Το Mall των αρχαίων

Ο πιτσιρικάς γιός ενός καλού συναδέλφου έλεγε με περηφάνια ότι είχε πάει εκπαιδευτική εκδρομή στο Mall των Αρχαίων… Το τελευταίο δεν ήταν τίποτα παραπάνω από την καταναλωτική παρανόηση ενός μνημείου της αρχαίας Αθήνας, της Αγοράς.

Το περιστατικό μου έδωσε το ερέθισμα να ψάξω στο πολύτιμο ηλεκτρονικό αρχείο του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών (ΕΙΕ) στην ενότητα Αρχαιολογία της Πόλης των Αθηνών. 

Η εξερεύνηση απέδωσε τα εξής: «Η λέξη "αγορά" (αγείρω = συναθροίζω, συλλέγω) εννοιολογικά υποδηλώνει έναν ευρύ χώρο που προσφέρεται για την συγκέντρωση μεγάλου αριθμού ανθρώπων. Η αγορά αποτέλεσε βασικό συστατικό στοιχείο της ζωής κάθε αρχαίας ελληνικής πόλης-κράτους ως τόπος σύναξης των πολιτών για την αντιμετώπιση ποικίλων ζητημάτων.



Στην Αθήνα, μετά τους γεωμετρικούς χρόνους, εποχή κατά την οποία είχε ήδη αρχίσει σταδιακά η ανάδυση της πόλης-κράτους στον ελληνικό χώρο και η Ακρόπολις έπαψε να χρησιμοποιείται ως χώρος κατοίκησης, δημιουργήθηκε σταδιακά η «κάτω πόλη», στην οποία με τον καιρό μεταφέρθηκαν τόσο η έδρα της πολιτικής εξουσίας όσο και οι κτιριακές εγκαταστάσεις που ήταν απαραίτητες για την στέγαση των διοικητικών και άλλων αρμοδιοτήτων. Η νέα Αγορά των Αθηνών – σε αντιδιαστολή με την «αρχαία Αγορά» του Θησέως – ιδρύθηκε στις αρχές του 6ου αι. π.Χ. σε μια ευρυχωρία της φυσικής διαμόρφωσης του εδάφους στα βορειοδυτικά της Ακροπόλεως και σε μικρή απόσταση από αυτήν, σε χώρο που βρισκόταν σε χρήση ήδη από τους νεολιθικούς χρόνους, καταλαμβάνοντας έκταση που δεν ξεπερνούσε τα 40 στρέμματα. Έκτοτε και για πολλούς αιώνες (μέχρι τον πρώιμο Μεσαίωνα) λειτούργησε αδιάκοπα ως ο πυρήνας της πολιτικής, πολιτιστικής και οικονομικής ζωής της πόλης, γύρω από τον οποίο διαρθρώθηκε βαθμιαία η οικιστική ανάπτυξη της Αθήνας. Συχνά μάλιστα καλείτο και “Κεραμεικός”, ονομασία που της δόθηκε εκ παραδρομής από τον ομώνυμο δήμο των Κεραμέων, στην περιοχή του οποίου ιδρύθηκε· δεν πρέπει όμως σε καμία περίπτωση να συγχέεται με τον χώρο του Κεραμεικού, που εκτεινόταν από τις βορειοδυτικές παρυφές της Αγοράς μέχρι την Ακαδημεία στα δυτικά.

Η επιφάνεια του χώρου της Αγοράς παρουσίαζε μικρή κλίση με ψηλότερο σημείο το νότιο, το οποίο έκλεινε ο λόφος του Αρείου Πάγου, και χαμηλότερο το βόρειο, όπου βρίσκονταν οι παρυφές της περιοχής των κατοικιών, τις οποίες ίσως τότε οριοθετούσε η κοίτη του Ηριδανού ποταμού. Στο δυτικό πέρας της Αγοράς υψωνόταν ο λόφος του Αγοραίου Κολωνού, ενώ η ανατολική πλευρά της έφθανε μέχρι την νοητή προέκταση των βορειοδυτικών άκρων της Ακροπόλεως. Τον χώρο διέσχιζε διαγωνίως, από το βορειοδυτικό άκρο έως το νοτιοανατολικό, ο κεντρικότερος δρόμος της αρχαίας Αθήνας, η λεγόμενη Οδός Παναθηναίων, η οποία ξεκινούσε από το Δίπυλο και οδηγούσε επάνω στον λόφο της Ακροπόλεως. Ένας μικρότερος δρόμος, που είχε την αφετηρία του στο νοτιοδυτικό άκρο της Αγοράς, οδηγούσε στον δήμο της Μελίτης, μεταξύ του Αρείου Πάγου και του Αγοραίου Κολωνού, και από εκεί κοντά στον λόφο των Νυμφών, όπου βρισκόταν η Πνύξ. Στα χρόνια γύρω από το 500 π.Χ. τα όρια της Αγοράς καθορίστηκαν επίσημα μέσω της τοποθέτησης ‘‘όρων’’ σε διάφορες θέσεις της. Την περίοδο της Ρωμαιοκρατίας, όταν διαμορφώθηκε ανατολικώτερα της Αγοράς η Ρωμαϊκή Αγορά, ένας σχετικά μικρός δρόμος, πλαισιωμένος κατά μήκος του από στοές, άρχιζε από το μέσο περίπου της ανατολικής της πλευράς με σκοπό να ενώσει τις δύο αγορές.



Η εικόνα που παρουσιάζει σήμερα ο αρχαιoλογικός χώρος της Αγοράς δεν είναι δυνατόν να μας δώσει μια ξεκάθαρη άποψη του συνόλου της στο παρελθόν. Η Αγορά, περιβαλλόμενη στην αρχαιότητα από τρία σημαντικά κέντρα (Ακρόπολις, Δίπυλο, Πνύξ) και περιστοιχιζόμενη από φυσικούς λόφους (Άρειος Πάγος, Αγοραίος Κολωνός), υπέστη βαθμιαία εδαφικές μετατοπίσεις της επιφάνειάς της εξαιτίας των διαδοχικών επικαθίσεων στρωμάτων χώματος στους δρόμους που περνούσαν από την περιοχή, οι οποίοι ασφαλτοστρώθηκαν μόλις κατά τον 20 ο αι. Παράλληλα, η σημερινή οδός Αδριανού και η κατασκευή του σύγχρονου ηλεκτρικού σιδηροδρόμου χώρισαν την Αγορά σε δύο τμήματα, επιτείνοντας την αποσπασματικότητα του χώρου».