Συλλογή Στερν: Αυτές είναι οι κυκλαδικές αρχαιότητες της συλλογής του Αμερικανού κροίσου- Με ποιους όρους θα επιστρέψουν στην Ελλάδα

Σε μια περίοδο που ο επαναπατρισμός αρχαιοτήτων στις χώρες προέλευσής τους αποτελεί μείζον ζήτημα, τόσο για την Ελλάδα όσο και για πολλές ακόμη χώρες του κόσμου, δημοσιοποιήθηκε η είδηση της ειδικής συμφωνίας με στόχο την σταδιακή και σε βάθος χρόνου επιστροφή στη χώρα μας μιας πολύτιμης, άγνωστης μέχρι σήμερα, συλλογής με 161 αριστουργήματα του Κυκλαδικού Πολιτισμού, η οποία ανήκε μέχρι προσφάτως στον Αμερικανό κροίσο Λέοναρντ Στερν. Πρόκειται για μια συμφωνία με πολλούς και σημαντικούς όρους η οποία απαιτεί κύρωση από την ελληνική Βουλή με νομοθετική πράξη – η συζήτηση έγινε το απόγευμα της Δευτέρας στην Επιτροπή Μορφωτικών Υποθέσεων όπου εγκρίθηκε κατά πλειοψηφία και την Πέμπτη θα τεθεί στην ολομέλεια προς ψήφιση - καθώς το αντικείμενό της αφορά σε ζητήματα που δεν προβλέπονται  από τον ισχύοντα αρχαιολογικό νόμο. Ποια είναι όμως τα βασικά κλειδιά αυτής της συμφωνίας, ποια τα κέρδη που θα αποκομίσει η Ελλάδα από αυτήν και πού εστιάζονται οι αντιδράσεις εναντίον της;

Να επισημάνουμε, αρχικά, πως πρόκειται για μια συλλογή με μεγάλη επιστημονική και αρχαιολογική αξία καθώς περιλαμβάνει μοναδικής τέχνης ειδώλια, αγγεία, εργαλεία και κοσμήματα, κατασκευασμένα από μάρμαρο στην πλειονότητά τους, πηλό και χαλκό, με αρκετά από τα αντικείμενα αυτά να αποτελούν σπάνια ή ακόμα και μοναδικά δείγματα της τέχνης και της τεχνικής του κυκλαδικού πολιτισμού της 3ης προχριστιανικής χιλιετίας παγκοσμίως, λόγω του τύπου και των διαστάσεών τους. Ανάμεσά τους ξεχωρίζoυν το σπάνιο, διπλό ειδώλιο με μια μικρότερη μορφή να βρίσκεται πάνω στο κεφάλι του βασικού αγαλματιδίου αλλά και το μοναδικό, ύψους άνω του ενός μέτρου ειδωλίου το οποίο θα έρθει στην Ελλάδα τον Ιανουάριο του 2034.

Τα αριστουργήματα αυτά ανήκαν στην ιδιωτική συλλογή του  μανιώδη συλλέκτη Λέοναρντ Στερν, αρκετά από τα οποία μάλιστα είχε επιλέξει να τοποθετήσει σε κεντρικά σημεία της πολυτελούς οικείας του που θυμίζει μουσείο. Η προέλευση της ιδιωτικής αυτής συλλογής δεν έχει γίνει γνωστή, η νομιμότητά της, ωστόσο, δεν έχει αμφισβητηθεί, μέχρι στιγμής τουλάχιστον, από την αμερικανική δικαιοσύνη. Αυτή την πολύτιμη συλλογή θέλησε, αρχικά, να παραχωρήσει ο Αμερικανός δισεκατομμυριούχος, στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης (ΜΕΤ) το οποίο ωστόσο ήρθε άμεσα σε επαφή με το αρμόδιο ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού για να ξεκινήσει ένας διετής μαραθώνιος συνομιλιών και διαπραγματεύσεων μέχρι όλες οι εμπλεκόμενες πλευρές να καταλήξουν σε συμφωνία.

