«Δούναι και Λαβείν»: Όλη η ομορφιά του Γιανούλη Χαλεπά σε μια έκθεση

Ένας όρθιος Άγγελος με μεγάλα φτερά, μακριά μαλλιά, στεφανωμένος με άνθινο στεφάνι που θαρρείς ότι προστατεύει όλες τις ανυπεράσπιστες ψυχές αλλά και μια περήφανη Γενοβέφα, που προσπαθεί να ξεφύγει από την κακία και τη συκοφαντία του κόσμου, είναι ένα από τα δίπολα-όπως το σκοτάδι και το φως- που διαπερνούν το εκπληκτικό έργο του Γιανούλη Χαλεπά ο οποίος δεν έπαψε να εμπνέεται από τους ανεξάντλητους ελληνικούς μύθους αλλά και από τις φανταστικές σκέψεις ενός άκρως βασανισμένου, προσωπικού βίου. Όλες αυτές τις πλευρές του έργου του κορυφαίου Έλληνα γλύπτη μας αποκαλύπτονται σε μια δυναμική έκθεση με τον τίτλο “Δούναι και Λαβείν” στο Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ που εγκαινιάστηκε από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου και θα διαρκέσει έως τις 5 Ιουνίου 2022 σε επιμέλεια Αλεξάνδρας Γουλάκη-Βουτυρά και συμπαραγωγή με το Onassis Culture. Έχοντας τη χαρά να δούμε από κοντά τα έργα αυτά αλλά και να περιηγηθούμε στα περίτεχνα γλυπτά, να παρατηρήσουμε τις λεπτομέρειες των σημειώσεων του κορυφαίου Έλληνα γλύπτη, να δούμε με προσοχή τα άγνωστα κατάστιχα που δείχνουν το εργαστήριο του καλλιτέχνη, τα σχέδια του πάνω στα πανόδετα τετράδια και στα τσιγαρόχαρτα, τα οποία εκτίθενται για πρώτη φορά στο κοινό, δεν μπορέσαμε να μη συγκινηθούμε από την επιμονή και την οργιαστική, ευφυή δημιουργική δύναμη ενός καλλιτέχνη ο οποίος παρά τις αντιξοότητες και τις δυσκολίες, δεν έπαψε ούτε στιγμή να φτιάχνει έργα με κάθε τρόπο. Στην αρχή πάνω σε χαρτιά και τα λογιστικά βιβλία που κρατούσε ο πατέρας του-εξου και μια εξήγηση του τίτλου της έκθεσης 'Δούναι και Λαβείν'- αργότερα με πηλό, τον οποίο μπορούσε να σμιλεύει ακόμα και με το μικρό ξυλάκι ενός σπίρτου, όταν οι συνθήκες του το είχαν απαγορεύσει. Στα κατάστιχα αυτά βρίσκουμε, επίσης, σημειώσεις και σκίτσα για τα κατοπινα έργα της ύστερης, πλέον δημιουργικής του φάσης αλλά και τα χαρακτηριστικά σύμβολα που συνόδεψαν το έργο του θαυμάζοντας, για παράδειγμα, πως από κάποια απλά τραπουλόχαρτα μπορούσε και εμπνεόταν χαρακτηριστικά ανθέμια φτιάχνοντας με απλά, ποταπά υλικά ολάκερους κόσμους. Ένας ανεξάντλητο σύμπαν δημιουργικής ορμής, αποσπασματικό αλλά και γεμάτο εμμονές ενός καλλιτέχνη ο οποίος ωστόσο δεν έπαψε να καταυγάζει σε υψηλή τέχνη τα σκοτάδια του δημιουργώντας έργα που συνόδευσαν την ιστορία της σύγχρονης Ελληνικής τέχνης.

