Το σπίτι του Κωστή Παλαμά

Στον τέταρτο όροφο του κτιρίου στην οδό Ασκληπιού 3 στο κέντρο της Αθήνας βρίσκεται η σπουδαία παρακαταθήκη του Κωστή Παλαμά, η οποία διασώζεται από το Ίδρυμα Κωστή Παλαμά. Προσωπικά αντικείμενα του ποιητή, όπως το γραφείο, η κουνιστή πολυθρόνα στην οποία αναπαυόταν, η σόμπα, το μπαστούνι, τα γυαλιά, ένας μεγάλος αριθμός αυτογράφων και 4.500 τόμοι βιβλίων είναι τα αντικείμενα που φιλοξενούνται στο ίδρυμα. Δυστυχώς, η μετακόμιση του 1935 συνετέλεσε ώστε μία από τις μεγαλύτερες ιδιωτικές βιβλιοθήκες και το καλύτερα οργανωμένο αρχείο για τη νεοελληνική λογοτεχνία, σύμφωνα με τον φιλόλογο και ιστορικό της νεοελληνικής λογοτεχνίας Κωνσταντίνο Θ. Δημαρά, να εξαρθρωθούν, καθώς ο ποιητής δεν ήταν πια σε θέση να ελέγξει τα πράγματα όταν «εκπατρίστηκε».





Η επιλογή του συγκεκριμένου κτιρίου για τη στέγαση του ιδρύματος δεν είναι τυχαία. Στο συγκεκριμένο σημείο, στη θέση της πολυκατοικίας, υπήρχε η διώροφη κατοικία του 19ου αιώνα στην οποία διέμεινε ο Κωστής Παλαμάς με την οικογένειά του από το 1894 έως τις αρχές του Ιουλίου του 1935. «Ο εθνικός μας ποιητής ουδέποτε απέκτησε ιδιόκτητο σπίτι. Τα όποια χρήματα έπαιρνε από τη θέση του ως Γενικού Γραμματέα του Πανεπιστημίου και από τη δημοσιογραφία, την οποία άσκησε συστηματικά από το 1880 έως το 1935, τα ξόδευε στην αγορά βιβλίων και στις συνδρομές λογοτεχνικών περιοδικών και όχι στην απόκτηση ακινήτων», διευκρινίζει ο καθηγητής της Μεταβυζαντινής και Νεότερης Ελληνικής Φιλολογίας και σημερινός γενικός γραμματέας του Ιδρύματος, Κωνσταντίνος Κασίνης.

Ο Γρηγόριος Ξενόπουλος περιέγραψε την εσωτερική διαρρύθμιση του σπιτιού στο άρθρο του, «Ο Παλαμάς από κοντά», που δημοσιεύτηκε στον αφιερωματικό τόμο της Νέας Εστίας τα Χριστούγεννα του 1943. γράφει συγκεκριμένα: «Από την ξώπορτα του δρόμου, ανοιχτή πάντα -ήταν κοινή για το ισόγειο και το πάνω πάτωμα-, έμπαινες σε μια στενόμακρη αυλή, ανέβαινες μιαν εξωτερική πέτρινη σκάλα, και βρισκόσουν μπροστά σε μιαν απλή πόρτα, πάντα σχεδόν κλειστή. Χτυπούσες ένα μικρό μπατταδούρο -αυτόν θυμούμαι, όχι κουμπί ηλεκτρικού κουδουνιού- και συνήθως σου άνοιγε μια μικρή υπηρέτρια. Κάποτε όμως κι η κυρία Παλαμά η ίδια, ή εν από τα παιδιά. Πρώτα ένας συνηθισμένος διάδρομος, με μια πόρτα αριστερά και δυο δεξιά, που παρακάτω ανοιγόταν, πλάταινε, έστριβε, και σχημάτιζε ένα είδος χωλλ. Στο χωλλ αυτό, αρκετά μεγάλο, γευμάτιζε και δειπνούσε η οικογένεια, εργαζόταν η κυρία Παλαμά, και γύρω της, στο ίδιο τραπέζι, μελετούσαν τα παιδιά. Το βράδυ όμως των δεξιώσεων, και το χωλλ αυτό γινόταν σαλόνι».