Επί της ουσίας τα συμβαλλόμενα μέρη είναι πέντε: Το ελληνικό Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού με εκπρόσωπο τη Λίνα Μενδώνη, ο Λέοναρντ Στερν, το νεοσύστατο Ινστιτούτο Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού (ΗΑCI), μη κερδοσκοπικό νομικό πρόσωπο που εδρεύει στο Ντελαγουέρ των ΗΠΑ και έχει στους σκοπούς του την προβολή της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς, στο οποίο δώρισε την συλλογή του ο συλλέκτης, με ξεχωριστή σύμβαση, επωφελούμενος και από  τις φορολογικές ελαφρύνσεις που προβέπονται στις ΗΠΑ για τους δωρητές,  το Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης (ΜΕΤ) και το Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, που θα επιλέγει το Δ.Σ του Ινστιτούτου.

Να ξεκαθαρίσουμε στο σημείο αυτό πως σύμφωνα με την σύμβαση εισφοράς, ο Λέοναρντ Στερν δωρίζει την συλλογή του Ινστιτούτο Αρχαίου Ελληνικού Πολιτισμού (ΗΑCI), το οποίο είναι πλέον επίσημος κάτοχός της ενώ, όπως ρητά αναφέρεται, στην δεύτερη σύμβαση, που συνυπογράφουν όλες οι εμπλεκόμενες πλευρές, το Ελληνικό Δημόσιο είναι ο αποκλειστικός ιδιοκτήτης και νομέας της, συνδυασμός που επιτρέπεται από την ελληνική νομοθεσία.

Οι βασικοί όροι της συμφωνίας

Η πρώτη παγκόσμια εμφάνιση της συλλογής σε κοινό θα διενεργηθεί στην Ελλάδα. Το αργότερο μέχρι τις 15 Οκτωβρίου 15 αρχαιότητες από τη συλλογή θα φθάσουν στη χώρα μας προκειμένου να εκτεθούν στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, από την 1η Νοεμβρίου και για ένα έτος. Μετά το πέρας του χρονικού αυτού διαστήματος τα αρχαία αντικείμενα θα επιστραφούν στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης για να ενσωματωθούν στην υπόλοιπη συλλογή που θα αποτελέσει το υλικό της μεγάλης έκθεσης η οποία θα διαρκέσει από τον Ιανουάριο του 2024 και για 25 χρόνια, έως τον Δεκέμβριο του 2048. Για δέκα χρόνια, από τις αρχές του 2024 έως το τέλος του του 2033, η συλλογή θα εκτίθεται στο σύνολό της σε ειδική αίθουσα του μουσείου, όπου θα υπάρχει η αναφορά Ελληνική Δημοκρατία – Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού – Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης της Αθήνας – Δάνειο Κυκλαδικής Τέχνης στο ΜΕΤ.

Κατά τη φάση της 25ετίας, και συγκεκριμένα από το 2033 κι έπειτα, ανά πενταετία, μέχρι το 2044, 15 αρχαιότητες της συλλογής, δηλαδή 45 συνολικά, θα επιστρέφουν, σταδιακά, στην Ελλάδα προκειμένου να εκτεθούν στο Κυκλαδικό Μουσείο ή σε άλλα μουσεία της χώρας μας. Ως αντάλλαγμα η Ελλάδα θα δανείσει, επίσης σταδιακά, από το 2034 κι έπειτα, 45 συνολικά αρχαιότητες του Κυκλαδικού Πολιτισμού από τις συλλογές των ελληνικών μουσείων με σκοπό την ανάδειξης της Κυκλαδικής τέχνης, με τα έξοδα της μεταφοράς να αναλαμβάνει εξ’ ολοκήρου το αμερικανικό μουσείο.

Μετά τη λήξη της 25ετίας το Ελληνικό Κράτος έχει το δικαίωνα να συμφωνήσει με το ΜΕΤ την παράταση της έκθεσης για επιπλέον 25 χρόνια. Εάν δεν συναφθεί τέτοια συμφωνία η έκθεση στη Νέα Υόρκη θα ολοκληρωθεί και οι αρχαιότητες θα αποσταλούν στον HACI προκειμένου να εκτεθούν σε μουσεία της ελληνικής επικράτειας, με τα έξοδα μεταφοράς να αναλαμβάνουν από κοινού το Ελληνικό Κράτος και το Κυκλαδικό Μουσείο.

Στην περίπτωση, ωστόσο, που η Ελλάδα δεν επιθυμεί παράταση της έκθεσης στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης για επιπλέον 25 χρόνια υποχρεούται να τού δανείσει 112 αρχαιότητες του Κυκλαδικού Πολιτισμού, προερχόμενες από διάφορα μουσεία της χώρας, προκειμένου να εκτεθούν στον ίδιο χώρο όπου φιλοξενούνταν η συλλογή Στερν με τους όρους αυτής της συνεργασίας να ορίζονται τότε.

