Δεσποτικό: Οι κούροι που βρέθηκαν αποκαλύπτουν τη σπουδαιότητα του μικρού νησιού

Κάτω από τον κατάλευκο ήλιο της Αντιπάρου, αυτόν που ενέπνεε τα ιερά του Απόλλωνα που στήνονταν στις Κυκλάδες για να τιμήσουν τη χρόνια ευλογία του θεού του ήλιου, ήρθε πρόσφατα στο φως ένας πανέμορφος μικρός κούρος, συγγενικός του περίφημου «Παιδιού του Κριτίου».

Στο νησάκι Δεσποτικό, στις νοτιοδυτικές ακτές του και συγκεκριμένα στην περιοχή Μάντρα, πραγματοποιεί, ως γνωστόν, ανασκαφές εδώ και χρόνια η ομάδα του Γιάννου Κουράγιου φέρνοντας διαρκώς στο φως ανεκτίμητους θησαυρούς (από περήφανους, αυστηρούς αρχαϊκούς κούρους έως ειδώλια αλλά και χρηστικά αντικείμενα όπως αγγεία, αρύβαλλους, αλάβαστρα, κοτύλες, αιγυπτιακά κοσμήματα ακόμα και ένα πανέμορφο μαρμάρινο φτερό αρχαϊκής σφίγγας) και, κυρίως, μια σειρά από πολύ ωραίους αρχαϊκούς κούρους, όπως αυτός που βρέθηκε κατά τις τελευταίες ανασκαφές, ενδεικτικός της εξαιρετικής ποιότητας που έχουν μέχρι σήμερα όλα τα γλυπτά που βρέθηκαν στο νησί (είναι τρομερό πως ακόμα και στις φωτογραφίες φαίνεται η στιλπνότητα του μαρμάρου που λάμπει σαν να φτιάχτηκε τώρα!).

Η σπουδαιότητα όλων αυτών των θησαυρών συνιστά από μόνη της απόδειξη τού πόσο σημαντικός ήταν ο ναός, πιθανότατα του Απόλλωνα (κάποια ευρήματα παραπέμπουν στην παρουσία της Αρτέμιδος), στον οποίο αφιερώνονταν τα αγάλματα αυτά και ο οποίος προφανώς ανταγωνιζόταν τους αντίστοιχους της Πάρου ή της Δήλου. Το κάλλος τους, η ποιότητά τους και η περίτεχνη λεπτομέρεια της κατασκευής, επιπλέον, αποδεικνύουν ότι το ιερό μόνο τυχαίο δεν ήταν, αλλά είχε και μεγάλη σημασία για τους πιστούς που συνέτρεχαν στην περιοχή.

Το γεγονός, μάλιστα, ότι οι κούροι προέρχονταν, ως επί το πλείστον, από άλλα μέρη κάνει την ομάδα του Κουμάντου να εικάζει ότι το ιερό ήταν ένας χώρος μετάβασης και συγκέντρωνε πιστούς από διαφορετικές περιοχές. Ωστόσο οι κούροι του, τόσο οι κορμοί όσο και οι κεφαλές, δεν μπορούν παρά να γεμίζουν την ομάδα του Κουράγιου με περηφάνια αλλά και με δύναμη ώστε να συνεχίζουν το ακάματο έργο τους, εδώ και 20 χρόνια, σε συνεργασία με την Εφορεία Κυκλάδων.

Ολοι αυτοί δικαιολογούν την ύπαρξη του εντυπωσιακού ναού, ως ένδειξη της μεγαλοπρέπειάς τους αλλά και των πολλών βοηθητικών χώρων που μαρτυρούν πολλά για τη λειτουργία του. Τα προηγούμενα αλλά και τα πρόσφατα μόλις ευρήματα παραπέμπουν, επίσης, στην ύπαρξη εστιατορίου, λουτρών και αποχωρητηρίων που προφανώς λειτουργούσαν για την κάθαρση των πιστών πριν από την είσοδό τους στο ιερό αλλά και σημαντικού ναυστάθμου όπου προσάραζαν τα πλοία, τα οποία έδεναν γι’ αυτόν ακριβώς τον σκοπό στο νησί.

