Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και οι «στοχασμοί» του για το ’21
Τον Μάρτιο του 1963 ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος καλείται από την Ακαδημία Αθηνών να εκφωνήσει τον πανηγυρικό λόγο στην επέτειο της Επανάστασης. Την ίδια εποχή ο Κανελλόπουλος έχει ενεργή συμμετοχή στα πολιτικά πράγματα της χώρας και υψηλόβαθμη θέση στην τελευταία κυβέρνηση της ΕΡΕ του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Λίγο αργότερα, η ρήξη του τελευταίου με τα Ανάκτορα και η διαφυγή του στο εξωτερικό, θα φέρει τον Κανελλόπουλο στην ηγεσία του κόμματος.
Στις 23 Μαρτίου του 1963 ο Παναγιώτης Καννελόπουλος παραθέτει τους Στοχασμούς του για το 1821 στην Ακαδημία Αθηνών.
Την εποχή που εκφωνεί τους «στοχασμούς» του, ο Κανελλόπουλος διαθέτει ήδη μια πολυετή εμπειρία από τη συμμετοχή του στην πολιτική ζωή της χώρας. Έχει διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο σε γεγονότα της μεσοπολεμικής περιόδου, της δικτατορίας Μεταξά, της Κατοχής και του Εμφυλίου, της ανορθωτικής δεκαετίας του ’50 και έχει λάβει μέρος στην ιδεολογική αντιπαράθεση Αριστεράς –Δεξιάς. Αντιμετωπίζει επομένως πτυχές της Επανάστασης ως γνήσιο πολιτικό ον και αυτό έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον ιδίως αν αναλογιστεί κανείς τον ιστορικό χρόνο αλλά και τον τόπο που πραγματοποιείται η ομιλία του. «Το παιχνίδι ήταν μέγα. Άρχισε σαν ειδυλλιακό πανηγύρι, έγινε ηρωικό έπος, αλλά ήδη από την πρώτη ώρα φάνηκε ότι είχε μέσα του και τα σπέρματα της τραγωδίας» λέει για την Επανάσταση και συνεχίζει αναλύοντας ορισμένα από τα χαρακτηριστικά της:
Λόγιος, μελετητής, ο Καννελόπουλος έλαβε το χαρακτηρισμό του Νέστορα της πολιτικής.
«Το έπος το γράφει ενωμένο το Γένος ή το γράφουν όσοι σε μια κρίσιμη ώρα εκπροσωπούν το Γένος ως ομοούσια και αδιαίρετη ιδέα σε μίαν ευλογημένη τοποθεσία. Την τραγωδία τη γράφει η διχόνοια. Δεν θαταν όμως, σπουδαίοι άνθρωποι όσοι πήραν την ευθύνη επάνω τους για την επανάσταση (και ήταν πολλοί οι σπουδαίοι άνθρωποι ανάμεσα τους), δεν θαταν οι άνδρες αυτοί προσωπικότητες και άτομα ισχυρά, αν ομονοούσαν απόλυτα. Η Ελλάς είχε ανάγκη απ’ όλους, απ’ όλους μαζί, αλλά οι άνδρες αυτοί ήταν τόσο δυνατοί και τόσοι πολλοί που, με κάποιο άλλο νόημα, δεν τους χωρούσε ο τόπος που τους ήθελε όλους ενωμένους.
Πως μπορούσαν να συμβιβασθούν ο Μαυροκορδάτος με τον Κολοκοτρώνη;
Υπάρχει μεγάλη δόση φαρισαϊσμού στις πατριωτικές παραινέσεις εκείνων που εξεγείρονται, παίζοντας τον ανώτερο, για τη διχόνοια που επικρατεί στις μέρες τους, καθώς και στις Ιερεμιάδες εκείνων που, όταν ερευνούν εκ των υστέρων το κακό, οδύρονται και διαπιστώνουν με ύφος υπέρτατων κριτών τις αδυναμίες, τους εγωισμούς και τις κακίες των μεγάλων πρωταγωνιστών της ιστορίας που οδήγησαν τον τόπο σε διχασμό. Αν ο κριτής είναι απλός ιστορικός μελετητής, είναι πολύ εύκολο να παίξη τον ανώτερο άνθρωπο, γιατί απλούστατα δεν του δόθηκε η ευκαιρία να δράση. Αν είναι ο ίδιος πολιτικός, τα λέει όλα αυτά επειδή τον συμφέρουν και είναι έτοιμος να διαιρέση ο ίδιος τον τόπο αλλά δεν του αρέσει να τον διαιρούν άλλοι εις βάρος του. Όταν είναι κάποιος είναι στην εξουσία, θεωρεί αντιπατριωτικό να διαιρήται ο τόπος. Όταν είναι ο ίδιος εκτός της εξουσίας, τον διαιρεί».
Και συνεχίζει: «Πώς μπορούσαν να συμβιβασθούν ο Μαυροκορδάτος και ο Κολοκοτρώνης; (…) Αν ακούσουμε τι έλεγε ο ένας για τον άλλον στην Επανάσταση, δεν ξέρω ποιον μπορούμε ν’ απαλλάξουμε από τη βαρειά κατηγορία της προδοσίας (…) Προδότης είναι μόνον εκείνος που είτε διευκολύνει τον εχθρό σε μια συγκεκριμένη πολεμική ενέργεια κατά της πατρίδος του… ή καταδίδει στον εχθρό και εκθέτει σε βαρειά δοκιμασία συμπατριώτες του (…) Και στην επανάσταση του ’21 κανένας Έλλην από τους γνωστούς και ονομαστούς δεν ήταν προδότης (…) Ποιοι έφταιγαν; Όλοι και κανένας (…) Είναι πολύ εύκολο να λέμε ότι οι καπεταναίοι ήταν με το λαό και οι πρόκριτοι, οι κοτσαμπάσηδες, καθώς και οι Φαναριώτες, ολιγαρχικοί. Πολλοί που ήταν, ως καπεταναίοι, δήθεν με τον λαό, ήταν αντιδημοκρατικώτεροι και αυταρχικώτεροι από τους δήθεν ολιγαρχικούς».
Η ομιλία του Κανελλόπουλου έχει οπωσδήποτε και επίκαιρο για την εποχή του χαρακτήρα. Στην πραγματικότητα πρόκειται για ένα άρτιο πολιτικό κείμενο. Οι πτυχές της Επανάστασης στις οποίες επιλέγει να αναφερθεί βρίσκουν πρακτική εφαρμογή σε πολλά από τα πολιτικά γεγονότα που εκτυλίσσονται λίγο πριν, λίγο μετά. Η άνοδος της ΕΔΑ, η ψυχροπολεμική αντιπαράθεση που έχει μεταφερθεί στο εσωτερικό της χώρας, το Κυπριακό και η Συμφωνία της Ζυρίχης, η σύσταση της Ένωσης Κέντρου και ο παράγων Παπανδρέου, οι παρακρατικοί μηχανισμοί και το Παλάτι, η κοινωνικοοικονομική πληγή της ανεργίας και ο αντικατοπτρισμός της στην πολιτική ζωή, η δολοφονία Λαμπράκη (δυο μήνες ακριβώς μετά την ομιλία Κανελλόπουλου).