Κατά τη διαμονή του στη συγκεκριμένη οικία στην Ασκληπιού, ο Κωστής Παλαμάς έγραψε σχεδόν όλα του τα έργα. «Εκτός από τις τρεις πρώτες συλλογές, τα “Τραγούδια της πατρίδος μου” (1888), τον “Ύμνο στην Αθηνά” (1889) και τα “Μάτια της ψυχής μου” (1892), που θεωρούνται πρωτόλειες, όλο το υπόλοιπο έργο, με το οποίο ο Παλαμάς γίνεται ο Παλαμάς, δηλαδή από τους “Ἰαμβους και ανάπαιστους”, τον “Τάφο”, την “Ασάλευτη ζωή”, τον “Δωδεκάλογο του γύφτου”, τη “Φλογέρα του βασιλιά”, τα “Σατιρικά γυμνάσματα”, την “Πολιτεία και μοναξιά” έως την τελευταία συλλογή, “Οι νύχτες του Φήμιου” (1935), καθώς και το μεγάλο κριτικό του έργο, συνετέθησαν κατά τα σαράντα χρόνια της διαμονής του στην Ασκληπιού 3», αναφέρει ο κύριος Κασίνης, ο οποίος είναι μελετητής του παλαμικού έργου.



Το σαλόνι της οικίας στην Ασκληπιού υπήρξε ένας σπουδαίος πνευματικός χώρος της εποχής. Το σπίτι υπήρξε ένα από τα σημαντικότερα, και οπωσδήποτε το πιο «καθαρόαιμο» από τα φιλολογικά σαλόνια της εποχής· όλοι οι λογοτέχνες της γενιάς του, αλλά και οι λίγο νεότεροι, όπως οι Δροσίνης, Χατζόπουλος, Καρκαβίτσας, Ξενόπουλος, Μαλακάσης, Καμπύσης, Παπαντωνίου, Νιρβάνας, Πορφύρας, Γρυπάρης και Βλαχογιάννης, ήταν τακτικοί θαμώνες. Εκεί συζητούνταν θέματα για τη γλώσσα και τα νέα ρεύματα, κρίνονταν και διαβάζονταν νέα έργα. Στον Παλαμά εμπιστεύθηκαν τα πρωτόλειά τους νεότεροι κυρίως λογοτέχνες, όπως ο Βάρναλης, ο Καζαντζάκης, ο Ρίτσος. Ο Παλαμάς, φίλος των νέων πάντα και ευαίσθητος δέκτης των νέων ρευμάτων, αναγνωρίζει πρώτος πως με την ποιητική συλλογή «Στροφή» του Σεφέρη γίνεται η πραγματική στροφή στη νεότερη ποίησή μας, γι’ αυτό και η επιστολή εκείνη δημοσιεύθηκε ως πρόλογος από τον Σεφέρη στις κατοπινές εκδόσεις του έργου.





Στο συγκεκριμένο σαλόνι, επίσης, γεννήθηκε και η ιδέα της δημιουργίας των περιοδικών «Τέχνη» (1898-99) και «Διόνυσος» (1901-02), έπειτα από σχετικές συζητήσεις.Ο Κωστής Παλαμάς θεωρούσε το περιοδικό ως «φιλολογικό γεγονός», γι’ αυτό το χαρακτηρίζει «ριζοσπαστικό» και «επαναστατικό». «Η φιλοσοφία των περιοδικών περιλάμβανε την πραγματική στροφή που έκανε η νεοελληνική λογοτεχνία και γενικότερα ο πολιτισμός από τον γαλλικό ρομαντισμό προς τις βόρειες λογοτεχνίες (σκανδιναβική, ρωσική γερμανική), με πρωτεργάτες τον Κων/νο Χατζόπουλο, τον Γιάννη Καμπύση και άλλους, αλλά και την αδιαπραγμάτευτη χρήση της δημοτικής γλώσσας στη λογοτεχνία. Το νέο πνεύμα φαίνεται και από τη ραγδαία αποκλιμάκωση της μετάφρασης γαλλικών έργων (κυρίως μυθιστορημάτων) και της στροφής προς τις βόρειες λογοτεχνίες. Θα λέγαμε ότι τα περιοδικά “Τέχνη” (και “Διόνυσος”) σηματοδοτούν την εκτόνωση του ρομαντικού πυρετού και την τάση για προσγείωση στο νεότερο πνεύμα και τον ρεαλισμό, από τα μέσα της δεκαετίας του 1890, και κυρίως μετά την οδυνηρή ήττα του 1897. Οι πνευματικές αναζητήσεις και οι λογοτεχνικές τάσεις τώρα συντονίζονται με την πραγματικότητα· το κλίμα της κοινωνικής, ηθικής και εθνικής απογοήτευσης αντανακλάται πια και στη λογοτεχνία. Ο Παλαμάς στάθηκε και εδώ πρωτοπόρος, όπως πάντοτε, κατά τον Βάρναλη. Η στάση του, οι ιδέες και το έργο του γενικότερα έπαιξαν το ρόλο πραγματικού καταλύτη των άγονων συναισθημάτων της εποχής», σχολιάζει ο κύριος Κασίνης.





