«Εγώ, ο Ορφέας και οι Ορφικοί Ύμνοι» - Ένας φιλολογικός άθλος του Ανδρέα Χ. Ζούλα

Τα 88 αρχαιοελληνικά στιχουργήματα, τα οποία είναι γνωστά με τον τίτλο «Ορφικοί Ύμνοι», μετέφρασε και περιέκλεισε σε μια ολοκληρωμένη μελέτη ο Ανδρέας Χ. Ζούλας. Το βιβλίο «Εγώ, ο Ορφέας και οι Ορφικοί Ύμνοι» (εκδόσεις Υδροπλάνο), πέρα από μια σημαντική συμβολή στη μεταφρασμένη αρχαιοελληνική γραμματεία, αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα του πάθους από το οποίο εμφορείται ο Ανδρέας Χ. Ζούλας. Αφοσιωμένος μελετητής γλωσσικών μνημείων και επίμονος «λεπιδοπτερολόγος» των λέξεων, αναμετράται με κείμενα εξαιρετικά δυσπρόσιτα και απαιτητικά. Γι’ αυτό και η απόδοση των Ορφικών Ύμνων σε μια μορφή γλώσσας κατανοητή από τον σύγχρονο Έλληνα, αλλά με έντονο απόηχο του πρωτότυπου λεξιλογίου, συνιστά έναν φιλολογικό άθλο, πραγματικά άξιο θαυμασμού.

Οι Ορφικοί Ύμνοι έχουν τη δική τους, συναρπαστική ούτως ή άλλως, ιστορία, την οποίαν ο Ανδρέας Χ. Ζούλας, όχι μόνο σέβεται και κοινωνεί στον αναγνώστη, αλλά την αξιοποιεί επιπλέον και δημιουργικά. Επιγραμματικά, οι σωζόμενοι Ορφικοί Ύμνοι είναι μια συλλογή από θρησκευτικού περιεχομένου λυρικά ποιήματα. Κατά την παράδοση αποδίδονται απευθείας στον αρχέτυπο υμνωδό, τον Ορφέα, πρακτικά όμως -και μέχρι στιγμής- η επιστημονική έρευνα δεν έχει καταλήξει στον οριστικό προσδιορισμό της χρονικής περιόδου κατά την οποίαν δημιουργήθηκαν. Μάλιστα, ορισμένοι φιλόλογοι τοποθετούν τη σύλληψη των Ορφικών Ύμνων ακόμη και πριν από την εποχή του Ομήρου.

Στην προσέγγιση που επιλέγει ο Ανδρέας Χ. Ζούλας μεταφράζοντας τους Ορφικούς Ύμνους τηρείται, συνειδητά και επιμελώς, η πλήρης συλλαβική αντιστοιχία των αυθεντικών στίχων με τους νέους. Εξάλλου, ο Ζούλας ακολουθεί πιστά το συγκεκριμένο κανόνα σε όλες τις μεταφράσεις του από την αρχαιοελληνική δραματουργία κ.λπ. Συνεπώς, ένα στοιχείο που κάνει το έργο του μεταφραστή/επιμελητή να ξεχωρίζει, είναι η απόλυτη αντιστοιχία και ισοσυλλαβία ανάμεσα στις δύο εκδοχές των Ορφικών Ύμνων.

«Μετέφρασα/απέδωσα και τους Ορφικούς Ύμνους με ισοσυλλαβία, όπως έκανα και σε όλες μου τις μεταφράσεις έργων της αρχαίας δραματουργίας» αναφέρει χαρακτηριστικά ο Ανδρέας Χ. Ζούλας. Εξηγώντας ότι το κάνει αυτό «ακριβώς γιατί πιστεύω ότι η ποσοτική εγγύτητα μεταξύ του μεταφραζόμενου στίχου και του στίχου της μετάφρασης-απόδοσης που εξασφαλίζει η ισοσυλλαβία είναι δυνατόν να διασώσει ό,τι μπορεί να διασωθεί από τον εσωτερικό ρυθμό του πρωτοτύπου.

