Τα χίλια πρόσωπα του Χάινριχ Σλήμαν, του ανθρώπου που «ανακάλυψε» την Τροία

Ο Χάινριχ (ή Ερρίκος) Σλήμαν είχε ένα όνειρο. Ήταν πεπεισμένος ότι η Τροία για την οποία μιλούσε ο Όμηρος υπήρχε στην πραγματικότητα και ότι μπορούσε να τη βρει μελετώντας σε βάθος την Ιλιάδα και την Οδύσσεια. Δεν τον ένοιαζε καθόλου που όλοι τον χλεύαζαν επειδή χρησιμοποιούσε ποιήματα αμφιβόλου αξιοπιστίας ως οδηγό για να ξεκινήσει μια αρχαιολογική εκστρατεία. Είχε χρήματα και αποφασιστικότητα. Ο πλούσιος επιχειρηματίας απέκλεισε την τοποθεσία της μυθικής πόλης στο Μπουναρμπάσι της σημερινής Τουρκίας, όπως προηγουμένως υποπτευόταν, καθώς ήταν πολύ μακριά από τη θάλασσα και οι Έλληνες στρατιώτες δεν θα είχαν το χρόνο να διανύσουν την απόσταση έξι φορές μέσα σε μία ημέρα, όπως αναφέρεται στην Ιλιάδα.

Ωστόσο, ο λόφος του Χισαρλίκ είχε την κατάλληλη τοπογραφία. Εκεί ο Σλήμαν διέταξε την ομάδα του να αρχίσει να σκάβει ένα μέχρι που έφτασε σε μια σειρά επάλληλων στρωμάτων αρχαίων λειψάνων. Τότε εμφανίστηκε ένας πλούσιος θησαυρός από χρυσό και ασήμι που θα μπορούσε να ανήκει μόνο στον βασιλιά Πρίαμο. Ή τουλάχιστον έτσι πίστευε ο Σλήμαν και το 1873 εξέπληξε τον κόσμο με το μυθικό του εύρημα. Μια διάσημη φωτογραφία που τράβηξε τη σύζυγό του Σοφία να φοράει ένα χρυσό στέμμα, σαν την Ωραία Ελένη, συνέβαλε στο να τον κάνει αμέσως διάσημο.

Για τον εορτασμό των διακοσίων χρόνων από τη γέννησή του, το Βερολίνο διοργανώνει μια έκθεση αφιερωμένη στην πολυσχιδή προσωπικότητα αυτού του πρωτοπόρου της σύγχρονης αρχαιολογίας και στις αμφιλεγόμενες μεθόδους εργασίας του. Οι Κόσμοι του Σλήμαν παρουσιάζουν μέσα από 700 αντικείμενα, την εκπληκτική ιστορία ενός τυχοδιώκτη που είχε μια ζωή στην οποία κατάφερε να πετύχει πολλά διαφορετικά πράγματα. Έμπορος στη Ρωσία, τραπεζίτης στην Καλιφόρνια, συγγραφέας ταξιδιωτικών οδηγών για την Άπω Ανατολή, ο Σλήμαν ήταν όλα αυτά μέχρι που, μετά τα 40 του χρόνια, αποφάσισε να ρίξει την περιουσία του στο πραγματικό του πάθος: τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό.

Η έκθεση αρχίζει με μια ιστορία που μοιάζει με σενάριο ταινίας: το ναυάγιο στο οποίο ο 19χρονος Σλήμαν παραλίγο να πνιγεί, καθώς πήγαινε στη Βενεζουέλα για να βγάλει τα προς το ζην. Γιος ενός πάστορα που έκανε κατάχρηση αλκοόλ και κακομεταχειριζόταν τη μητέρα του, ο Σλήμαν γεννήθηκε το 1822 στο Νιούμποκοφ της Γερμανίας, όπου δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει τη δευτεροβάθμια εκπαίδευση, επειδή η οικογένεια δεν είχε τα οικονομικά μέσα. Η ιστορία του ναυαγίου είναι η πρώτη στην οποία μπορεί να παρατηρηθεί μια τάση δραματοποίησης, μια τάση που θα τον οδηγήσει αργότερα να επινοήσει και να γεμίσει υπερβολές κάποια από τα επιτεύγματά του. Έχουν διασωθεί τρεις αφηγήσεις για το τι συνέβη στα ανοικτά των ακτών της Ολλανδίας και όλες είναι διαφορετικές. Έστειλε την πιο δραματική από αυτές στην αδελφή του σε ένα γράμμα. Αντιλαμβανόταν τη ζωή του ως περιπέτεια και την περιέγραφε ως περιπέτεια.