Η διώροφη κατοικία στην Ασκληπιού, όπου κατοίκησε ο Παλαμάς με την οικογένειά του, κατεδαφίστηκε στα τέλη του 1966 προκαλώντας ακόμα και την αντίδραση του Τύπου εκείνης της εποχής. Το Ίδρυμα Κωστή Παλαμά συστάθηκε το 1960 με πρωτοβουλία των Γιώργου Κατσίμπαλη, Κωνσταντίνου Τσάτσου, Αντρέα Καραντώνη και Δημ. Συναδινού. Πρωτοβουλία του Κατσίμπαλη υπήρξε και η αγορά το 1969 ενός διαμερίσματος στον τέταρτο όροφο του νεόδμητου κτιρίου στην Ασκληπιού 3, για να θυμίζει, σε όσους ενδιαφέρονται, ότι εκεί έζησε ο Παλαμάς και δημιούργησε το σύνολο σχεδόν του έργου του. Το Ίδρυμα, με βάση το βασιλικό διάταγμα 842 του 1960, διοικείται από δεκαμελή Επιτροπή, αποτελούμενη από ανθρώπους των γραμμάτων και των τεχνών. Πρόεδροι του Ιδρύματος υπήρξαν κατά σειρά: οι Γιώργος Κατσίμπαλης, Ευ. Παπανούτσος, Κων/νος Τσάτσος, Κων/νος Τρυπάνης, Απ. Σαχίνης, Τάσος Αθανασιάδης, Γαλάτεια Σαράντη.



Σημερινή πρόεδρος είναι η ποιήτρια και ακαδημαϊκός Κική Δημουλά. Μέλη της Διοικούσας Επιτροπής (ΔΕ) υπήρξαν κατά καιρούς οι Ηλίας Βενέζης, Γιώργος Θεοτοκάς, Οδυσσέας Ελύτης, Γεώργιος Αθανασιάδης-Νόβας, Αντρέας Καραντώνης, Ξενοφών Ζολώτας, Άγγελος Βλάχος, Κ. Μητσάκης, Βαγγ. Αθανασόπουλος, κά.







«Το Ίδρυμα Κωστή Παλαμά λειτουργεί κάθε Δευτέρα, Τετάρτη και Παρασκευή (09.00-15.00). Η μεγάλη στενότητα οικονομικών πόρων δεν επιτρέπουν, δυστυχώς, την καθημερινή λειτουργία. Στο Ίδρυμα λειτουργούν μουσείο, βιβλιοθήκη και αρχείο, τα οποία προσφέρουν βοήθεια στους μελετητές του έργου και της εποχής του ποιητή. Δέχεται τακτικά επισκέψεις ερευνητών από την Ελλάδα, την Κύπρο και την Ευρώπη, από σχολεία, από ομάδες των πολιτιστικών τομέων πολλών δήμων, από ομάδες στο πλαίσιο των πολιτιστικών περιπάτων κτλ. Συνεπώς, πιστεύω πως όσοι ενδιαφέρονται για τον πολιτισμό, το γνωρίζουν, διότι πραγματοποιεί εκδηλώσεις, επιστημονικά συνέδρια, εκδόσεις και παρουσιάσεις βιβλίων. Έως την ώρα έχει πραγματοποιήσει πολλές εκδόσεις, όπως είναι η χρηστική έκδοση των 16 τόμων των Απάντων που επιμελήθηκε ο Γ. Κατσίμπαλης, η έκδοση μεγάλου μέρους της αλληλογραφίας, η συγκέντρωση αθησαύριστων άρθρων και μελετών από εφημερίδες και περιοδικά, η έκδοση των Πρακτικών των Διεθνών Συνεδρίων για το έργο του, κτλ. Τώρα, ετοιμάζεται νέα σχολιασμένη έκδοση των “Σατιρικών γυμνασμάτων” από το μέλος της ΔΕ καθηγητή Μιχάλη Μερακλή, καθώς και ο πρώτος τόμος της φιλολογικής έκδοσης των πραγματικών “Απάντων του Ποιητή”, που, σύμφωνα με τον σχεδιασμό, θα περιλάβει όλο το έργο, εκδιδόμενο, αθησαύριστο και ανέκδοτο σε 50 περίπου τόμους. Η καθυστέρηση οφείλεται καθαρά σε οικονομικούς λόγους. Η έκδοση του πρώτου τόμου προγραμματίζεται μέσα στον επόμενο χρόνο.Από εκεί και πέρα ελπίζουμε ότι θα ευαισθητοποιηθούν εκείνοι που έπρεπε να είναι ευαίσθητοι για τον πολιτισμό, ώστε να συνεχισθεί η έκδοση», αναφέρει ο κύριος Κασίνης.