»Ταυτόχρονα, η κατά το δυνατόν πιστή, χωρίς παραλείψεις, απόδοση με ισοσυλλαβία έχει το μοναδικό προτέρημα να αποτρέπει τον πλατειασμό, που εκτός από την πλήρη αγνόηση και καταστροφή του ρυθμού του αρχαίου στίχου, δίδει κατά κανόνα ένα απωθητικό τελικό αποτέλεσμα, οπωσδήποτε από πλευράς αισθητικής, αλλά και -πλην σπανιοτάτων εξαιρέσεων- και από εννοιολογικής ακόμη πλευράς. Θέλω να πιστεύω ότι ο ισοσυλλαβισμένος στίχος της μετάφρασης οδηγεί τον αναγνώστη στην πλήρη κατανόηση του αρχαίου κειμένου, το οποίο όπως σε κάθε μετάφρασή μου, παρατίθεται και εδώ σε αντικριστές σελίδες. Ώστε, κατ' αυτόν τον τρόπο ο μη εξοικειωμένος με τα αρχαία κείμενα αναγνώστης να μπορέσει να κατανοήσει το πρωτότυπο και να χαρεί την ομορφιά του αρχαίου κειμένου, που είναι, κατά την εκτίμησή μου, ο κύριος και κεντρικός στόχος της μετάφρασης».

Στο βιβλίο «Εγώ, ο Ορφέας και οι Ορφικοί Ύμνοι», τόσο ο φιλόλογος όσο και ο μη εξειδικευμένος αναγνώστης που απλώς ενδιαφέρεται από την αρχαιοελληνική γραμματεία, θα βρει πλούτο πληροφοριών, έτσι ώστε να τοποθετήσει τους Ύμνους σωστά στο ιστορικό και καλλιτεχνικό πλαίσιο και, ως εκ τούτου, να εκτιμήσει και να απολαύσει το πνεύμα που τους δημιούργησε.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η δομή του βιβλίου, με εκτενή εισαγωγικά κείμενα, ένα εκ των οποίων είναι γραμμένο σε α’ πρόσωπο, ακριβώς σαν να ήταν ο Ορφέας αυτοπροσώπως εκείνος που υπαγόρευσε στον Ανδρέα Χ. Ζούλα την «αυτοβιογραφία» του. Στο κεφάλαιο αυτό παρουσιάζεται η προσωπικότητα, το έργο, η εποχή κατά την οποίαν έζησε -υποθετικά- ο Ορφέας.

Ένα άλλο τμήμα του βιβλίου αφιερώνεται σε μια μακρά «εξομολόγηση» του Ορφέα για το διπλό παράπονό του ή το διπλό του «απωθημένο», την επίδραση της διονυσιακής λατρείας και της δικής του θρησκείας στην ανθρωπότητα.

Και, όπως επισημαίνει ο Ανδρέας Χ. Ζούλας «πιστεύω πως με αυτό τον τρόπο ο αναγνώστης μπορεί να αντιπαραβάλλει, στίχο τον στίχο το αρχαίο κείμενο και την μετάφρασή του, σε τρόπο ώστε να αντιλαμβάνεται - ακόμη και χωρίς την χρήση λεξικού - το πρωτότυπο και να χαίρεται την ομορφιά του και την ομοιότητα και εγγύτητα, μέχρι ταυτίσεως σε πολλές περιπτώσεις, των δύο μορφών της γλώσσας μας».

Ακολουθούν δείγματα της εργασίας του Ανδρέα Χ. Ζούλα για την απόδοση των Ορφικών Ύμνων σε μια διάλεκτο μάλλον «υβριδική», με αρκετές λέξεις να διατηρούνται αυτούσιες, για λόγους ύφους, ρυθμού αλλά και νοήματος.