Όλα τα παραπάνω θα τεθούν σε άμεση εφαρμογή μετά την κύρωση του σχετικού σχεδίου νόμου από τη Βουλή η οποία, σύμφωνα με σαφή όρο που έχει θέση στη σύμβαση δωρεάς ο Ντέιβιντ Στερν, πρέπει να γίνει το αργότερα μέχρι τις 10 Σεπτεμβρίου.

Γρήγορη επιστροφή μιας άγνωστης συλλογής

Το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού κάνει λόγο για μία επωφελή συμφωνία η οποία «θα εξασφαλίσει την επιστροφή στην Ελλάδα, άγνωστης έως τώρα συλλογής με τόσο μεγάλο αριθμό αρχαιοτήτων και με ιδιαίτερη αρχαιολογική και επιστημονική αξία και σημασία, με δεδηλωμένη την ιδιοκτησία του Ελληνικού Κράτους, στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης».

Στα θετικά της συμφωνίας το υπουργείο συμπεριλαμβάνει την «πολυετή και διαρκή προβολή του κυκλαδικού πολιτισμού στο ΜΕΤ της Νέας Υόρκης, καθώς αυτό δεσμεύεται, σύμφωνα με την προς κύρωση σύμβαση, να εκθέτει πέραν των μνημείων της συλλογής, επιπλέον και άλλα τέχνεργα του κυκλαδικού πολιτισμού, από μουσεία της Ελλάδας, πάντοτε υπό την επιτοίχια αναφορά της ιδιοκτησίας του Ελληνικού Κράτους».

Επιπλέον, εκτιμάται πως «η συμφωνία αυτή ενθαρρύνει και προτρέπει και άλλους συλλέκτες ελληνικών αρχαιοτήτων των ΗΠΑ, να προβαίνουν σε αντίστοιχες κινήσεις, οι οποίες οδηγούν σε επαναπατρισμούς αρχαιοτήτων άμεσα και οικειοθελώς, χωρίς τα μειονεκτήματα μιας δικαστικής αντιδικίας, όπως είναι ο χρόνος, το κόστος, η αμφίβολη έκβαση, οι δυσχέρειες της αποδεικτικής διαδικασίας, οι αμφισβητήσεις ως προς την αρμοδιότητα του δικαστηρίου».

Οι αντιδράσεις Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων - Αντιπολίτευσης και οι απαντήσεις Μενδώνη

Η πάγια θέση του Συλλόγου Ελλήνων Αρχαιολόγων, έτσι όπως έχει εκφραστεί τις τελευταίες ημέρες μέσα από σχετικές ανακοινώσεις και δηλώσεις του, είναι πως το ελληνικό δημόσιο οφείλει σε αυτή και σε κάθε αντίστοιχη περίπτωση να διεκδικεί και την κυριότητα και την κατοχή αρχαιολογικών ευρημάτων που έχουν αποσπαστεί από την Ελλάδα. 

«Τα ευρήματα του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού ανευρίσκονται μόνο σε θέσεις της Ελλάδας και όσα βρίσκονται ή και διακινούνται στο εξωτερικό αποτελούν προϊόντα παράνομης εξαγωγής από ελληνικό έδαφος, ως εκ τούτου το ελληνικό δημόσιο έχει κάθε νόμιμο και ηθικό λόγο να διεκδικήσει την κυριότητα και την κατοχή των 161 κυκλαδικών αρχαιοτήτων της Συλλογής Στέρν» αναφέρουν χαρακτηριστικά και προσθέτουν πως «με την κύρωση αυτής της «Συμφωνίας» η ελληνική κυβέρνηση και η ελληνική Βουλή λειτουργούν ως «μεσολαβητές» προκειμένου να νομιμοποιηθεί μια ιδιωτική συλλογή –χωρίς καμία αναφορά ή έλεγχο στην προέλευση και στον τρόπο απόκτησης των αντικειμένων-, προκειμένου να εκτεθούν παρανόμως εξαχθείσες αρχαιότητες σε ένα ιδιωτικό Μουσείο στη Νέα Υόρκη (Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης) και σε ένα ιδιωτικό μουσείο στην Ελλάδα (Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης) και όχι να επαναπατριστούν».