Ο Γιανούλης Χαλεπάς χρησιμοποιούσε την κλασικότροπη αισθητική που διδάχτηκε στο Μόναχο και τις αρχαιοελληνικές αρχές για να φτιάξει κάτι εντελώς δικό του, “κάτι εντελώς μοντέρνο”, όπως τόνισε χαρακτηριστικά στη συνέντευξη τύπου που προηγήθηκε των εγκαινίων η διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση, Αφροδίτη Παναγιωτάκου. Και αυτή την ολοζώντανη μεταφορά του κόσμου του Χαλεπά στο σήμερα είναι που ενέπνευσε και τη μεγάλη αυτή έκθεση και έκδοση για τη ζωή και το έργο του, σε συμπαραγωγή του Onassis Culture με το Τελλόγλειο Ίδρυμα Τεχνών του ΑΠΘ. Αφετηρία της μεγάλης έκθεσης ήταν, επίσης, η πρόσφατη απόκτηση ενός μεγάλου συνόλου των γλυπτών και των σχεδίων από το ίδρυμα Ωνάση. Πρόκειται για ένα μέρος της σπουδαίας συλλογής της Ειρήνης και Βασιλείου Χαλεπά, των ανιψιών του καλλιτέχνη, οι οποίοι τον Αύγουστο του 1930 τον έφεραν από την Τήνο στην Αθήνα, όπου δημιούργησε περισσότερα από σαράντα έργα και πάρα πολλά σχέδια τα τελευταία χρόνια της ζωής του (πέθανε στις 15 Σεπτέμβρη 1838). Γι αυτό, για παράδειγμα, ως ένδειξη ευγνωμοσύνης προς την αγαπημένη του ανιψιά Ειρήνη, που τον έφερε στην Αθήνα ο Χαλεπάς έφτιαξε τότε το κορυφαίο του έργο “Οιδίπους και Αντιγόνη” σημειώνοντας σε ένα από τα τετράδιά του πως αυτός ήταν ο Οιδίπους, ο βασιλιάς και εκείνη η μικρή Αντιγόνη. Το σύμπλεγμα πραγματικών προσώπων και μύθων πρωταγωνιστεί, άλλωστε, σε πολλά από τα έργα του, όπου οι αρχαίοι θεοί, όπως, για παράδειγμα, ο αγαπημένος του Ερμής καβαλάει το φτερωτό Πήγασο και σώζεται από τη θεά Αφροδίτη λίγο πριν την πιθανή του πτώση ενώ σε άλλη αναπαύεται, ολόγυμνος και μόνο με το χαρακτηριστικό του καπέλο με το φτερό, σε ένα βράχο. Το ίδιο και η θεά Αθηνά σε ένα έργο του πριν το 1924 κατεβαίνει ανέλπιστα στη γη και μεταμορφώνεται σε βοσκοπούλα κρατώντας στο δεξί της χέρι μια στάμνα και έχοντας στα πόδια της μια προβατίνα. Πρόκειται για έναν όμορφο φόρο τιμής του Χαλεπά στα λίγα ζωντανά που φρόντιζε στην Τήνο, βρίσκοντας ανάμεσα τους την ασφάλεια που του έλειπε από τους ανθρώπους.

«Όλο του το έργο έχει ξεχωριστή ποιότητα και σημασία. Ωστόσο η δεύτερη περίοδος της Τήνου είναι η πιο ενδιαφέρουσα. Γιατί εκεί ξαφνικά γίνεται η μεγάλη αλλαγή, η μεγάλη και απότομη τομή στο έργο του. Θα μπορούσα να πω ότι μοιάζει να ασφυκτιά, να ενοχλείται έως την τρέλα από τις δεσμεύσεις του ακαδημαϊσμού, από το "ωραίο ένδυμα" της ακαδημαϊκής σχολής που έχουν η "Κοιμωμένη" και το "Σατύρος και Έρωτας Ι", γι’ αυτό ίσως κατέστρεψε και την πρώτη του "Μήδεια". Στην Τήνο πετάει το ωραιοποιημένο περίβλημα και κρατάει την ουσία, τη γενική δομή του γλυπτού, πλάθει τα έργα του με γεωμετρικούς όγκους, τα μελετάει επίμονα απ’ όλες τις πλευρές, όπως φαίνεται χαρακτηριστικά στις σχεδιαστικές μελέτες του», λέει η Αλεξάνδρα Βουτυρά. Όσο πάντως πιο πολύ έρχεται σε επαφή κανείς με το έργο του Χαλεπά, τόσο περισσότερα κομμάτια ανακαλύπτει από το ανεξάντλητο παζλ της δημιουργίας του που περιλάμβανε σάτυρους και Αγγέλους, μύθους και ρεαλισμό, σκοτάδι και χιούμορ. Ο ίδιος άλλωστε στην “Αυτοπροσωπογραφία” του, που περιλαμβάνεται στην έκθεση, δείχνει μια άλλη εικόνα με παιχνιδιάρικο βλέμμα, επίσημο ένδυμα και παπιγιόν-προφανώς έτσι ήθελε να φαντάζεται τον εαυτό του. Καμία σχέση με την άλλη εικόνα, που έχουμε στο νου από την πλέον γνωστή φωτογραφία του, όπου μοιάζει εντυπωσιακά πολύ με τον Παπαδιαμάντη. Ο Στρατής Δούκας είχε πει χαρακτηριστικά ότι ο Χαλεπάς πραγματοποίησε το πορτρέτο του το 1931, κοιτώντας στον καθρέφτη μια ντουλάπας. Κανείς δεν ξέρει αν έτσι θα ήθελε ο ίδιος να τον θυμόμαστε αλλά το σκωπτικό στοιχείο είναι πολύ έντονο στο έργο του όπως και το πιο φιλήδονο, το ερωτικό: εκτός από τους σατύρους, σε μια εποχή με έντονο συντηρητισμό δεν δίσταζε να ζωγραφίζει, ακόμα και τα συγγενικά του πρόσωπα, γυμνόστηθα.

