβαια δεν έγινε.

Σήμερα, αντί να μαθαίνουμε από τα λάθη και να προωθούμε την ανάπτυξη μέσω των επενδύσεων, επιδιώκουμε την ανάπτυξη μέσω της δημόσιας κατανάλωσης. Τότε, χρηματοδοτούσαμε τη δημόσια κατανάλωση με δάνεια από τις αγορές. Σήμερα, με φόρους που το κράτος παίρνει από τη μεσαία τάξη. Θα έχουμε πάλι την ίδια κατάληξη;