Όταν ο Φραντς Κάφκα ενσάρκωνε το ακαθόριστο και υπερβατικό στα «Μικρά πεζά»

Το 2024 θα είναι μια εμβληματική χρονιά για την ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας αφού θα γιορταστούν τα 200 χρόνια από τον θάνατο ενός συγγραφέα ο οποίος έχει ξεπεράσει προ πολλού τα τοπικά σύνορα. Ο λόγος είναι για τον Φραντς Κάφκα, που γεννήθηκε το 1883 στην Πράγα και πέθανε το 1924 στο Klosterneuburg της Αυστρίας σε ηλικία 41 ετών. Περιμένοντας και προετοιμάζοντας τη μεγάλη επέτειο, οι εκδόσεις Κίχλη τιμούν τη μνήμη του Κάφκα με έναν κομψό τόμο ο οποίος κυκλοφόρησε πολύ πρόσφατα με άγνωστα εν πολλοίς στα καθ’ ημάς πεζά του, υπό τον τίτλο «Γιοζεφίνε η αοιδός». Για το βιβλίο, μεταφρασμένο ιδανικά από τη Μαργαρίτα Ζαχαριάδου, έχουν επιλεγεί μικρά κείμενα, που κάποτε δεν ξεπερνούν τις δύο ή τις τρεις σελίδες (θα συναντήσουμε ακόμα και μονοσέλιδα) και είναι γραμμένα μεταξύ 1913 και 1920.

Η μικρή έκταση των κειμένων δίνει μιαν ιδιαίτερη δυναμική στον λόγο του Κάφκα (ας θυμηθούμε πως κανένα έργο του δεν είναι πολυσέλιδο), που κατορθώνει να συμπυκνώσει μέσα σε μερικές μόνο αράδες πολλαπλά νοήματα και μηνύματα. Αντίθετα από αυτό που συμβαίνει στις γνωστές, πολυμεταφρασμένες και πολυδιαβασμένες συνθέσεις του, όπως στη «Δίκη», στον «Πύργο», στη «Μεταμόρφωση» ή στο «Στη σωφρονιστική αποικία», ο τρόμος για την εξουσία, η απειλή των κλειστών χώρων και του συνακόλουθου εγκλεισμού, ο φόβος του αγνώστου και ο πανικός της ανεξέλεγκτης παγίδευσης δεν καταλαμβάνουν εδώ την πρώτη θέση στη θεματική ατζέντα. Εκείνα που κυριαρχούν είναι διάφορα περίεργα ζώα ή κάποιες παράξενες οντότητες: όλα αιφνιδιάζουν με την ελαφρώς ακατανόητη παρουσία τους, που άλλοτε μοιάζει καθησυχαστική, χωρίς να υπονομεύει ή να διαταράσσει την οποιαδήποτε τάξη, άλλοτε δείχνει απλώς ανεξήγητη και ασύμβατη με τις τρέχουσες παραστάσεις μας και άλλοτε αποδεικνύεται απόμακρα επικίνδυνη, δίχως πάντως να είμαστε σε θέση να πιστοποιήσουμε το είδος και το μέγεθος του κινδύνου.

Τι ακριβώς, όμως, θα βρούμε σε αυτά τα ιδιόρρυθμα κείμενα; Ζώα τα οποία δεν ανήκουν πουθενά και είναι αδιάφορα για τους άνδρες και κάθε άλλο παρά εκφοβιστικά για τις γυναίκες, ακόμα κι αν η κοινότητα στην οποία ζουν γυναίκες και άνδρες έχει συνηθίσει να τα απεχθάνεται, όρνια που πνίγονται, άλλα ζώα που μισούν την ύπαρξή τους επειδή έχει ταυτοχρόνως τα χαρακτηριστικά του αρνιού και της γάτας, ανθρώπινα χέρια που παλεύουν αναμεταξύ τους, γάτες που τρώνε ποντίκια, αλλά και γέφυρες που στρέφονται στο κενό παρακινημένες από μιαν απροσδιόριστη ερωτική επιθυμία, κατασκευές και σπαζοκεφαλιές που κάνουν απρόσμενα παιχνίδια, σειρήνες που σιωπούν, αρχαίους ελληνικούς θεούς σαν τον Ποσειδώνα που αναρωτιούνται για τις αρμοδιότητες και τη δύναμή τους, το άλογο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, τον γνωστό Βουκεφάλα, να έχει γίνει δικηγόρος, Ινδιάνους και Άραβες που αναζητούν σε μυστηριώδη μονοπάτια την τύχη τους, με τους Άραβες να κινδυνεύουν από τσακάλια ή και το ακριβώς αντίθετο – τα τσακάλια να κινδυνεύουν από τους Άραβες.

Τα δύο σημαντικότερα κομμάτια του τόμου είναι σίγουρα το «Γιοζεφίνε η αοιδός ή ο λαός των ποντικιών», με μια τραγουδίστρια που τραγουδάει σαν να σφυρίζει και λατρεύεται από το ακροατήριό της, και το «Ο Μπλούμφελντ το γεροντοπαλίκαρο», με τρεις μπαλίτσες από ζελατίνη να τρέχουν πίσω από έναν μεσόκοπο εργαζόμενο σε εργοστάσιο λευκών ειδών. Όπως εύστοχα σημειώνει στο εμπεριστατωμένο επίμετρό της η Κατερίνα Καρακάση, η Γιοζεφίνε είναι, μεταξύ πολλών άλλων, η έκφραση της γλώσσας και της τέχνης, καθώς και οι υπό συνεχή δοκιμασία δεσμοί του καλλιτέχνη με το κοινό του. Όσο για τον Μπλούμφελντ, δείχνει πώς από τη μια πλευρά είναι δυνατόν να τιναχτεί από το τίποτε στον αέρα η τακτοποιημένη ζωή ενός καθημερινού ανθρώπου ενόσω από την άλλη μεριά ο ίδιος άνθρωπος μπορεί να καταπνίξει με την πρώτη ευκαιρία την ελευθερία και την ακεραιότητα των υφισταμένων του.

Για τη γενική γραμμή των μικρών πεζών του Κάφκα, η μεταφράστρια γράφει στο δικό της επίμετρο τον καλύτερο επίλογο: ένας κόσμος υπαρκτός και συνάμα ανύπαρκτος, με τη φαντασία του συγγραφέα να φλερτάρει ασταμάτητα με το ακαθόριστο. Ακαθόριστο, παρόλα αυτά, με σάρκα και οστά, ορατό σε μια πραγματικότητα η οποία δεν αποκλείεται να αποκτήσει την οποιαδήποτε στιγμή έναν άμεσα πολιτικό χαρακτήρα.