Εις Αφροδίτην
Επουράνια, πολύμνητη, γελαστή Αφροδίτη,

θαλασσόγενη, μητέρα θεά, φιλοξενύχτρα, σεπτή,
νύχτερη, ζεύκτρια, ραδιούργα, μάνα συ του πόθου·
τι τα πάντα είναι από σε κ' υπέταξες τον κόσμο
κι ορίζεις τις τρεις μοίρες και τα πάντα συ γεννάς
και όσα στον ουρανό είναι και στην πολύκαρπη γη
και στον βυθό του πόντου, Βάκχου πάρεδρε σεπτή,
που τέρπεσαι με γιορτές, γάμους που πλέκεις, ερώτων μάνα·
με πειθώ κλινόχαρη, κρύφια, άνασσα χαριδότρα,
φανερή κι αφανής, μ' ερατεινά μαλλιά και καλόγονη,
νυμφών κυρά, σύνδειπνε, θεών σκηπτούχε, λύκαινα·
δότρα γενιών, φίλανδρη, παμπόθητη ζήση που χαρίζεις·
που υπέταξες τους θνητούς μ’ αχαλίνωτους πόθους,
κι όλο το φύλο των θεριών με φίλτρ' ερωτοπλάνταχτα.
Έλα, Κυπρογέννητη θεία γονή, ή στον Όλυμπον
είσ', άνασσα θεά, χαιράμενη μ’ όμορφο πρόσωπο,
ή στης λιβανόβριθης Συρίας τον ναό τελετουργείς,
και είτε συ με άρμα χρυσοποίκιλτο στις πεδιάδες
της ιερής Αιγύπτου ορίζεις τα γόνιμα νερά,
ή και με στιλπνόμαυρα κοχύλια του πόντου το κύμα
διαβαίνουσα χαίρεις με ψαριών τα στριφογυρίσματα·
ή τέρπεσαι με νύμφες μαυρομάτες στην γη της Δίας,
μαινάς σ’ αμμουδερούς γιαλούς μ’ ανάλαφρα πηδήματα·
είτε στην Κύπρον, άνασσα, την τροφό σου, όπ’ ώριες σένα
παρθένες ανύπαντρες και νύμφες όλον τον χρόνον
υμνούν, σε, μακαρία, και τον αθάνατ’ αγνόν Άδωνι.
Ελα, μακαρία θεά με το παμπόθητό σου κάλλος/
με ψυχή δα σε καλώ σεμνή, με άγια λόγια.

Έρωτος
Καλώ τον μέγαν, αγνόν, παμπόθητον, γλυκόν Έρωτα,
άξιον τοξευτή, φτερωτόν, φλογόδρομον, ταχύ σ' ορμή,
που παίζει με θεούς και τους θνητούς ανθρώπους
τον πανούργο, διφυή, που έχει πάντων τα κλειδιά,
τ' ουράνιου αιθέρα, του πόντου, της γης κι όσα στους θνητούς
αερικά παντόγεννα τρέφ' η χλωρόκαρπη θεά,
κι όσα έχ’ ο ευρύς Τάρταρος κι ο πολύβους πόντος.
Τι μόνος συ τούτων το διάκι διευθύνεις.
Αλλά, μάκαρ, μ’ αγνές διαθέσεις έλα στους μύστες,
και φαύλες κι αήθεις ορμές απόδιωξε απ' αυτούς.

Κεραυνού Διός
Ζευ πατέρα, τον βροντερό, λαμπρό κόσμο που οδηγείς,
αστράφτοντας αιθέρι’ αστραπή, πανυπέρτατη λάμψη,
μακάρων την έδρα με θείες βροντές τραντάζεις,
στα νοτερά νέφη την φλεγόμεν’ αστραπή π’ αναλάμπεις
λαίλαπες, μπόρες, θύελλες και ισχυρούς κεραυνούς,
φλογώδεις, ορμητικούς, φρικώδεις, ακράτητους,
που ρίχνεις βροντερούς, φλογερούς, κρύβοντας μες στα νέφη
φτερωτό 'πλο φριχτό, καρδιόσκιασμα κι ανατριχιάρικο,
αιφνίδιο, βροντερό, ανίκητο βέλος αγνό,
μ' άπειρο συριγμό στροβιλιστό, παμφάγο στην ορμή,
άρρηκτο, αμείλικτο, αμάχητο, της θύελλας
το οξύ ουράνιο βέλος του κατακαύτη κεραυνού,
που φρίττει μ' αυτόν η γη κ' η θάλασσα η αστραφτερή,
και τα θεριά λουφάζουν, όταν ο βρόντος μες στ' αυτιά τους μπει
λάμπουν όψεις στις λάμψεις κι αντιβροντά ο κεραυνός
στα πλάτη του αιθέρα· μα σαν διαρρήξεις τον χιτώνα,
τ' ουράνιο προκάλυμμα, αποσβείς τον κεραυνό.
Αλλά μάκαρ, τον βαρύ θυμό σου ρίξε στα κύματα
και στις κορφές των βουνών· την δύναμή σ' όλοι γνωρίσουμε·
αλλά χάριν της σπονδής, δίδε συ στον νου πάντα τ’ ορθό
κι ευτυχισμένη ζωή, μαζί με υγείαν άνασσα
κ' Ειρήνη, την θεά που τρέφει τους νιους, λαμπρότιμη,
και βίο πάντ' αναβλύζοντα εύθυμους λογισμούς.