Η έκθεση φιλοξενεί περισσότερα από εκατόν πενήντα έργα, τα ογδόντα από τα οποία προέρχονται από τη συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση και τα είκοσι πέντε από τη συλλογή του Τελλογλείου. Στόχος της είναι να αποκαλύψει όλες τις πολύπλευρες πτυχές του ταλέντου του από τις ακραίες καινοφανείς στιγμές έκφρασης μέχρι την πιο κλασικότροπη τέχνη του κορυφαίου Τήνιου καλλιτέχνη. Όπως είπε χαρακτηριστικά ο Πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση στην ομιλία του ο Χαλεπάς: “Πιστεύει στο όραμα, ακόμη και όταν οι άνεμοι είναι αντίξοοι. Μεταμορφώνει τα τραύματα σε εμπειρίες, αφηγείται τις δυνατότητες και τα όρια της νεοελληνικής κοινωνίας σε πείσμα του αποκλεισμού και της άρνησης. Το εσωτερικό φως του Γιανούλη Χαλεπά τον φέρνει κοντά μας για να τον ανακαλύψουμε με καινούρια ματιά. Κάθε έργο του περιέχει μια υπόσχεση ποιητικότητας. Είναι ένας καλλιτέχνης του 20ού αιώνα που μας αφορά μέσα από τις Κόρες και τους Αγγέλους, τον Οιδίποδα και την Αντιγόνη του. Όχι μόνο επειδή στα έργα αυτά μπορούμε να αναγνωρίσουμε το βάρος και τη χάρη του κόσμου. Αλλά και επειδή μπορούμε να αναγνωρίσουμε τον εαυτό μας. Το αφιέρωμα που ετοιμάσαμε σε συνεργασία με το Τελλόγλειο Ίδρυμα του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης είναι μια οφειλόμενη τιμή σ' αυτόν τον «μοντέρνο» και της δικής μας εποχής, με το έργο του οποίου διατηρούμε σχέση από παλιά. Κάθε φορά που προβάλλουμε τις αξίες του ουμανισμού, ανανεώνουμε την πίστη μας στην αποστολή του Ιδρύματος Ωνάση με επίκεντρο τον άνθρωπο. Κάθε φορά που ανακαλύπτουμε τις κρυμμένες δυνάμεις του προσωπικού οράματος, προσκαλούμε την κοινωνία σε μια κοινή περιπέτεια. Η έκθεση για τον Γιανούλη Χαλεπά είναι μία ακόμη υπενθύμιση ότι μαζί συγκινούμαστε, μαζί σκεφτόμαστε τον κόσμο, μαζί βιώνουμε τις εμπειρίες, μαζί ονειρευόμαστε την επόμενη μέρα.» ανέφερε χαρακτηριστικά στα εγκαίνια ο Πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση.

Όσο για τον τίτλο της έκθεσης, που ήταν μια ιδέα της διευθύντριας πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση Αφροδίτης Παναγιωτάκου, «Δούναι και Λαβείν», είναι εμπνευσμένος από τα κατάστιχα που διασώθηκαν, ένδειξη της αέναης αυτής αμοιβαιότητας της τέχνης, όπως τόνισε τόσο η ίδια η κ. Παναγιωτάκου όσο και η επιμελήτρια της έκθεσης και διευθύντρια του Τελλόγλειου Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά: «Σε όλο το έργο του Γιανούλη, το «αμφίδρομο» δίνω-παίρνω, κατά το ΔΟΥΝΑΙ και ΛΑΒΕΙΝ στα κατάστιχα λογαριασμών της επιχείρησης του πατέρα του, μοιάζει μοιραία να καθορίζει τη διαδικασία της δημιουργικής του πορείας, αποδεικνύοντας τη δύναμη της αμοιβαιότητας στον καλλιτεχνικό τομέα. «Λαβείν», δηλαδή δάνεια, αναφορές, επιδράσεις από έργα του πατρικού εργαστηρίου ή άλλους συνεργαζόμενους καλλιτέχνες (π.χ. αναφορές στον Ξυλοθραύστη του Φιλιππότη ή στο ανάγλυφο Καλλιβούρσου), ή από έργα της αρχαιότητας (προτομή Δημητρίου Πολιορκητή, μικρό κεφάλι κόρης από αττικό επιτύμβιο, Αφροδίτη Άργους κ.ά.), στα οποία στηρίζει συχνά το δικό του, νέο δημιούργημα. Αλλά και «Δούναι», δηλαδή νέα δική του δημιουργία, παραγωγή, στο πατρικό εργαστήριο, όπως η Κοιμωμένη, ο Σάτυρος και ο Έρωτας, το Άγαλμα κόρης (Πύργος Τήνου), το επιτύμβιο της οικογένειας Β. Φωτίου και η σημασία τους για τον Άγγελο στο Βουκουρέστι, τον Άγγελο στο Λεωνίδιο κ.ά. Επίσης, αυτοαναφορές σε έργα της πρώτης περιόδου, αλλά και, αργότερα στην Αθήνα, επιστροφές σε θέματα της Τήνου αναδεικνύουν –παρ’ όλους τους περιορισμούς που επιβάλλουν οι εξωτερικές δύσκολες συνθήκες της ζωής του– μια έντονη δημιουργικότητα με πληθωρικούς ρυθμούς, ιδιαίτερα στα τελευταία χρόνια της ωριμότητας, χωρίς σκοπιμότητες, εξωτερικούς συμβιβασμούς σε μόδες, μοντερνισμούς ή τεχνοτροπίες. Στο έργο του μοιάζει τελικά να αποτυπώνονται συμπυκνωμένα οι εσωτερικές διεργασίες ελευθερίας επιλογών και έκφρασης που χαρακτηρίζουν τη γνήσια δημιουργία στην τέχνη» αναφέρει χαρακτηριστικά στο κείμενό της η Γενική Διευθύντρια του Τελλογλείου Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά.

