Βασίλειος Χ. Αρβανίτης

Ο όρος «μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος» εισήχθη στο δίκαιό μας το έτος 2014 με τη διάταξη 45Β του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας και αποτελεί την ελληνική απόδοση του αντίστοιχου αγγλοσαξονικού όρου «whistleblower». Ο όρος αυτός αποδίδεται σε άτομα που προβαίνουν στην αποκάλυψη παράνομων, ανήθικων ή αθέμιτων πρακτικών που λαμβάνουν χώρα π.χ. σε έναν οργανισμό ή σε μια εταιρεία. Μάρτυρες δημοσίου συμφέροντος είναι πρόσωπα, τα οποία συμβάλλουν ουσιωδώς και καλόπιστα στην αποκάλυψη και δίωξη εγκλημάτων διαφθοράς. Ο καταγγέλλων εξαρχής θα πρέπει να έχει ηθικά κίνητρα και να ενεργεί με αγαθούς σκοπούς για την καθαρότητα και ακεραιότητα των δημοσίων υπηρεσιών και όχι να εξυπηρετεί ιδιοτελείς σκοπούς του ή άλλα ανήθικα αίτια.

Η υποβολή καταγγελίας συνδέεται με κινδύνους για τον ίδιο τον καταγγέλλοντα, αλλά και για το περιβάλλον του, καθώς πάντοτε ελλοχεύει το φάντασμα των αντιποίνων που μπορεί να βιώσει. Οι επιθέσεις σε βάρος του προσώπου του μάρτυρα - καταγγέλλοντα μπορούν να σχετίζονται είτε με την εργασία του, π.χ. πειθαρχικές διώξεις, είτε με τη σωματική ή ψυχική υγεία του, είτε με αστικές αξιώσεις ή ποινικές διώξεις.
Κατά τις σχετικές διατάξεις του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, ο εισαγγελέας οικονομικού εγκλήματος, με έγκριση του προϊσταμένου εισαγγελέα του τμήματος οικονομικού εγκλήματος δύναται να χαρακτηρίσει κάποιο πρόσωπο ως μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, με αποτέλεσμα να απολαμβάνει το προνόμιο της αποχής από την ποινική δίωξη για τα εγκλήματα της ψευδούς κατάθεσης, της ψευδούς καταμήνυσης, της συκοφαντικής δυσφήμησης, της παραβίασης υπηρεσιακού απορρήτου και της παραβίασης δεδομένων προσωπικού χαρακτήρα. Επιπλέον, ο εισαγγελέας πλημμελειοδικών μπορεί να διατάξει μέτρα προστασίας όπως τη φύλαξη του μάρτυρα με κατάλληλα εκπαιδευμένο προσωπικό της αστυνομίας, την κατάθεσή του με χρήση ηλεκτρονικών μέσων ηχητικής και οπτικής ή μόνο ηχητικής μετάδοσης, την μη αναγραφή στην έκθεση εξέτασης των προσωπικών στοιχείων του μάρτυρα κλπ.

Οι διατάξεις που θεσπίζουν το πλαίσιο προστασίας των μαρτύρων δημοσίου συμφέροντος είναι τα άρθρα 47 και 218 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας. Στο πεδίο εφαρμογής του νόμου υπάγεται όποιο πρόσωπο παρέχει πληροφορίες στις διωκτικές αρχές για τις αξιόποινες πράξεις της δωροδοκίας και δωροληψίας (σύμφωνα με τα άρθρα 159, 159Α, 235, 236, 237 και 237Α του Ποινικού Κώδικα), καθώς και για τις συναφείς με αυτές πράξεις.

Ακόμη πριν την εισαγωγή του ως άνω θεσμού στο δίκαιο μας, το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο Δικαιωμάτων του Ανθρώπου με την απόφασή του της 12.02.2008 (GUJA κατά Μολδαβίας), έθεσε συγκεκριμένα κριτήρια προκειμένου να κριθεί η αξιοπιστία του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος. Αρχικά, ο καταγγέλλων οφείλει, σύμφωνα με την αρχή της επικουρικότητας, να έχει εξαντλήσει άλλα ηπιότερα μέσα πριν προβεί στην καταγγελία. Δεύτερο κριτήριο είναι οι πράξεις να αφορούν αποδεδειγμένα το δημόσιο συμφέρον και να μην εξυπηρετούνται ιδιωτικά συμφέροντα. Τρίτο, η πληροφορία να αποκαλύπτεται ως αξιόπιστη και τέταρτο, το δημόσιο συμφέρον να είναι σημαντικότερο από τη βλάβη του καταγγελλόμενου.