Μετά το ατύχημα τα σχέδιά του άλλαξαν. Μετακόμισε στο Άμστερνταμ, όπου άρχισε να διευθύνει μια εμπορική εταιρεία. Χάρη στην απίστευτη ικανότητά του στις ξένες γλώσσες, μετακόμισε στην Αγία Πετρούπολη και όπου και εγκαταστάθηκε. Το εμπόριο υφασμάτων και άλλων προϊόντων, συμπεριλαμβανομένων και όπλων κατά τη διάρκεια του Κριμαϊκού Πολέμου (1853-1856) τον κατέστησε πλούσιο. Από εκείνη την εποχή είναι η περίφημη φωτογραφία του Σλήμαν με το ψηλό καπέλο και το γούνινο παλτό, την οποία σκόπευε να χρησιμοποιήσει για να αφήσει απόδειξη της υψηλής οικονομικής του θέσης. Έχοντας εμμονή με την αναγνώριση, θα λάβει βραβείο από το συνδικάτο και θα αποκτήσει τη ρωσική υπηκοότητα.

Χάρη στις πολλές επιχειρήσεις του - μεταξύ των οποίων και μια τράπεζα στην Καλιφόρνια - κατάφερε να συγκεντρώσει μια περιουσία αρκετά μεγάλη ώστε να συνταξιοδοτηθεί στα 36 του χρόνια. Στη συνέχεια αφιέρωσε το χρόνο του σε ταξίδια στον κόσμο: εξερεύνησε μέρη της Αμερικής και της Ασίας και δημοσίευσε το πρώτο του βιβλίο για την Κίνα και την Ιαπωνία. Αποφασισμένος να ολοκληρώσει τις σπουδές που δεν μπορούσε ως νέος, εγκαταστάθηκε στο Παρίσι και γράφτηκε στο Πανεπιστήμιο της Σορβόννης. Εκεί έμαθε λατινικά και ελληνικά. Η πρώτη του ερευνητική εκστρατεία τον οδήγησε στην Ελλάδα το 1868, όπου αναζήτησε το παλάτι του Οδυσσέα στην Ιθάκη. Αλλά ο στόχος του ήταν η Τροία.

Ο Σλήμαν φαντασιώθηκε την προέλευση αυτής της εμμονής στα απομνημονεύματά του: κάποια Χριστούγεννα, όταν ήταν παιδί, ο πατέρας του φέρεται να του χάρισε ένα βιβλίο για την παγκόσμια ιστορία, το οποίο περιείχε μια γκραβούρα του Αινεία μπροστά από τα τείχη της Τροίας. Αυτό φαίνεται να τον γοήτευσε: "Πατέρα, είμαι σίγουρος ότι η Τροία υπάρχει και ότι εγώ θα είμαι ο άνθρωπος που θα τη βρει" Όσο κι αν η ατάκα αυτή είναι κατασκευασμένη, δεν αποκλείεται όντως να διάβασε αυτό το βιβλίο και ότι η ιστορία της Τροίας να του έκανε μεγάλη εντύπωση.

Το δεύτερο μέρος της έκθεσης επικεντρώνεται στις αρχαιολογικές του ανακαλύψεις. Παρά τη φήμη του ως τσαρλατάνου, ο Σλήμαν ήταν επίσης ένας αυτοδημιούργητος άνθρωπος. Έγραψε την διατριβή του και έλαβε το διδακτορικό του από το Πανεπιστήμιο του Ροστόκ. Αλλά το έκανε στα 47 του χρόνια και για αυτό το λόγο δεν τον πήραν ποτέ στα σοβαρά οι περισσότεροι ακαδημαϊκοί της εποχής.

Ένας μανιώδης εξερευνητής

Παρόλο που η Τροία και ο θησαυρός του Πριάμου του χάρισαν παγκόσμια φήμη, η ανακάλυψη του μυκηναϊκού πολιτισμού, του πρώτου προηγμένου πολιτισμού στην Ευρώπη, είναι πολύ πιο σημαντική. Στις Μυκήνες, όπου ξεκίνησε ανασκαφές το 1876 αναζητώντας περισσότερους ομηρικούς ήρωες, βρήκε τα ερείπια μιας ακρόπολης, την περίφημη Πύλη των Λεόντων και αρκετούς βασιλικούς τάφους, μεταξύ των οποίων θεωρούσε ότι ήταν και εκείνος του Αγαμέμνονα. Το πιο εντυπωσιακό εύρημα είναι μια χρυσή νεκρική μάσκα την οποία απέδωσε στον Μυκηναίο βασιλιά. Ο Σλήμαν την ονόμασε "Το προσωπείο του Αγαμέμνονα" και έτσι είναι γνωστή μέχρι και σήμερα. Η έκθεση περιλαμβάνει αντίγραφο του πρωτοτύπου, το οποίο βρίσκεται στο Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο της Αθήνας.