Ο γενικός γραμματέας του Ιδρύματος σχολίασε και τη σημασία του έργου του Κωστή Παλαμά σχολιάζοντας πως «Ο Σολωμός, ο Κάλβος, ο Παλαμάς και ο Καβάφης αποτελούν τις τέσσερις πλευρές του τετραγώνου των μεγάλων ποιητών μας έως το 1930, οπότε αρχίζει η νεότερη φάση της λογοτεχνίας και της ποίησής μας. Εάν, ενδεχομένως, εξαιρέσουμε τον Καβάφη, για τους άλλους τρεις, πλην των καθ’ ύλην αρμοδίων (δασκάλων και λογοτεχνών) και ολίγων φιλομούσων, οι άλλοι δεν γνωρίζουν παρά τους κοινούς τόπους. Ο κόσμος δεν γνωρίζει ότι αυτός είναι ο άνθρωπος που με το έργο του (“Δωδεκάλογος του γύφτου”, “Σατιρικά γυμνάσματα” και “Φλογέρα του βασιλιά”), σήκωσε τον λαό στην πλάτη του από την απόλυτη απογοήτευση (1897-1910) και του ενέπνευσε πίστη στις δυνάμεις του, ούτε ότι ο Παλαμάς είναι ο θεμελιωτής της νέας μας ποίησης, δεν γνωρίζει πως αν δεν υπήρχε εσωτερική “τρικλοποδιά”, όπως συνέβη στην περίπτωση του Καζαντζάκη, θα ήταν το πρώτο Νόμπελ της Ελλάδας, όπως οι σύγχρονοί του Ευρωπαίοι ποιητές αναγνώριζαν.

»Θα έλεγα ακόμα ότι ο κόσμος δεν κατάλαβε τη ρήση του Σικελιανού στο Α΄ Νεκροταφείο, πως στο φέρετρο με τον σορό του Παλαμά ακουμπούσε η Ελλάδα, δεν άκουσε τη γνώμη του Σεφέρη, πως όποιος πιάσει στο χέρι του κοντύλι για να δημιουργήσει στην ελληνική γλώσσα θα αναφωνήσει πως ο Παλαμάς ζει και βασιλεύει, και την πρόβλεψη του Βάρναλη, πως όσο θα περνά ο καιρός το έργο του Παλαμά θα κερδίζει συνεχώς και ο ίδιος θα αναγνωρίζεται ως θεμελιωτής, πρωτοπόρος και διαμορφωτής της νεοελληνικής ποίησης, της γλώσσας και της κριτικής. Πιστεύω πως το ενδιαφέρον για τη θεμελίωση νέων κέντρων παλαμικών σπουδών, τα διεθνή συνέδρια, οι διδακτορικές διατριβές στην Ελλάδα και στο εξωτερικό, οι εκδόσεις και επανεκδόσεις έργων του, η μελοποίηση ποιημάτων από νέους και νεότατους δημιουργούς κτλ. δικαιώνουν την πρόβλεψη του Βάρναλη. Ο κόσμος πρέπει να διδαχθεί για να μάθει ότι τα τείχη της Πολιτείας είναι οι Ποιητές της, ανάμεσα στους οποίους πρωτεύουσα θέση κατέχει ο Παλαμάς».