Yπερτροφικό αδιέξοδο

Η απομάκρυνση του Ρεξ Τίλερσον από την κορυφή του Στέιτ Ντιπάρτμεντ ακύρωσε, τουλάχιστον προς το παρόν, την αμερικανική διπλωματική πρωτοβουλία για μία συνάντηση με τον Eλληνα και τον Τούρκο ομόλογό του με σκοπό να συμφωνηθεί ένα πλαίσιο συμπεριφοράς των δύο πλευρών ώστε να αποφευχθεί κάποιο θερμό επεισόδιο. 

Σύμφωνα με αξιόπιστες πληροφορίες, η αμερικανική πρωτοβουλία εκδηλώθηκε κατόπιν ελληνικού αιτήματος και με σκοπό να βρεθεί παραλλήλως και μία λύση στο πρόβλημα των δύο Ελλήνων στρατιωτικών που κρατούνται στη φυλακή υψίστης ασφαλείας στην Αδριανούπολη.
Στην πραγματικότητα, η Αθήνα δεν διαθέτει μοχλό πίεσης  κατά του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν. Εάν ο Αλέξης Τσίπρας του τηλεφωνήσει, θα έχει αυτομάτως αποδεχθεί ότι θα διαπραγματευτεί την απελευθέρωση των δύο στρατιωτικών στη βάση ανταλλαγμάτων.

Η απόρριψη από την ελληνική Δικαιοσύνη του τρίτου κατά σειρά αιτήματος της Αγκυρας για έκδοση των οκτώ Τούρκων αξιωματικών που έχουν ζητήσει άσυλο εκ των πραγμάτων οδηγεί σε σκλήρυνση της τουρκικής πλευράς, περιπλέκοντας την επιστροφή των δύο Ελλήνων στρατιωτικών.

Στην Τουρκία δεν υπάρχει Κράτος Δικαίου. Μπορεί να υπάρχουν όλοι οι σχετικοί θεσμοί, αλλά στην πραγματικότητα λειτουργούν προσχηματικά, ειδικά όταν πρόκειται για υποθέσεις κρατικού ενδιαφέροντος. Οι σχετικές αποφάσεις λαμβάνονται με πολιτικά κριτήρια. Κι αυτό ισχύει και για την περίπτωση των δύο Ελλήνων στρατιωτικών. Το καθεστώς Ερντογάν, άλλωστε, ακολουθεί την οθωμανική παράδοση της ομηρίας και του παζαριού για την απόσπαση ανταλλαγμάτων.

Το αυτό έπραξε με τον Γερμανό τουρκικής καταγωγής δημοσιογράφο Ντενίζ Γιουτζέλ. Τον απελευθέρωσε μετά από έναν χρόνο φυλάκισης και αφού εξασφάλισε ανταλλάγματα από το Βερολίνο. Το ίδιο πράττει και με τον Αμερικανό πάστορα Αντριου Μπράνσον, ο οποίος βρίσκεται στις τουρκικές φυλακές από τον Οκτώβριο του 2016. Ο Μπράνσον, που ήταν υπεύθυνος για έναν προτεσταντικό ναό στη Σμύρνη, επί 20 σχεδόν χρόνια κατηγορείται ότι «ανήκει και συμμετέχει στη διεύθυνση» του δικτύου Γκιουλέν. Ο Ερντογάν είχε δηλώσει τον περασμένο Σεπτέμβριο ότι είναι έτοιμος να τον ανταλλάξει με τον Γκιουλέν που είναι εγκατεστημένος στην Πενσιλβάνια.

Με την Ε.Ε. και το ΝΑΤΟ να τηρούν στάση Πόντιου Πιλάτου, η ελληνική κυβέρνηση ουσιαστικά δεν μπορεί να κάνει τίποτα για να πιέσει την Αγκυρα. Υπενθυμίζουμε πως ο Ελληνας κυβερνητικός εκπρόσωπος Δημήτρης Τζανακόπουλος μιλούσε για περιστατικό ρουτίνας και εξέφραζε την αισιοδοξία του για γρήγορη επιστροφή των δύο ακόμα κι όταν είχε καταστεί σαφές πως το νεοοθωμανικό καθεστώς χρησιμοποιούσε τους συλληφθέντες για να κάνει διπλωματικό καψώνι στην Αθήνα και τελικώς για να αποσπάσει ανταλλάγματα.

