Γιώργος Σεφέρης: Σαν σήμερα πήρε το Νόμπελ - Πώς κέρδισε τον Μπέκετ και τον Νερούδα
24.10.202220:25
Η ανακοίνωση είχει γίνει στις 24 Οκτωβρίου του 1963 - Έμαθε την είδηση από τον ανταποκριτή του Γαλλικού Πρακτορείου - Το παρασκήνιο και οι αντιδράσεις
Είναι μεσημέρι Πέμπτης της 24ης Οκτωβρίου του 1963. Ο 63χρονος Γιώργος Σεφέρης βρίσκεται κλινήρης στο σπίτι του στο Παγκράτι, εξαιτίας μιας κρίσης έλκους που τον ταλαιπωρεί, όταν χτυπά το τηλέφωνο. Στην άλλη άκρη της γραμμής βρίσκεται ο ανταποκριτής του Γαλλικού Πρακτορείου Ειδήσεων ο οποίος τον ενημερώνει, ανεπισήμως, πως η Σουηδική Ακαδημία επέλεξε εκείνον ως νικητή του Νόμπελ Λογοτεχνίας. Η τιμή τεράστια. Και για τον ίδιο και για την Ελλάδα. Είναι ο πρώτος Έλληνας που κατακτά το πολυπόθητο βραβείο!
Λίγη ώρα αργότερα έρχεται και η επισημοποίηση της χαρμόσυνης είδησης, το τηλεγράφημα της Ακαδημίας, το οποίο τού παραδίδει, αυτοπροσώπως, ο πρέσβης της Σουηδίας στην Αθήνα, όπου αναφέρεται πως ο Γιώργος Σεφέρης κερδίζει το βραβείο «για το υπέροχο λυρικό ύφος του, που είναι εμπνευσμένο από ένα βαθύ αίσθημα για το ελληνικό πολιτιστικό ιδεώδες». Εκείνος σιωπά για λίγο, τα μάτια του δακρύζουν και αμέσως μετά πέφτει στην αγκαλιά της λατρεμένης της συζύγου, της Μαρώς.
Τα νέα αρχίζουν σιγά σιγά να διαδίδονται. Ο πρώτος που φθάνει είναι ο συγγραφέας και φίλος του Ηλίας Βενέζης. Ανοίγουν μια σαμπάνια για να γιορτάσουν το γεγονός ενώ οι δημοσιογράφοι έχουν αρχίσει να πολιορκούν την είσοδο του σπιτιού του Σεφέρη, στο νούμερο 24 της οδού Άγρας.
«Την προηγούμενη νύχτα δεν κοιμήθηκα από την αγωνία» εξομολογείται ο στους δημοσιογράφους που τον έχουν περικυκλώσει για να δηλώσει αμέσως μετά: «Διαλέγοντας έναν Έλληνα ποιητή για το βραβείο Νομπέλ, νομίζω πως η Σουηδική Ακαδημία θέλησε να εκδηλώσει την αλληλεγγύη της με τη ζωντανή πνευματική Ελλάδα. Εννοώ: αυτή την Ελλάδα για την οποία τόσες γενεές αγωνίστηκαν, προσπαθώντας να κρατήσουν ό,τι ζωντανό από τη μακριά παράδοση της. Νομίζω, ακόμη, ότι η Σουηδική Ακαδημία θέλησε να δείξει πως η σημερινή ανθρωπότητα χρειάζεται και την ποίηση - κάθε λαού - και το ελληνικό πνεύμα.»
Μπορεί την ημέρα εκείνη να ισχυρίστηκε πως δεν περίμενε πως θα κερδίσει το βραβείο, καθώς οι ανταγωνισμός ήταν δύσκολος, η αλήθεια είναι όμως πως τις ημέρες που προηγήθηκαν κυκλοφορούσαν έντονα πληροφορίες που ήθελαν τον καταξιωμένο Έλληνα ποιητή να κατακτά τελικά το Νόμπελ, στην τρίτη του κατά σειρά υποψηφιότητα. Ο ίδιος μάλιστα είχε γράψει στο ημερολόγιό του: «Η φασαρία άρχισε κατά τα μέσα Οχτώβρη. (Η εισβολή των Σουηδών). Εκείνες τις μέρες ο Σαββίδης μού τηλεφώνησε πως η «Αυγή» δημοσιεύει την είδηση της «Herald Tribune» ότι οι επικρατέστεροι υποψήφιοι είναι ο Μπέκετ κι εγώ. ΄Άρχισαν οι φωτογράφοι. Το δυσάρεστο είναι που όσο πληθαίνουν τόσο τους βαριούμαι, τόσο το πρόσωπό μου φαίνεται περισσότερο βαριεστημένο – στο τέλος θα με φωτογραφήσουν κοιμισμένο».