Αλλο ένα παιδί του Κριτίου;

Οι περισσότεροι, εκπληκτικής ποιότητας αρχαϊκού ρυθμού κούροι -αυστηρό μειδίαμα, βόστρυχοι, με σηκωμένα παρά με κολλημένα στο πλάι τα χέρια-έχουν βρεθεί εντοιχισμένοι στα κτίρια ή τοποθετημένοι ανάποδα, κάτι που δείχνει ότι οι επόμενοι ήθελαν να τους προστατεύσουν από την καταστροφή και τους επαναχρησιμοποιούσαν για διάφορες λειτουργικές χρήσεις.

Συγκεκριμένα, όσον αφορά αυτόν τον εντυπωσιακό, πανέμορφο κούρο που ανέκυψε από τις πρόσφατες ανασκαφές εντοπίστηκαν τοποθετημένα «σε παράταξη» τρία θραύσματά του: ο άνω και κάτω κορμός και η αποκρουσμένη στην πίσω όψη κεφαλή του που σώζει τμήμα των βοστρύχων της μακριάς κόμης. Επιπλέον, βρέθηκε τμήμα των μηρών και της βουβωνικής χώρας δεύτερου κούρου, τμήμα άνω κορμού, καθώς και τμήμα βραχίονα και ποδιού. Στον ίδιο τοίχο είχαν βρεθεί πέρυσι εντοιχισμένα δύο τμήματα κάτω άκρων άλλων δύο κούρων, ένα καθιστό γυναικείο άγαλμα, καθώς και δύο μαρμάρινες βάσεις αναθηματικών κιόνων.

Οι περισσότεροι κούροι, πάντως, που έχουν βρεθεί μέχρι στιγμής εικάζεται ότι είναι του 6ου αιώνα π.Χ. και διατηρούν κοινά χαρακτηριστικά. Οσο για το γεγονός ότι οι περισσότεροι από αυτούς βρίσκονταν να είναι εντοιχισμένοι, είναι γνωστό ότι πολλοί από τους κούρους χρησιμοποιούνταν για επιχωματώσεις: ακόμα και το περίοπτο, από άποψη αρχαιολογικής σπουδαιότητας «παιδί του Κριτίου» που βρέθηκε στην Ακρόπολη εικάζεται ότι μπορεί να χρησιμοποιήθηκε, τουλάχιστον κάποια μέλη του, όπως το κεφάλι, στις επιχωματώσεις του Ιερού Βράχου επί Περικλή. Το εντυπωσιακής ομορφιάς «αδελφάκι» του, που βρέθηκε τώρα στην Αντίπαρο, έχει αντίστοιχη αρμονία και ωραιότητα.

Εκτός από τους κούρους, τόσο στις επιχωματώσεις όσο και σε παράλληλα σημεία του Δεσποτικού, κάτω από το δάπεδο του κεντρικού αρχαϊκού κτιρίου εντοπίστηκαν διάφοροι άλλοι θησαυροί, μαρμάρινα αγάλματα, όπως και ένα τμήμα ενεπίγραφου περιρραντηρίου αρχαϊκής εποχής με την επιγραφή «Μάρδης ανέθηκεν». Σπουδαίο εύρημα και ένα μεγάλων διαστάσεων ειδώλιο, δαιδαλικής τεχνοτροπίας, αλλά και ένας κτιστός μαρμάρινος τετράγωνος βωμός αφιερωμένος στην Εστία Ισθμία.