Οταν με καθυστέρηση συνειδητοποίησαν στο Μαξίμου προς τα πού κινείται η υπόθεση, προσπάθησαν να την υποβαθμίσουν. Ο Νίκος Φίλης το έκανε με πιο χοντροκομμένο τρόπο, προκαλώντας το κοινό αίσθημα και φέρνοντας το αντίθετο αποτέλεσμα. Δεν χρειαζόταν άλλωστε η δημοσκόπηση της Pulse για να διαπιστωθεί η ευαισθησία της κοινής γνώμης για την ομηρία των Ελλήνων στρατιωτικών. Το 62% τη θεωρεί πολύ σημαντική και το 16% αρκετά σημαντική. Μόνο ένα 3% τη θεωρεί ελάχιστα σημαντική. Το δε 51% έχει αρνητική γνώμη για τους κυβερνητικούς χειρισμούς, ενώ θετική γνώμη έχει το 32%.

Είναι ενδεικτικό πως όταν ο Πάνος Καμμένος δήλωσε ότι οι δύο στρατιωτικοί είναι «όμηροι» των Τούρκων δέχθηκε συνδυασμένα πυρά από κυβερνητικά στελέχη. Το επιχείρημά τους είναι ότι τέτοιες δηλώσεις εμποδίζουν τις προσπάθειες για τον επαναπατρισμό. Σύμφωνα με αξιόπιστες πληροφορίες, ωστόσο, οι προσπάθειες που γίνονται είναι σε υπηρεσιακό επίπεδο και χωρίς σοβαρές ελπίδες επιτυχίας για τους λόγους που προαναφέραμε.

Στο υπουργείο Εξωτερικών, πάντως, αξιολογείται ως σημαντική εξέλιξη το γεγονός ότι στη χορεία όσων έκαναν πολεμοχαρείς δηλώσεις εναντίον της Ελλάδας προσετέθη και ο ίδιος ο Ερντογάν. Το γεγονός ότι απείλησε με χυδαία γλώσσα, επικαλούμενος τον Σαγγάριο και τη Σμύρνη, επιβεβαιώνει για μία ακόμα φορά ότι ο τουρκικός επεκτατισμός έχει αλλάξει πίστα.
Είναι εξίσου ενδεικτικό ότι μετά την απόφαση της Ε.Ε. να εκταμιεύσει τα 3 δισ. ευρώ προς την Τουρκία για τους πρόσφυγες ο Ερντογάν απείλησε την Ελλάδα και κατ’ επέκταση την Ευρώπη: «Αν ανοίξουμε τις πόρτες, δεν θα βρίσκετε τρύπα να κρυφτείτε. Να παρακαλάτε να μην ανοίξουμε τα σύνορα». Στην πραγματικότητα πρόκειται για μία άλλη εκδοχή της ομηρίας. Απλώς, αυτή τη φορά η Αγκυρα έχει ως όπλο του εκβιασμού το κύμα προσφύγων και παράνομων μεταναστών.

Οπως προκύπτει από τα παραπάνω, δεν πρόκειται απλώς και μόνο για κάποιους γραφικούς συμβούλους ή βουλευτές που πουλάνε εθνικισμό και νταηλίκι. Είναι πλέον σύσσωμο το τουρκικό πολιτικό σύστημα που έχει εισέλθει σε φάση όχι μόνο πολεμικής ρητορικής, αλλά ενδεχομένως και τυχοδιωκτικών κινήσεων. Στην πραγματικότητα, ο Ερντογάν επαναφέρει προνεωτερικές μεθόδους άσκησης εξωτερικής πολιτικής, όπως είναι η άσκηση εκβιασμών, παίρνοντας ομήρους ή απειλώντας με πρόσφυγες και παράνομους μετανάστες.

Στριμωγμένη η Αγκυρα στο μέτωπο της κυπριακής ΑΟΖ

Παραλλήλως, η εισβολή στο Αφρίν καταδεικνύει ότι όσα μέχρι πρότινος θεωρούνταν εκτός ατζέντας σήμερα πλέον είναι εντός. Αυτό επιβεβαιώνεται και από την προ εβδομάδων πειρατική ενέργεια του τουρκικού Πολεμικού Ναυτικού να εμποδίσει τη γεώτρηση της ΕΝΙ στην κυπριακή ΑΟΖ. Στην πραγματικότητα, βεβαίως, ο Ερντογάν επέλεξε εύκολο στόχο, με την έννοια ότι δεν φοβήθηκε αντίδραση της Ιταλίας. Γι’ αυτό και αυτές τις ημέρες δεν τόλμησε να παρεμποδίσει τα δύο σκάφη που διενεργούν έρευνες για λογαριασμό της αμερικανικής ExxonMobil στο θαλάσσιο Οικόπεδο 10. Η Ουάσινγκτον είχε φροντίσει να στείλει μήνυμα στην Αγκυρα, και για να μην αφήσει περιθώρια αμφιβολιών για την αποφασιστικότητά της, στην περιοχή βρίσκονταν πλοία του 6ου Στόλου για ασκήσεις με το Ισραήλ. Την ίδια πρακτική θα ακολουθήσουν και οι Γάλλοι για να προστατεύσουν τη γεώτρηση της Total. Με άλλα λόγια, τα δύσκολα είναι μπροστά για την Τουρκία στο μέτωπο της κυπριακής ΑΟΖ.