Επιπλέον, ο ΣΕΑ αναφέρει ως μελανό σημείο της συμφωνίας το γεγονός ότι «δεσμεύει τις ελληνικές κυβερνήσεις για τα επόμενα 50 χρόνια ως το 2073 (!), και τις υποχρεώνει να αποστέλλουν κυκλαδικές αρχαιότητες από ελληνικά Μουσεία προκειμένου αυτές να εκτίθενται στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Ν. Υόρκης, εμπλουτίζοντας την συλλογή ενός Μουσείου που επί μακρόν περιλαμβάνει στις συλλογές του αρχαιότητες που έχουν αποδειχθεί προϊόντα παράνομης διακίνησης πολιτιστικών αγαθών».

Εναντίον της συμφωνίας τάχθηκε και ο ΣΥΡΙΖΑ ζητώντας, μάλιστα, με επιστολή του προς στον Πρόεδρο της Βουλής, να αποσυρθεί το σχετικό σχέδιο νόμου. 

Απαντώντας στις παραπάνω αντιδράσεις η υπουργός Πολιτισμού και Αλθητισμού Λίνα Μενδώνη ανέφερε, μεταξύ άλλων, κατά την χθεσινή ομιλία της στην Κοινοβουλευτική Επιτροπή Μορφωτικών Υποθέσεων της Βουλής, όπου η συμφωνία εγκρίθηκε κατά πλειοψηφία με την Ν,Δ. να τάσσεται υπέρ, τον  ΣΥΡΙΖΑ, το ΚΚΕ και το ΜέΡΑ25 να καταψηφίζουν και  το ΠΑΣΟΚ-Κίνημα Αλλαγής με την Ελληνική Λύση να επιφυλάσσονται για την ολομέλεια, δήλωσε : «Ζητάτε, η Αξιωματική Αντιπολίτευση, να αποσύρει η κυβέρνηση ένα νομοσχέδιο που φέρνει πίσω στην Ελλάδα 161 αρχαιότητες, τις οποίες δεν ξέραμε ότι υπάρχουν. Δεν ήταν καταγεγραμμένες σε καμία υπηρεσία του υπουργείου Πολιτισμού. Συνεπώς δεν θα τις αποκτούσαμε. Δεν θα τις διεκδικούσαμε, διότι δεν ξέραμε ότι υπάρχουν. Αυτό πια είναι θέμα φιλοσοφίας,το υπαρκτό ή το ανύπαρκτο. Δεν μπορείς να διεκδικήσεις κάτι, όταν δεν το έχεις».

Επιπλέον, αναφερόμενη στο ενδεχόμενο δικαστική διεκδίκησης της συλλογής που ετέθη από κάποιες πλευρές, διερωτήθηκε: «Να διεκδικήσουμε δικαστικά μία συλλογή που μας δίνεται; Αυτό θέλουμε; Μέσω της δικαστικής οδού ενδέχεται να πάρουμε περισσότερες από τις αρχαιότητες της συλλογής, από αυτές που παίρνουμε με τη συμφωνία;»

Όσον αφορά στο θέμα της διεκδίκησης της κυριότητας πολιτιστικών αγαθών, γενικότερα, η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού επισήμανε πως «δεν υπάρχει κανένα σημείο της συμφωνίας που να αναφέρει τον όρο παραίτηση του ελληνικού Δημοσίου από οτιδήποτε. Είτε από τη διεκδίκηση, είτε από οποιοδήποτε άλλο δικαίωμα, από οποιαδήποτε άλλη συνθήκη υπέρ του ελληνικού Δημοσίου, είτε τώρα, είτε μελλοντικά, είτε δικαστικά, είτε εξώδικα», εξήγησε ότι  «η κυριότητα των αρχαιοτήτων σύμφωνα με τον ελληνικό νόμο ανήκει στο ελληνικό κράτος αλλά μπορεί κάτοχοι να είναι ιδιώτες, φυσικά ή νομικά πρόσωπα»  ενώ υπογράμμισε ως ιδιαιτέρως σημαντική την πρόβλεψη της συμφωνίας πως «σε περίπτωση που ανακύψουν οποιασδήποτε μορφής διαφωνίες, αυτές θα επιλύονται από τα δικαστήρια της Αθήνας και η νομοθεσία που θα εφαρμόζεται θα είναι η νομοθεσία της Ελλάδας.»