Στον ευρωπαϊκό χώρο, σημαντικές αλλαγές επέφερε η υπ’ αριθμ. 1937/2019 Οδηγία (η οποία ενσωματώθηκε στην ελληνική έννομη τάξη με τον Ν. 4990/2022) σχετικά με την προστασία των προσώπων που αναφέρουν παραβάσεις του δικαίου της Ένωσης, αποτελώντας την πρώτη προσπάθεια υιοθέτησης ενός ενιαίου θεσμικού πλαισίου στον τομέα αυτό. Η Οδηγία υποχρεώνει τα κράτη μέλη να καθιερώσουν στα νομικά πρόσωπα του δημοσίου και ιδιωτικού τομέα την δημιουργία εσωτερικών και εξωτερικών διαύλων αναφοράς. Επιπλέον, προβλέπεται η προστασία των πληροφοριοδοτών από τα αντίποινα, καθώς και η ασυλία τους από τη νομική ευθύνη.

Η ευρωπαϊκή οδηγία, βέβαια, αναγνωρίζει τα δικαιώματα του καταγγελλομένου και ειδικότερα το δικαίωμα πραγματικής προσφυγής σε αμερόληπτο δικαστήριο, το τεκμήριο αθωότητας και τα δικαιώματα υπεράσπισης, συμπεριλαμβανομένου του δικαιώματος ακρόασης και πρόσβασης στον φάκελο της δικογραφίας. Στο άρθρο 16 παρ. 2 προβλέπεται η δυνατότητα άρσης της εμπιστευτικότητας της ταυτότητας του αναφέροντος, εφόσον αυτό επιβάλλεται για τη διασφάλιση των δικαιωμάτων υπεράσπισης του αναφερόμενου.

Σύμφωνα με τα οικεία άρθρα του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας, η ιδιότητα του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος μπορεί να ανακληθεί σε οποιοδήποτε στάδιο της ποινικής δίκης, αν ο εισαγγελέας που εξέδωσε τη διάταξη κρίνει ότι δεν συντρέχουν οι λόγοι που τον οδήγησαν στην έκδοσή της. Αυτό μπορεί να συμβεί όταν προκύψει ότι ο μάρτυρας απέβλεπε σε ίδιον όφελος, ότι εμπλέκεται στην υπόθεση ή ότι οι πληροφορίες του δεν ήταν ουσιώδεις, δεδομένου ότι οι προϋποθέσεις χαρακτηρισμού ενός προσώπου ως μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος θα πρέπει να συντρέχουν σωρευτικά.

Μάλιστα, προσφάτως, με τον νόμο 5090/2024 κρίθηκε αναγκαίο να προστεθεί στο άρθρο 218 του Κώδικα Ποινικής Δικονομίας η παράγραφος 7 σύμφωνα με την οποία, η προσφορότητα και η αναγκαιότητα των μέτρων προστασίας εξετάζονται διαρκώς από τον αρμόδιο Εισαγγελέα, ο οποίος δύναται οποτεδήποτε σε περίπτωση που έχουν επιβληθεί με διάταξή του, να τα τροποποιήσει ή να τα ανακαλέσει ή σε διαφορετική περίπτωση να εισηγηθεί την τροποποίηση ή την ανάκλησή τους, όταν κατά την κρίση του διαφοροποιηθούν ή εκλείψουν οι λόγοι επιβολής τους.

Η αρχή του Κράτους Δικαίου και το ευρωπαϊκό δίκαιο επιτάσσουν η θέση ενός ατόμου υπό το καθεστώς του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος να εξυπηρετεί πράγματι το δημόσιο συμφέρον και όχι ιδιοτελή συμφέροντα, γεγονός που πρέπει συνεχώς να ελέγχεται από τον αρμόδιο Εισαγγελέα. Επιπλέον, το καθεστώς του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος δεν πρέπει να προσβάλλει τον πυρήνα των δικαιωμάτων του κατηγορουμένου, λαμβάνοντας υπόψη και τη συνταγματικώς κατοχυρωμένη αρχή της αναλογικότητας. Αποτελεί υποχρέωση των αρμοδίων οργάνων να προβαίνουν σε έλεγχο της ύπαρξης και διατήρησης των ως άνω προϋποθέσεων και σε αντίθετη περίπτωση να αίρουν το καθεστώς προστασίας του μάρτυρα δημοσίου συμφέροντος, ώστε το προνόμιο αυτό να μη γίνεται όχημα εξυπηρέτησης συγκεκριμένων σκοπιμοτήτων.


O Βασίλειος Χ. Αρβανίτης είναι Δικηγόρος, Managing Partner VCA Law Firm, LL.M. (Bristol), Post Cert. (Uni of London), μέλος Δ.Σ. της Ένωσης Ελλήνων Ποινικολόγων