Έργα τέχνης και αντιδράσεις: Από την αγνώριστη Αλίκη, στη χρυσή Κάλλας

Τα αρνητικά σχόλια που προκάλεσε το ολόχρυσο, μπρούτζινο άγαλμα της Μαρίας Κάλλας το οποίο στήθηκε, στη σκιά της Ακρόπολης, στην Διονυσίου Αεροπαγίτου, επανέφερε στο προσκήνιο ένα θέμα που αποτελεί πεδίο διαμάχης και αντιδράσεων εδώ και δεκαετίες, και αφορά στα έργα τέχνης που κοσμούν τον δημόσιο χώρο. Στο παρελθόν, το μακρινό αλλά και το πολύ πρόσφατο, δεκάδες έργα, που τοποθετήθηκαν σε δημόσια θέα, απ' άκρη σ' άκρη του πλανήτη – και στην Ελλάδα φυσικά - πυροδότησαν έντονες αντιδράσεις, ξεσήκωσαν θύελλα σκληρής κριτικής, φθάνοντας μάλιστα, σε ορισμένες περιπτώσεις, στα άκρα.

Τί είναι λοιπόν αυτό που μπορεί να προκαλέσει όχι απλώς μια γενικευμένη αρνητική κριτική αλλά την συλλογική αντίδραση, τη χλεύη ακόμη και το μένος και την βανδαλισμό απέναντι σε ένα έργο τέχνης που τοποθετείται σε έναν δημόσιο χώρο; Ποια είναι τα στοιχεία εκείνα που ενοχλούν περισσότερο την πλειοψηφία του κοινού και ποιες κατηγορίες έργων γίνονται συνήθως αποδέκτες ομαδικών επιθέσεων;

Η ιστορία έχει δείξει πως ο κόσμος, ακόμη και αυτός που δεν έχει ουδεμία σχέση με την τέχνη, νιώθει μια ιδιαίτερη ευαισθησία απέναντι σε έργα που συνδέονται με δημοφιλείς προσωπικότητες. Γι' αυτό και εκφράζει μια είδους απαίτηση τα πρόσωπα αυτά να αποτυπώνονται καλλιτεχνικά με τρόπο όσο πιο πιστό γίνεται στην πραγματική τους εικόνα. Αυτό ακριβώς συνέβη και στην περίπτωση του αγάλματος της Μαρίας Κάλλας το οποίο, αν και φιλοτεχνημένο από μία καταξιωμένη εικαστικό, την Αφροδίτη Λίτη, δεν έτυχε θερμής αποδοχής. Αντιθέτως συγκέντρωσε επικριτικά έως και σαρκαστικά σχόλια από μια μεγάλη μερίδα κοινού. Η βασική πηγή όλων αυτών των αρνητικών σχολίων φαίνεται πως είναι η έλλειψη ομοιότητας του αγάλματος με το πρόσωπο που αναπαριστά, το γεγονός ότι οι περισσότεροι, κοιτάζοντας αυτό το λαμπερό, μπρούτζινο άγαλμα, δεν αναγνωρίζουν την κορυφαία σοπράνο όλων των εποχών. Σε ένα δεύτερο επίπεδο έχει παίξει ρόλο η επιλογή του υλικού και του χρώματος που είναι εμφανές πως δεν μπορούν να εναρμονιστούν με το φυσικό περιβάλλον όπου φιλοξενείται το άγαλμα, με αποτέλεσμα να δείχνει ως κάτι εντελώς αταίριαστο και ξένο.
Η προτομή της Αλίκης και ο... «σατανικός» Phylax

Κάτι αντίστοιχο είχε συμβεί και το 2000 με την προτομή της Αλίκης Βουγιουκλάκη που τοποθετήθηκε στην πλατεία Μαβίλη, όπου βρισκόταν το πατρικό της σπίτι. Η έλλειψη ομοιότητας με το αληθινό πρόσωπο της δημοφιλέστατης και πολυαγαπημένης ηθοποιού ξένισε τους περισσότερους από την πρώτη κιόλας ματιά ενώ η αποκλειστική αναφορά του ονόματος του χορηγού του έργου στηλιτεύτηκε, δικαίως, από την πλειοψηφία. Σε λιγότερες από 24 ώρες από τα αποκαλυπτήριά της η προτομή αποκαθηλώθηκε και αντικαταστάθηκε από μία...σιδερώστρα! Τέσσερα χρόνια αργότερα η προτομή επανήλθε στο ίδιο σημείο, αρκετά αλλαγμένη, διά χειρός Βασίλη Διονυσόπουλου, και συνοδευόμενη από την απαραίτητη επιγραφή με το όνομα της Αλίκης.