Ο εκκεντρικός εκατομμυριούχος, ο οποίος έμαθε 12 γλώσσες και κατοχύρωσε το δικό του σύστημα εκμάθησης γλωσσών, αφιέρωσε το υπόλοιπο της ζωής του στην αρχαιολογία. Μετά τις Μυκήνες, έκανε ανασκαφές στην Τίρυνθα, όπου ανακάλυψε τις εντυπωσιακές τοιχογραφίες του μυκηναϊκού ανακτόρου, και στον Ορχομενό, όπου βρήκε τον Θολωτό Τάφο του Μινύα.

Από την έκθεση δεν λείπει η κριτική για τις αμφιλεγόμενες μεθόδους του Σλήμαν, τις οποίες ορισμένοι ιστορικοί περιγράφουν ως βάναυσες - ακόμη και για τα δεδομένα της εποχής. Πεπεισμένος ότι η Ομηρική Τροία βρισκόταν στα βαθύτερα στρώματα του Χισαρλίκ, έσκαψε γρήγορα μια κάθετη τάφρο η οποία κατέστρεψε μεγάλο μέρος των ευρημάτων.

Μεταγενέστερες έρευνες έδειξαν ότι η πόλη που θα μπορούσε να αντιστοιχεί σε εκείνη της Ιλιάδας βρίσκεται πολύ ψηλότερα. Ο Σλήμαν άργησε να το συνειδητοποιήσει αυτό και κατέληξε να προσλάβει έναν επαγγελματία αρχαιολόγο, τον Βίλελμ Ντέρπφελντ, για να διευθύνει τις ανασκαφές, οι οποίες πλέον ήταν πολύ πιο προσεκτικές. Η έλλειψη εμπειρίας και η ανυπομονησία του αποδείχθηκαν μοιραία για τον οικισμό, αν και η κριτική στις μεθόδους του Σλήμαν έχει γίνει από την οπτική γωνία του 20ού αιώνα και είναι γνωστό ότι διατήρησε και κατέγραψε και το τελευταίο κεραμικό που βρήκε στις ανασκαφές του.

Πολλά από αυτά τα αντικείμενα στην έκθεση φέρουν ακόμη τις χειρόγραφες ετικέτες που έφτιαξε η Σοφία, η κατά 30 χρόνια νεότερή δεύτερη σύζυγος του Σλήμαν, η οποία τον συνόδευε στις εκσκαφές του. Ο πόλεμος στην Ουκρανία εμπόδισε την έκθεση άλλων κομματιών του θησαυρού του Πριάμου, τα οποία θα ταξίδευαν στο Βερολίνο για την έκθεση, καθώς η Γερμανία διέκοψε τη συνεργασία της με τη Ρωσία, όπου παραμένουν τα χρυσά κοσμήματα μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Στη θέση τους, οι υπάρχουν αντίγραφα υψηλής ποιότητας.

Έχουν διασωθεί χιλιάδες επιστολές, τις οποίες αντάλλασσε με ειδικούς από όλο τον κόσμο, τους οποίους προσπαθούσε να πείσει για την εγκυρότητα των θεωριών του. Έγραψε ότι ήθελε ο θησαυρός του Πριάμου, τον οποίο δώρισε στα Αυτοκρατορικά Μουσεία του Βερολίνου, να μη χωριστεί ποτέ. Για δεκαετίες κανείς δεν ήξερε πού κατέληξαν τα κοσμήματα, μέχρι που το 1994 έγινε γνωστό ότι τα είχε το Μουσείο Πούσκιν. Έκτοτε, το Βερολίνο απαιτεί την επιστροφή τους από τη Μόσχα.

Ο αρχαιολόγος πέθανε στη Νάπολη στις 26 Δεκεμβρίου 1890, σε ηλικία 62 ετών και η σορός του μεταφέρθηκε στην Αθήνα, όπου τάφηκε σε μαυσωλείο που μοιάζει με αρχαίο ελληνικό ναό. Η ζωή του Σλήμαν θα μπορούσε να γίνει μια σπουδαία ταινία. Ήταν ένας ακούραστος άνθρωπος που είχε την θέληση να σχεδιάσει τη ζωή του και να την οδηγήσει στην επιτυχία.