Για τον Πολιτισμό έχουν ειπωθεί πολλά, για την κουλτούρα άλλα τόσα, και υποθέτω πως ξέρουμε τι εννοούμε όταν αναφερόμαστε σε αυτόν. Από την άλλη, δεν είναι και αυτονόητο. Μπορεί να μη μας το είπαν οι «αγράμματοι» γονείς μας και οι «ταλαιπωρημένοι» δάσκαλοί μας και εδώ που τα λέμε ακόμη και οι φιλόσοφοι, κοινωνιολόγοι και λοιποί επιστήμονες το συζητούν: είναι ας πούμε πολιτισμένος ένας πρωτόγονος λαός που ζει σε ένα δικό του πλαίσιο αξιών, με τα τελετουργικά του, τα τοτέμ και τα μάγια του, ή μήπως είναι πολιτισμένοι μόνο εκείνοι οι «αριστοκράτες» μιας κοινωνίας που ασχολούνται με τις τέχνες και τα γράμματα; Είναι κουλτούρα η επιφανειακή επιδεικτικά εκφραζόμενη τέχνη που εντυπωσιάζει τα πλήθη που ανάβουν αναπτήρες και πάλλονται μαζικά ή μήπως ο πολιτισμός συναντάται μόνο στις υψηλότερες στιγμές της ανθρώπινης νόησης, εμπειρίας και δραστηριότητας μέσα στην κοινωνία; Και εν τέλει, μήπως πολιτισμός είναι κάτι το ανέφικτο, μια πλατωνική άπιαστη ουτοπία ας πούμε; Και τι είναι τέχνη; Ο τρόπος που καθάριζε πατάτες ο μεγάλος εικαστικός Joseph Beuys την δεκαετία 1960, ένα αριστούργημα του Ρέμπραντ στο μουσείο του Λούβρου ή ο ουρητήρας του Marcel Duchamp που εξέθεσε σε μια γκαλερί το 1917; Εγώ θα έλεγα πως όλα, μα όλα είναι πολιτισμός (εξαιρείται η δήθεν κουλτούρα).
Και για να πάμε στα δικά μας, οι ειδικοί της πολιτισμικής μας εξουσίας, θεατράνθρωποι, διευθυντές πολιτισμικών ιδρυμάτων καθηγητές πανεπιστημίου, φιλόσοφοι, συγγραφείς και διανοούμενοι, ηθοποιοί και οι σκηνοθέτες, αλλά και απλοί καθημερινοί άνθρωποι, όλοι ισχυριζόμαστε πως με τα έργα και τις ημέρες μας κάνουμε πολιτισμό: τέχνες, θέατρο, ποίηση, λογοτεχνία, πρωτοπορία... μαγειρική, διαβάζουμε ποίηση σε λογοτεχνικές βραδιές, δείχνουμε αλληλεγγύη, αγαπάμε τους πρόσφυγες, παντρευόμαστε, κάνουμε οικογένεια, παιδιά, εργαζόμαστε ή είμαστε άνεργοι σαν πολιτισμένοι άνθρωποι.
Αλλά ποιος κρίνει τα έργα μας, ποιος τα αξιολογεί και ποιος τα βλέπει, ποιος τα βραβεύει και ποιος τα επαινεί και κυρίως ποιος έχει και ξέρει το know how; Υπάρχει αξιοκρατία, δικαιοσύνη, σωστή κρίση, πρότυπα; Υπάρχει εμπιστοσύνη ή μήπως υπερισχύουν κομματικά και άλλα πολιτικά, προσωπικά και οικονομικά συμφέροντα; Γιατί κατά την γνώμη μου πολιτισμός δεν είναι η αδιαφάνεια και η αδικία, ο διχασμός του λαού και η εμμονή με τους ευνοούμενους που συναλλάσσονται με την κρατική εξουσία, ούτε πολιτισμός είναι να εξαρτάται η ζωή μας από τα σκαμπανεβάσματα του ναρκισσισμού εκάστου, από την αρρώστια ενός παρηκμασμένου συστήματος, από την κοινωνία των πελατών ή από ένα κόμμα με αυταπάτες. Και δεν είναι πολιτισμός η κατασπατάληση του δημοσίου πλούτου σε βάρος των μικρομεσαίων και των φτωχών ούτε η ατιμωρησία, και ο τσαμπουκάς όσων έχουν, χρωστούν και δεν πληρώνουν.
Κατά τη γνώμη μου θα χρειαστεί να πιάσουμε το «ποίημα» πολιτισμός από την αρχή, δηλαδή από την παιδεία μας. Και δεν εννοώ να ξοδεύουμε μια περιουσία στις σπουδές των παιδιών μας, ούτε να αποστηθίζουμε χωρίς κρίση ούτε να αντιγράφουμε σκονάκια και να πληρώνουμε εργασίες ή να αγοράζουμε πτυχία και μεταπτυχιακές εργασίες ούτε να σπρώχνουμε τα παιδιά μας στη φυγή… Και παιδεία δεν είναι να μαθαίνουμε πως αν δεν κλέψεις δεν θα προκόψεις και πως όλα είναι συμφέρον και δημόσιες σχέσεις και ψέματα και αλητεία και προσβολές και εκφοβισμός και τραμπουκισμοί. Και επίσης δεν είναι πολιτισμός να μην κόβουμε αποδείξεις και να μην πληρώνουμε φόρους και εννοείται πως το κράτος δεν πρέπει να είναι ληστρικό και ούτε πολιτισμός είναι η μαγκιά του βγάζω τα λεφτά μου στον Παναμά ή είμαι κουμουνιστής με διαμέρισμα πολυτελείας στο Μπράιτον... Πολιτισμός είναι τα σπουδαία και τα μεγάλα. Τα μικρά και απλά σε αρμονία με τη φύση και τους νόμους του σύμπαντος, είναι αγάπη και αλήθεια, ταπεινοφροσύνη και δικαιοσύνη, είναι καθαριότητα και καθαρότητα ψυχής και πνεύματος και κυρίως πολιτισμός είναι το επίπονο μακρύ ταξίδι στα άδυτα της ψυχής μας με στόχο την αυτογνωσία και τη συμφιλίωση με τον εαυτό μας: να δούμε την πραγματικότητα και να παραδεχτούμε πως ίσως είπαμε ψέματα και ίσως δεν είμαστε αυτό που νομίζουμε ή που θέλουμε να είμαστε- σε βάρος των άλλων. Και για να παίξω λιγάκι με τη λογοτεχνία... ο πολιτισμός για μένα βρίσκεται στον σπόρο που έπεσε στο πεζοδρόμιο από το σκυλάκι στο μπαλκόνι και ανθίζει εκεί στη χαραμάδα κόντρα στην ξηρασία, πίνοντας νερό από τη βροχή και τη λάσπη...