Βέβαια, ο σκληρός ανταγωνισμός για το Νόμπελ εκείνης της χρονιάς ήταν μια μεγάλη αλήθεια που επιβεβαιώθηκε, επισήμως, μετά από δεκαετίες, το 2014, όταν άνοιξαν τα αρχεία της Σουηδικής Ακαδημίας και αποκαλύφθηκε πως οι υποψήφιοι ήταν συνολικά 80 μεταξύ των οποίων και ο Ιρλανδός θεατρικός συγγραφέας Σάμιουελ Μπέκετ, ο Χιλιανός ποιητής Πάμπλο Νερούδα, ο Αγγλο-αμερικανός ποιητής Γ.Χ. Ωντεν, ο Ιάπωνας συγγραφέας Γιούκιο Μισίμα και ο Δανός συγγραφέας Αξελ Σάντιμοζ.
Η είδηση της κατάκτησης του Νόμπελ Λογοτεχνίας από τον Γιώργο Σεφέρη έγινε δεκτή με ενθουσιασμό από μια μερίδα του πνευματικού κόσμου – κάποιοι επιχείρησαν να την μειώσουν για πολιτικούς λόγους - αλλά και από την πλειοψηφία των απλών πολιτών που ένιωσαν την Ελλάδα «...να σηκώνεται λίγο ψηλότερα»! Χαρακτηριστική είναι η σκηνή που έχει καταγράψει ο συγγραφέας Στρατής Τσίρκας: «Τη μέρα που βραβεύτηκε ο Σεφέρης ένας εφημεριδοπώλης έτρεχε στη γειτονιά ανεμίζοντας μια εφημερίδα: Το Βήμα που το είχε ως πρωτοσέλιδη είδηση. Πήραμε το Νόμπελ! Πήραμε το Νόμπελ!».
Ο Γιώργος Σεφέρης παρέλαβε το Νόμπελ Λογοτεχνίας στις 10 Δεκεμβρίου της ίδιας χρονιάς. Η κεντρική ομιλία του στις εγκαταστάσεις της Σουηδικής Ακαδημίας επικεντρώθηκε στην δύναμη της ελληνικής γλώσσας αλλά και στην αναγκαιότητα της ποίησης. Γιατί, όπως ο ίδιος υπογράμμιζε με νόημα «Η ποίηση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα – και τι θα γινόμασταν, αν η πνοή μας λιγόστευε;»….
Ολόκληρη η ομιλία
«Τούτη την ώρα αισθάνομαι πως είμαι ο ίδιος μια αντίφαση. Αλήθεια, η Σουηδική Ακαδημία έκρινε πως η προσπάθειά μου σε μια γλώσσα περιλάλητη επί αιώνες, αλλά στην παρούσα μορφή της περιορισμένη, άξιζε αυτή την υψηλή διάκριση. Θέλησε να τιμήσει τη γλώσσα μου, και να – εκφράζω τώρα τις ευχαριστίες μου σε ξένη γλώσσα (η ομιλία εκφωνήθηκε στα γαλλικά). Σας παρακαλώ να μου δώσετε τη συγγνώμη που ζητώ πρώτα- πρώτα από τον εαυτό μου.
Ανήκω σε μια χώρα μικρή. Ένα πέτρινο ακρωτήρι στη Μεσόγειο, που δεν έχει άλλο αγαθό παρά τον αγώνα του λαού του, τη θάλασσα, και το φως του ήλιου. Είναι μικρός ο τόπος μας, αλλά η παράδοσή του είναι τεράστια και το πράγμα που τη χαρακτηρίζει είναι ότι μας παραδόθηκε χωρίς διακοπή. Η ελληνική γλώσσα δεν έπαψε ποτέ της να μιλιέται. Δέχτηκε τις αλλοιώσεις που δέχεται καθετί ζωντανό, αλλά δεν παρουσιάζει κανένα χάσμα.
Άλλο χαρακτηριστικό αυτής της παράδοσης είναι η αγάπη της για την ανθρωπιά· κανόνας της είναι η δικαιοσύνη. Στην αρχαία τραγωδία, την οργανωμένη με τόση ακρίβεια, ο άνθρωπος που ξεπερνά το μέτρο πρέπει να τιμωρηθεί από τις Ερινύες. O ίδιος νόμος ισχύει και όταν ακόμη πρόκειται για φυσικά φαινόμενα: «Ήλιος ουχ υπερβήσεται μέτρα» λέει ο Ηράκλειτος· «ει δε μη, Ερινύες μιν Δίκης επίκουροι εξευρήσουσιν». Συλλογίζομαι πως δεν αποκλείεται ολωσδιόλου να ωφεληθεί ένας σύγχρονος επιστήμων, αν στοχαστεί τούτο το απόφθεγμα του Ίωνα φιλοσόφου.
