Το πρώτο πτωχοκομείο της Αθήνας

Η ιστορία της βρετανικής πρεσβευτικής κατοικίας στη συμβολή της λεωφόρου Βασιλίσσης Σοφίας με τη Λουκιανού, στο κέντρο της Αθήνας, είναι λίγο πολύ γνωστή: το οικοδόμημα όψιμου κλασικισμού ανεγέρθηκε στις αρχές της δεκαετίας του 1930 σε σχέδια του αρχιτέκτονα Αναστασίου Μεταξά, με δαπάνη της Έλενας Σκυλίτση για να καλύψει τις στεγαστικές ανάγκες του συζύγου της και πρωθυπουργού, Ελευθερίου Βενιζέλου. Μετά τον θάνατο του κρητικού πολιτικού, το κτήριο αγοράστηκε έναντι 50.000 λιρών από το βρετανικό κράτος. Μέχρι σήμερα διαμένει εκεί ο εκάστοτε πρέσβης του Ηνωμένου Βασιλείου στην Ελλάδα.

Πολύ νωρίτερα ωστόσο, ο ίδιος χώρος συνδέθηκε με ένα κομβικό στη νεοελληνική πολιτικο-οικονομική ιστορία γεγονός: την αποκληθείσα «λαϊκή πτώχευση» που ακολούθησε το χρηματιστηριακό σκάνδαλο των μεταλλείων του Λαυρίου (γνωστό ως Λαυρεωτικά).

Οι προσδοκίες που γέννησε στην άπειρη από χρηματιστηριακές πρακτικές ελληνική κοινωνία, η εταιρία εκμετάλλευσης των μεταλλείων που δημιούργησε ο επιχειρηματίας και τραπεζίτης, Ανδρέας Συγγρός, διαψεύστηκαν με οδυνηρό τρόπο. Όσοι έσπευσαν να επενδύσουν τα λεφτά τους στις μετοχές της τα έχασαν. Τη διετία 1873-1875 οι πτωχεύσεις εμφάνισαν κατακόρυφη αύξηση και ο Συγγρός ήρθε αντιμέτωπος με τη γενική οργή.

Προς κατευνασμό της κοινής γνώμης και αντιμετώπιση του προβλήματος το 1873, ο Συγγρός αποφάσισε να χρηματοδοτήσει την ανέγερση του πρώτου Πτωχοκομείου Αθηνών σε οικόπεδο που παραχώρησε η Μονή Πετράκη στην «Ελεήμονα Εταιρεία». Το έργο (που αποπερατώθηκε το 1876) ανέλαβε ο αρχιτέκτονας Παναγιώτης Κάλκος, εμβληματική μορφή του αθηναϊκού νέο-κλασικισμού, με σημαντικότατη συμβολή στη διαμόρφωση της φυσιογνωμίας της πόλης (ο ίδιος σχεδίασε ή συμμετείχε στον σχεδιασμό πολλών κτηρίων όπως το Δημαρχείο, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το παλαιό Δημοτικό Βρεφοκομείο –σημερινή Δημοτική Πινακοθήκη, το Μέγαρο της Παλαιάς Βουλής κ.α). Τις εγκαταστάσεις του πτωχοκομείου πλαισίωσε κι ένας σταυροειδής με τρούλο «νεοβυζαντινός» ναός, αφιερωμένος στον Άγιο Νικόλαο.

Το 1906, καθώς οι κοινωνικές συνθήκες και οι ανάγκες είχαν μεταβληθεί, η «Ελεήμων Εταιρεία» προχώρησε σε πώληση του οικοπέδου και του κτηρίου προκειμένου να αγοραστεί η έκταση όπου χτίστηκε το σημερινό Γηροκομείο Αθηνών. Το 1930 το ακίνητο είχε περάσει στην ιδιοκτησία της Εθνικής Τράπεζας, από την οποία το αγόρασε με τη σειρά της η Έλενα Σκυλίτση. Στη θέση του παλαιού πτωχοκομείου και του προαύλιου χώρου του ανοικοδομήθηκε αρχικώς η οικία Βενιζέλου και αργότερα (στα τέλη της δεκαετίας του ’60) το μεγάλο κτήριο που στεγάζει τις υπηρεσίες της βρετανικής πρεσβείας.

Η εκκλησία του Αγίου Νικολάου Πτωχοκομείου -όπως έμεινε να αποκαλείται- εξακολουθεί να υφίσταται ως μοναδικό απομεινάρι αυτής της υποφωτισμένης ιστορίας. Την περίοδο του μεσοπολέμου το ζεύγος Βενιζέλου φρόντισε για τη συντήρηση της ενώ πρόσφατα (2008) το Ίδρυμα Νικολάου Διαμαντή Πατέρα χρηματοδότησε την ανακαίνιση της.

Βιβλιογραφία – Πηγές:

Δερτιλής Γιώργος, το Ζήτημα των Τραπεζών 1871-1873, Οικονομική και πολιτική διαμάχη στην Ελλάδα του ΙΘ΄ αιώνα, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, 1989.
Συγγρού Ανδρέου, Απομνημονεύματα, επιμέλεια: Άλκης Αγγέλου, Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1998.
Μπίρης Κ.Η, Αι Αθήναι από του 19ου εις τον 20ον αιώνα