Γι’ αυτό -σύμφωνα με αξιόπιστες πληροφορίες- η Αγκυρα παραλλήλως επιχειρεί να κερδίσει έδαφος στο διπλωματικό επίπεδο. Για την ακρίβεια, διασυνδέει την εκμετάλλευση του ενεργειακού πλούτου με την επίλυση του Κυπριακού ή απλώς με μία συμφωνία διαμοιρασμού του πλούτου των υδρογονανθράκων μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων. Με τον τρόπο αυτό ελπίζει να στρέψει και τις εμπλεκόμενες πετρελαϊκές εταιρείες στο να ασκήσουν πιέσεις στη Λευκωσία για να αποδεχθεί μία διαπραγμάτευση με αντικείμενο τον διαμοιρασμό. Για τον σκοπό αυτό χρησιμοποιούν και τη Γραμματεία του ΟΗΕ. Είναι αξιοσημείωτο μάλιστα πως στην ελληνοκυπριακή πλευρά έχουν ενεργοποιηθεί οι υποστηρικτές του σχεδίου Ανάν, υποστηρίζοντας ότι η εξόρυξη του φυσικού αερίου θα καταστεί δυνατή μόνο αν προηγηθεί μία συμφωνία με την Τουρκία για διαμοιρασμό.

Οι εξελίξεις τόσο στο ελληνοτουρκικό όσο και στο κυπριακό μέτωπο θα εξαρτηθούν σε μεγάλο βαθμό από την εξέλιξη των σχέσεων Ουάσινγκτον - Αγκυρας. 
Η αντικατάσταση του Τίλερσον δεν είναι ακόμα σαφές εάν και πόσο θα δρομολογήσει αλλαγές στην αμερικανική εξωτερική πολιτική. Ο Μάικ Πομπέο, πάντως, είναι δεδηλωμένος υποστηρικτής της σκληρής γραμμής - και όχι μόνο έναντι της Τεχεράνης. Σε ανύποπτο χρόνο είχε χαρακτηρίσει «ισλαμική δικτατορία» το καθεστώς Ερντογάν. Το επόμενο διάστημα, πάντως, θα φανεί εάν θα συνεχίσει στη γραμμή του προκατόχου του ή θα εγκαινιάσει μία άλλη πολιτική. Υπενθυμίζουμε πως ο Τίλερσον υποστήριζε -εκφράζοντας την κύρια τάση στο Στέιτ Ντιπάρτμεντ- την ανάγκη να εξαντληθούν όλα τα περιθώρια για να βρεθεί ένα modus vivendi με την Τουρκία. Η απώλεια του Ιράν πριν από σχεδόν 40 χρόνια έχει στοιχειώσει τη θεσμική μνήμη της αμερικανικής διπλωματίας, με αποτέλεσμα να εκδηλώνεται όλο αυτό το διάστημα μία πρωτοφανής ανοχή στις ρητορικές, αλλά και πρακτικές προκλήσεις του Ερντογάν.

Το άνοιγμά του Τούρκου προέδρου προς τη Ρωσία, όμως, έχει μετατραπεί σχεδόν σε γεωπολιτικό εναγκαλισμό. Η Αγκυρα έκλεισε συμφωνία για την αγορά των S-400. Σαν να μην έφταναν όλα αυτά, ο Ερντογάν απάντησε με την εισβολή στο Αφρίν στην αμερικανική ανακοίνωση ότι θα συγκροτηθεί δύναμη 30.000 στρατιωτών κυρίως από μαχητές του κουρδικού YPG με αποστολή τη φύλαξη των συνόρων Συρίας - Τουρκίας. Απειλεί δε πως μετά θα πάρει σειρά το Μανμπίτζ και όλη η συνοριακή ζώνη μέχρι το Ιράκ, στην οποία οι Αμερικανοί έχουν βάσεις!