Ένας ακόμη παράγοντας που μπορεί να στρέψει την κοινή γνώμη ενάντια σε ένα έργο τέχνης που κοσμεί τον δημόσιο χώρο είναι η υπερβολική θρησκευτική προσήλωση και ο συνακόλουθος συντηρητισμός που δεν επιτρέπει τη χρήση οποιουδήποτε συμβόλου πιθανόν να παραπέμπει, με οποιοδήποτε τρόπο, στη θρησκεία. Ένα χαρακτηριστικό τέτοιο παράδειγμα αποτέλεσε ο βανδαλισμός που υπέστη το γλυπτό PHYLAX του Κωστή Γεωργίου, το οποίο τοποθετήθηκε τον Δεκέμβριο του 2017 στην παραλιακή του Παλαιού Φαλήρου. Ομάδα πολιτών δεν αναγνώρισε στο κατακόκκινο γλυπτό έναν φύλακα – άγγελο της πόλης, που ήταν ο στόχος του καλλιτέχνη και του Δήμου που το υιοθέτησε, αλλά μια φιγούρα σατανική και προσβλητική για τις έννοιες και τις αξίες της χριστιανικής πίστης. Οι απελπισμένες εξηγήσεις καλλιτέχνης και δημάρχου πως το έργο δεν έχει ουδεμία σχέση με τους αγγέλους της θρησκευτικής παράδοσης, δεν έπεισαν τους φανατικούς οι οποίοι αρχικά το περιέλουσαν με λευκή μπογιά και στη συνέχεια το γκρέμισαν χρησιμοποιώντας φορτηγό.


Ο συντηρητισμός, η σεμνοτυφία αλλά και τα όρια που διαχωρίζουν την διαχρονική έννοια του γυναικείου κάλλους από τον σεξισμό έχουν επίσης αποτελέσει αιτίες επιθέσεων απέναντι σε έργα τέχνης του δημόσιου χώρου. Το 2015, οι καταγγελίες ενός περαστικού ιερέα στάθηκαν η αιτία να διακοπεί από την Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση η προβολή του εντυπωσιακού και γεμάτου επίκαιρα νοήματα έργου «Stills» του Kris Verdonck, σε κτίριο της πλατείας Κλαυθμώνος. Το έργο αποτύπωνε την ασφυξία που βιώνει ο σύγχρονος άνθρωπος μέσα στο αστικό περιβάλλον χρησιμοποιώντας ως πρωταγωνιστές δύο γυμνούς γίγαντες.

Στο εξωτερικό

Στο μεταξύ, πριν από λίγες ημέρες, στην γειτονική Ιταλία, ένα γυναικείο άγαλμα που φιλοτεχνήθηκε με αφορμή μια ιστορική επέτειο αποτέλεσε αφορμή έντονων αντιπαραθέσεων και αντιδράσεων. Ο λόγος για την «Σταχυομαζώχτρα», το άγαλμα της θαρραλέας αγρότισσας που, σύμφωνα με το ομώνυμο ποίημα του Luigi Mercantini, βοήθησε τον Ιταλό επαναστάτη Carlo Pisacane στην αποτυχημένη εξέγερση του 1857 κατά των Βουρβόνων του Βασιλείου της Νάπολης, η οποία άφησε πίσω της 300 νεκρούς. Αυτό που ενόχλησε μια ομάδα γυναικών πολιτικών, οι οποίες μάλιστα εξέφρασαν δημόσια τις αντιρρήσεις τους, ήταν η έμφαση που είχε δοθεί από τον καλλιτέχνη, Emanuele Stifanο, στις γυναικείες καμπύλες του αγάλματος οι οποίες τονίζονταν από το λεπτό αέρινο ένδυμα με το οποίο τήν παρουσίαζε. Οι καταγγέλλουσες έκαναν λόγο για «σεξουαλική αντικειμενοποίηση της ηρωίδας του ποιήματος η οποία δεν σχετίζεται με τα κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα της ιστορίας». Η απάντηση του Ιταλού γλύπτη ήταν πως συνηθίζει στα έργα του να καλύπτει όσο το δυνατόν λιγότερο τα ανθρώπινα σώματα, είτε ανήκουν σε γυναίκα είτε σε άνδρα και πως αν μπορούσε να επιλέξει αποκλειστικά ο ίδιος το άγαλμα θα ήταν εντελώς γυμνό.

Από την άλλη πλευρά τα δύο  ανδρικά αγάλματα με τα....εσώρουχα που παρουσιάστηκαν, το 2019, σε έκθεση της Unesco, στη Γαλλία, ξεσηκώνοντας πλήθος αντιδράσεων, διά ζώσης και μέσω social media, αποδόθηκαν, εντέλει, σε λάθος συνεννόηση ανάμεσα στον γλύπτη Stephane Simon και τον Οργανισμό. Ουδέποτε βεβαίως θα μάθουμε αν αυτή ήταν η πραγματική αλήθεια...

Σε κάθε περίπτωση η κριτική σε ένα έργο τέχνης αποτελεί ένα υποκειμενικό πεδίο ακόμη κι όταν προέρχεται από ανθρώπους που σχετίζονται στενά με αυτήν. Δεδομένου, ωστόσο, ότι ο δημόσιος χώρος ανήκει σε όλους και οι όποιες παρεμβάσεις σε αυτόν επηρεάζουν, σε έναν βαθμό, την καθημερινότητα των πολιτών, είναι λογικό οι απόψεις και κυρίως οι αντιδράσεις, ειδικά όταν είναι μαζικές και όχι μεμονωμένες, να έχουν μεγαλύτερη βαρύτητα. Αρκεί να μην πηγάζουν από ιδεοληψίες και εμμονές που δεν αρμόζουν στην σύγχρονη εποχή.