Σε ένα μικρό και ακατοίκητο νησάκι μεταξύ της Νάξου και της Αμοργού, την Κέρο, βρέθηκαν κατά τον 19ο αιώνα σημαντικά κυκλαδικά γλυπτά, με ένα πέπλο μυστηρίου ωστόσο να τα σκεπάζει, διότι δεν ήταν γνωστός ο ακριβής χώρος της προέλευσής τους. Η αρχαιολογική κοινότητα επιδόθηκε έκτοτε σε έναν «αγώνα» ερμηνείας και ιστορικής τοποθέτησης αυτών των ευρημάτων, και παρότι κατέληξε σε κάποια συμπεράσματα, οι αμφιβολίες εξακολουθούν να υφίστανται…
Τη δεκαετία του 1950 και στις αρχές της δεκαετίας του 1960 εμφανίστηκε στη διεθνή αγορά αρχαιοτήτων μεγάλος αριθμός μαρμάρινων πρωτοκυκλαδικών αντικειμένων, κυρίως θραυσμάτων ειδωλίων, τα οποία εφημολογείτο ότι προέρχονταν από λαθρανασκαφές στην περιοχή Κάβος. Το σύνολο έμεινε γνωστό με την ονομασία «Θησαυρός της Κέρου», αν και η προέλευσή του δεν μπορούσε να πιστοποιηθεί με ακρίβεια. Στα νεώτερα χρόνια, μεταξύ 1990 και 2003, το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης απέκτησε σε δημοπρασίες του εξωτερικού 80 από τα θραύσματα αυτά (ορισμένα με την αρωγή της πρώην Εμπορικής Τράπεζας) και τα έθεσε στη διάθεση των ερευνητών.
Συστηματικές αρχαιολογικές έρευνες στη λεηλατημένη περιοχή του Κάβου πραγματοποιήθηκαν μεταξύ 1963 και 1987, οι οποίες έφεραν στο φως κι άλλα πρωτοκυκλαδικά ευρήματα, χωρίς πάντως να εντοπίσουν κατάλοιπα οικισμού ή νεκροταφείου. Αυτό ενίσχυσε την πιθανότητα ο «Θησαυρός της Κέρου» να προέρχεται από τη θέση Κάβος του νησιού. Ωστόσο, η χρήση του παρέμενε αινιγματική.
Απαντήσεις στα ερωτήματα έδωσε η συγκριτική μελέτη των ειδωλίων του «Θησαυρού της Κέρου» και θραυσμάτων από τις συστηματικές ανασκαφές στην περιοχή του Κάβου. Η μελέτη απέδειξε ότι ορισμένα θραύσματα ενώνονται ή συνανήκουν, συνεπώς θα πρέπει να προέρχονται από την ίδια θέση. Πρόσφατες έρευνες (2006 - 2008) αποκάλυψαν κι άλλη απόθεση θραυσμένων ειδωλίων και άλλων αντικειμένων της περιόδου, περί τα 150 μέτρα νοτίως της λεηλατημένης περιοχής του Κάβου, καθώς και πρωτοκυκλαδική εγκατάσταση στη γειτονική νησίδα Δασκαλιό.
Η φθορά στις τομές των ειδωλίων της Κέρου υποδηλώνει ότι οι θραύσεις είναι αρχαίες. Επίσης, τα περισσότερα ειδώλια είναι θραυσμένα σε σημεία μεγάλου πάχους (π.χ. στον κορμό), γεγονός που αποκλείει την περίπτωση ατυχήματος. Είναι, λοιπόν, πιθανόν ότι τα ειδώλια της Κέρου είχαν τεμαχιστεί σκοπίμως στην αρχαιότητα.
Οι λόγοι του κατακερματισμού δεν είναι σαφείς. Ωστόσο, το έθιμο της θραύσης αντικειμένων στο πλαίσιο διαβατήριων, επιθανάτιων ή άλλων τελετουργιών συναντάται σε αρκετούς πολιτισμούς. Το γεγονός πάντως, ότι λίγα μόνο θραύσματα από τον Κάβο ενώνονται μεταξύ τους, ίσως υποδηλώνει ότι πολλά ειδώλια μεταφέρονταν θραυσμένα στην Κέρο. Ο βαρώνος Άντριου Κόλιν Ρένφριου, σε συνέντευξή του το 2009 δήλωσε τα εξής: «Διαπιστώσαμε πως όλα αυτά τα ευρήματα όχι απλώς ήταν σπασμένα από την αρχαιότητα, αλλά δεν ήταν καν σπασμένα επί τόπου. Φαίνεται πως έφταναν στην Κέρο σπασμένα, διότι ενώ δεν είχαν παρέμβει αρχαιοκάπηλοι, σχεδόν κανένα κομμάτι δεν συγκολλάται με άλλο», εξηγεί ο Βρετανός αρχαιολόγος.
«Συμπεραίνουμε λοιπόν πως χρησιμοποιούνταν σε λιτανείες, σε σημαντικές στιγμές του ανθρώπου όπως η γέννηση, ο γάμος, μια γιορτή. Το καθένα είχε μακρά ζωή, αλλά κάποια στιγμή, ίσως κάθε δέκα χρόνια, το έσπαγαν και τα κομμάτια του κατέληγαν στο πανηγύρι που γινόταν στην Κέρο, η οποία φαίνεται πως λειτουργούσε ως παγκυκλαδικό λατρευτικό κέντρο», επισήμανε ο κ. Ρένφριου, μιλώντας για το θέμα τον Φλεβάρη του 2009 στην Αρχαιολογική Εταιρεία, στο πλαίσιο της ετήσιας παρουσίασης του έργου της Βρετανικής Αρχαιολογικής Σχολής. «Το ενδιαφέρον είναι ότι αυτό δεν συνέβη μια φορά, αλλά σε περιοδική βάση για τουλάχιστον τρεις αιώνες».
Ακέραια κυκλαδικά ειδώλια είναι κυρίως γνωστά από τάφους. Στον Κάβο ωστόσο, έχουν βρεθεί κυρίως θραυσμένα ειδώλια, ενώ δεν έχει εντοπιστεί ακόμη νεκροταφείο. Αυτό ενδέχεται να υποδηλώνει ότι η θέση αποτελούσε χώρο τελετουργικής εναπόθεσης αντικειμένων μεγάλης συμβολικής σημασίας. Αν και οι συμβολισμοί μας διαφεύγουν, δεν αποκλείεται η Κέρος να αποτελούσε και ένα είδος προϊστορικού ιερού.
Ήταν νεκροταφείο, ένα προϊστορικό ιερό, μήπως εμπορικό κέντρο ή εργαστήριο; Ή απλώς η επέμβαση ορισμένων αρχαιοκάπηλων ήταν καθοριστική για την πρόκληση μιας γενικότερης σύγχυσης; Τα ερωτηματικά παραμένουν πολλά, και οι υποθέσεις οργιάζουν, για ένα αίνιγμα που φαντάζει δυσεπίλυτο…