Μιλώντας μάλιστα χαρακτηριστικά για την ικανότητα του Χαλεπά να δημιουργεί περίτεχνα έργα με τον πηλό η διευθύντρια του Τελλογλείου έδωσε ιδιαίτερη έμφαση στη σπάνια αυτή του ικανότητα να αναδεικνύει ένα τόσο δύσκολο υλικό σε κεντρικό έξανο της τέχνης του. Και όσα είπε μας έφερε στο νου εκείνο το απόσπασμα από το μυθιστόρημα της Γαλανάκη όπου ο Χαλεπάς καλείται σαν πραγματικός θεός να εμφυσήσει ζωή σε ένα έργο με μοναδικό μέσο τον πηλό: «Σωπάστε, κι εγώ θα πιάσω την τέχνη να δουλεύω (...)Δουλεύατε, λοιπόν, για τον εαυτό σας. Τα πήλινα γλυπτά σας αυτό με διδάσκουν, ότι ένα έργο τέχνης αφορά, πάνω απ' όλα, τον δημιουργό του, ότι σ' αυτόν εξαντλείται, παραμένοντας ένα σπουδαίο έργο τέχνης. Όμως πώς φθάνει κανείς να ανακαλύψει αυτήν τη σοφία, ένα διαμάντι μες στη στάχτη μιας ζωής σαν τη δική σας;». Αξίζει τέλος να σημειωθεί ότι τα έργα του Γιανούλη Χαλεπά που ανήκουν στη συλλογή του Ιδρύματος Ωνάση θα βρουν ψηφιακή στέγη μαζί με όλη τη συλλογή του Ιδρύματος, έτσι ώστε να είναι προσβάσιμα στο κοινό και να δημιουργηθεί, όπως λέει η κ. Παναγιωτάκου, «ένα περιβάλλον παιδείας για να δεις τον Χαλεπά».


Info: “Γιανούλης Χαλεπάς: Δούναι και Λαβείν” στο Τελλόγειο Ίδρυμα Τεχνών ΑΠΘ, με τη συνδρομή του Ιδρύματος Ωνάση
Αγίου Δημητρίου 159Α, Θεσσαλονίκη

Επιστημονική επιμέλεια έκθεσης και δίγλωσσης έκδοσης/καταλόγου: Αλεξάνδρα Γουλάκη-Βουτυρά, Γενική Διευθύντρια Τελλογλείου Ιδρύματος Τεχνών Α.Π.Θ., Ομότιμη Καθηγήτρια Σχολής Καλών Τεχνών Α.Π.Θ.
Σχεδιασμός έκθεσης: Παύλος Θανόπουλος, Σκηνογράφος.

Ειδήσεις σήμερα:

Υπό αστυνομική επιτήρηση το μνημόσυνο των τριών παιδιών στην Πάτρα - Ξεκινούν οι καταθέσεις γιατρών και νοσηλευτών

Πόσο «ευάλωτες» είναι οι πυρηνικές εγκαταστάσεις της Ουκρανίας απέναντι σε ενδεχόμενο χτύπημα των Ρώσων;

Η Βασίλισσα Ελισάβετ «αφήνει» το Μπάκιγχαμ - Θα ζήσει μόνιμα στο Κάστρο του Ουίνσδορ