Όσο για μένα συγκινούμαι παρατηρώντας πως η συνείδηση της δικαιοσύνης είχε τόσο πολύ διαποτίσει την ελληνική ψυχή, ώστε να γίνει κανόνας και του φυσικού κόσμου. Και ένας από τους διδασκάλους μου, των αρχών του περασμένου αιώνα, γράφει: «…θα χαθούμε, γιατί αδικήσαμε…» (Μακρυγιάννης). Αυτός ο άνθρωπος ήταν αγράμματος· είχε μάθει να γράφει στα τριάντα πέντε χρόνια της ηλικίας του. Αλλά στην Ελλάδα των ημερών μας, η προφορική παράδοση πηγαίνει μακριά στα περασμένα όσο και η γραπτή. Το ίδιο και η ποίηση.
Είναι για μένα σημαντικό το γεγονός ότι η Σουηδία θέλησε να τιμήσει και τούτη την ποίηση και όλη την ποίηση γενικά, ακόμη και όταν αναβρύζει ανάμεσα σ' ένα λαό περιορισμένο. Γιατί πιστεύω πως τούτος ο σύγχρονος κόσμος όπου ζούμε, ο τυραννισμένος από το φόβο και την ανησυχία, τη χρειάζεται την ποίηση. Η ποίηση έχει τις ρίζες της στην ανθρώπινη ανάσα – και τι θα γινόμασταν, αν η πνοή μας λιγόστευε; Είναι μια πράξη εμπιστοσύνης – κι ένας Θεός το ξέρει αν τα δεινά μας δεν τα χρωστάμε στη στέρηση εμπιστοσύνης.
Παρατήρησαν, τον περασμένο χρόνο, γύρω από τούτο το τραπέζι, την πολύ μεγάλη διαφορά ανάμεσα στις ανακαλύψεις της σύγχρονης επιστήμης και στη λογοτεχνία· παρατήρησαν πως ανάμεσα σ' ένα αρχαίο ελληνικό δράμα και ένα σημερινό η διαφορά είναι λίγη. Ναι, η συμπεριφορά του ανθρώπου δε μοιάζει να έχει αλλάξει βασικά.
Και πρέπει να προσθέσω πως νιώθει πάντα την ανάγκη ν' ακούει τούτη την ανθρώπινη φωνή που ονομάζουμε ποίηση. Αυτή τη φωνή που κινδυνεύει να σβήσει κάθε στιγμή από στέρηση αγάπης και ολοένα ξαναγεννιέται. Κυνηγημένη, ξέρει πού να 'βρει καταφύγιο· απαρνημένη, έχει το ένστικτο να πάει να ριζώσει στους πιο απροσδόκητους τόπους. Γι' αυτή δεν υπάρχουν μεγάλα και μικρά μέρη του κόσμου. Το βασίλειό της είναι στις καρδιές όλων των ανθρώπων της γης. Έχει τη χάρη ν' αποφεύγει πάντα τη συνήθεια, αυτή τη βιομηχανία.
Χρωστώ την ευγνωμοσύνη μου στη Σουηδική Ακαδημία, που ένιωσε αυτά τα πράγματα· που ένιωσε πως οι γλώσσες, οι λεγόμενες περιορισμένης χρήσης, δεν πρέπει να καταντούν φράχτες, όπου πνίγεται ο παλμός της ανθρώπινης καρδιάς· που έγινε ένας Άρειος Πάγος ικανός: να κρίνει με αλήθεια επίσημη την άδικη μοίρα της ζωής, για να θυμηθώ το Σέλλεϋ, τον εμπνευστή, καθώς μας λένε, του Αλφρέδου Νομπέλ, αυτού του ανθρώπου που μπόρεσε να εξαγοράσει την αναπόφευκτη βία με τη μεγαλοσύνη της καρδιάς του.
Σ' αυτό τον κόσμο, που ολοένα στενεύει, ο καθένας μας χρειάζεται όλους τους άλλους. Πρέπει ν' αναζητήσουμε τον άνθρωπο, όπου και να βρίσκεται.
Όταν, στο δρόμο της Θήβας, ο Oιδίπους συνάντησε τη Σφίγγα κι αυτή του έθεσε το αίνιγμά της, η απόκρισή του ήταν: ο άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας. Έχουμε πολλά τέρατα να καταστρέψουμε. Ας συλλογιστούμε την απόκριση του Oιδίποδα.»