Οσο οι ΗΠΑ ανέχονται τον Ερντογάν τόσο χάνουν

Οπως προαναφέραμε, η ανοχή των Αμερικανών πηγάζει από το γεγονός ότι δεν θέλουν να χάσουν την Τουρκία. Γι’ αυτό και στην πρόσφατη συνάντηση Ερντογάν - Τίλερσον συμφωνήθηκε μία φόρμουλα η οποία θα απομακρύνει τους Κούρδους ανατολικά του Ευφράτη, αφήνοντας την πόλη Μανμπίτζ σε ένα ειδικό καθεστώς εποπτευόμενο από τους Αμερικανούς. Υπενθυμίζουμε ότι οι Κούρδοι έχυσαν πολύ αίμα για να καταλάβουν την Μανμπίτζ από τους τζιχαντιστές του Ισλαμικού Κράτους.

Σύντομα θα φανεί εάν ο Πομπέο θα εφαρμόσει την άτυπη αυτή συμφωνία. Είναι ωστόσο σαφές πως με την πάροδο του χρόνου ολοένα περισσότεροι στην Ουάσινγκτον οδηγούνται στη θέση πως όσο οι ΗΠΑ ανέχονται τον Ερντογάν τόσο χάνουν. 
n Πρώτον, επειδή η ανοχή τους ερμηνεύεται ως πούλημα των συμμάχων Κούρδων, με ό,τι αυτό συνεπάγεται για την αξιοπιστία τους. 

n Δεύτερον, και σημαντικότερο, επειδή εκλαμβάνεται διεθνώς ως γεωπολιτική αδυναμία. 
n Τρίτον, επειδή η ατιμωρησία τροφοδοτεί τον τυχοδιωκτισμό του Τούρκου προέδρου.
Ο ίδιος έθεσε ως όρο για να συνεργαστεί με τους Αμερικανούς ουσιαστικά να εγκαταλείψουν τον κουρδικό παράγοντα. Τα συμφέροντα ΗΠΑ - Τουρκίας στη Μέση Ανατολή, όμως, είναι σε μεγάλο βαθμό συγκρουόμενα. 

Ενώ για την Αγκυρα ο κουρδικός παράγοντας είναι ο απόλυτος εχθρός που πρέπει να εξαλειφθεί, για την Ουάσινγκτον, όπως επίσης και για το Ισραήλ, είναι ο φυσικός σύμμαχος. Ετσι όπως έχουν εξελιχθεί τα πράγματα, χωρίς τους Κούρδους ως τοπικό έρεισμα οι Αμερικανοί θα βρεθούν ουσιαστικά απομονωμένοι, εάν όχι εκτοπισμένοι γεωπολιτικά από την καρδιά της Μέσης Ανατολής - θα κυριαρχήσει εκεί το τρίγωνο Ρωσία - Ιράν - Τουρκία.
Είναι αξιοσημείωτο ότι πληθαίνουν τα δημοσιεύματα και οι φωνές στο κατεστημένο της αμερικανικής εξωτερικής πολιτικής που θεωρούν ότι η εγκατάλειψη των Κούρδων δεν αρκεί για να επιστρέψει η Τουρκία στο δυτικό στρατόπεδο. 

Καταλήγουν στο συμπέρασμα πως όσο ο Ερντογάν θα βρίσκεται στο τιμόνι δεν πρόκειται να συμβεί αυτό επειδή δεν εμπιστεύεται τους Αμερικανούς. Είναι πεπεισμένος ότι επιδιώκουν να τον ανατρέψουν. Γι’ αυτό και ο εναγκαλισμός του με τον Βλαντιμίρ Πούτιν δεν είναι κίνηση τακτικού χαρακτήρα, αλλά στρατηγικού, με την έννοια της δικής του επιβίωσης.

Εκτός όλων των παραπάνω, η χωρίς επιπτώσεις επιθετική στάση του Ερντογάν δημιουργεί πολιτικό προηγούμενο, το οποίο αργά ή γρήγορα θα βρει μιμητές. Ο λόγος της Ουάσινγκτον δεν θα είναι εφεξής ικανός από μόνος του να υποχρεώνει άλλα κράτη σε άμεση προσαρμογή. Το πλήγμα στο κύρος και στην αξιοπιστία της είναι σε τελευταία ανάλυση πολύ μεγαλύτερης εμβέλειας από το πώς θα διαμορφωθούν τελικώς οι συσχετισμοί δυνάμεων και οι ισορροπίες στη Συρία.

Το συμπέρασμα από τα παραπάνω είναι ότι η αμερικανική ανοχή στον Ερντογάν έχει εκ των πραγμάτων ημερομηνία λήξης. Με άλλα λόγια, η Ουάσινγκτον καλείται να λάβει αποφάσεις. Μένει να αποδειχθεί εάν ο διορισμός του Πομπέο είναι κίνηση που προαναγγέλλει ότι κινείται προς αυτή την κατεύθυνση.