Νυμφών
Νύμφες, θυγατέρες σεις του μαγαλόκαρδου Ωκεανού,
σ' υγρότοπους στα κατάβαθα της γης που έχετε μονιές,
κρυφομονιάστρες, λιβαδίσιες, λοξοδρομίστρες, αγνές,
σπηλιοζώητες, χαιράμενες στα σπήλια, αερικές.
Πηγαίες, τρεχάτες, δροσόντυτες, αλαφροβάδιστες,
φανερές, άφαντες, κοιλαδονύμφες, ανθοφορούσες·
με τον Πάν’ ανασκιρτώντας στα όρη, βακχεύτρες,
βραχόρυτες, γλυκερόφωνες, πηγαίες, δασόβιες
παρθένες ευώδεις, λευκόντυτες, αύρες δροσερές,
βουκολικές, ποιμενικές, φίλες θεριών, καλλίκαρπες,
δρυμόχαρες, απαλές, πολυθρέφτρες και πολυθαλλούσες-
κόρες των δρυών, φιλοπαιχνιδιάρες, υδατοβάδιστες,
Νύσιες, οιστρομανείς, γιάτρισσες, της άνοιξης λάτρεις,
με Βάκχο και Δηώ φέρνετε στους θνητούς χαρά·
ελάτε στις κρύφιες τελετές με χαιράμενη ψυχή,
νάμα χέοντας υγιεινό σ’ εποχές πολυθάλλουσες.

* Το βιβλίο του Ανδρέα Χ. Ζούλα «Εγώ, ο Ορφέας και οι Ορφικοί Ύμνοι» κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Υδροπλάνο.


Ποιος είναι ο Ανδρέας Χ. Ζούλας

Ο Ανδρέας Χ. Ζούλας γεννήθηκε το 1942 στον Αστακό Αιτωλοακαρνανίας. Δημοσιογράφος, με επαγγελματική σταδιοδρομία από το 1965 μέχρι το 2010. Πτυχιούχος Πολιτικών Επιστημών του Παντείου Πανεπιστημίου. Διετέλεσε ρεπόρτερ, πολιτικός συντάκτης, σχολιαστής, αρθρογράφος αθηναϊκών εφημερίδων, καθώς και Αρχισυντάκτης της «Καθημερινής» και του «Αθηναϊκού Πρακτορείου Ειδήσεων». Παραγωγός ραδιοφωνικών και τηλεοπτικών πολιτικών εκπομπών. Παντρεμένος με την Μαίρη Λομβάρδου, έχουν δύο γιους και μία κόρη και έξι εγγόνια. Έχει μεταφράσει το σύνολο των σωζόμενων έργων της κλασικής δραματουργίας: 7 τραγωδίες του Αισχύλου, 7 τραγωδίες και ένα σατυρικό δράμα του Σοφοκλή, 19 δράματα του Ευριπίδη, 11 κωμωδίες του Αριστοφάνη και 5 κωμωδίες του Μενάνδρου. Προς έκδοση: «Βατραχομυομαχία»,
- Όλες οι μεταφράσεις Ανδρέα Ζούλα έχουν απόλυτη αντιστοιχία στίχων με το αρχαίο κείμενο και ισοσυλλαβία (στίχου της μετάφρασης με τον μεταφραζόμενο στίχο του αρχαίου κειμένου).
- Τα μεταφρασμένα έργα της κλασικής δραματουργίας, σε επιμέλεια του Ανδρέα Χ. Ζούλα έχουν αναρτηθεί στον ιστότοπο classicaldrama.gr, ο οποίος θα λειτουργήσει προσεχώς.