Μάλιστα είναι τα όστρακα με τις επιγραφές «ΑΠΟΛΛ» και «ΑΡΤΗΜΕ» που έχουν κάνει τους αρχαιολόγους της ανασκαφής να εικάσουν ότι ο ναός προφανώς ήταν, αν όχι του Απόλλωνα, σίγουρα της Αρτέμιδος, τις δυο θεότητες που λάτρευαν κατεξοχήν στις Κυκλάδες. Οι ομοιότητες άλλωστε είναι μεγάλες ανάμεσα στα κινητά ευρήματα και στα αρχιτεκτονικά μέλη του Δεσποτικού με εκείνα του ιερού του Δηλίου Απόλλωνα της Πάρου, που ήταν αφιερωμένο και στην Αρτέμιδα.

Η συγκέντρωση μεγάλου αριθμού γλυπτών και βάσεων σε αυτή την περιοχή ίσως υποδηλώνει ότι αυτή ήταν και η αρχική θέση τους. Οι αρχαιολόγοι υποθέτουν ότι τα γλυπτά και οι κίονες ήταν τοποθετημένα σε περίοπτη θέση κοντά στο πρόπυλο, μέσα από το οποίο θα γινόταν η είσοδος στο ιερό και το τέμενος του θεού. Αυτά τα λαμπρά αφιερώματα προς τον θεό Απόλλωνα, μετά την παύση της λειτουργίας του ιερού, θα αποτέλεσαν χρήσιμο και ανθεκτικό οικοδομικό υλικό για τα μεταγενέστερα κτίρια. Αλλωστε αυτού του είδους η «ανακύκλωση» μαρτυράται και σε άλλα κτίρια του ιερού, στα οποία έχουν βρεθεί εντοιχισμένα σε δεύτερη χρήση δεκάδες θραύσματα αγαλμάτων.

Το σημαντικό είναι όλα αυτά απλώς συναινούν στη σπουδαιότητα του ναού, ο οποίος φαίνεται ότι συγκέντρωνε πιστούς απ’ όλη τη Μεσόγειο διατηρώντας ζωντανή τη λειτουργία τους για αιώνες. Παρότι δηλαδή θεωρήθηκε ότι η ακμή του ήταν κυρίως τον 6ο αιώνα, κάτι που είχε ανακοινώσει με την πρώτη ανασκαφή ο Γιάννος Κουράγιος, το πρόσθετο ανασκαφικό έργο έδειξε ότι θεμελιώθηκε στα ερείπια πολύ παλιότερου κτίσματος, το οποίο χρονολογείται στη Γεωμετρική Εποχή, αφού μπροστά από τον στυλοβάτη του ναού, κάτω από τα θεμέλιά του, αλλά και κάτω από το λουτρό που βρέθηκε στο νότιο συγκρότημα αποκαλύφθηκαν κτίσματα του 8ου αιώνα.

Λουτρά και τουαλέτες εκτός από το ιερό

Τα είκοσι χρόνια συστηματικής ανασκαφής που διενεργεί στην περιοχή η ομάδα του Κουράγιου έχουν φέρει στο φως πάνω από 20 κτίρια, συμπληρωματικά του ναού, τα οποία, αντίστοιχα, χρονολογούνται στους γεωμετρικούς έως τους κλασικούς χρόνους. Ολα δείχνουν ότι το ιερό που λειτουργούσε στην περιοχή ήταν αυτόνομο και ανταγωνιζόταν τα αντίστοιχα ιερά που ανθούσαν τον 6ο αιώνα στην περιοχή, με το νησί να γνωρίζει και λόγω προνομιακής θέσης τεράστια άνθηση, άσχετα αν σήμερα μοιάζει με μια απομονωμένη βραχονησίδα.

Κάποια ευρήματα μάλιστα αποκαλύπτουν ότι ενδεχομένως να συνδεόταν με το επίσης ακμάζον νησί της Πάρου μέσω κάποιου ισθμού. Αρκεί να σκεφτούμε ότι η Πάρος όσο και η Νάξος ήταν νησιά που άκμαζαν και λόγω του εξαιρετικού μαρμάρου που διέθεταν με το οποίο έφτιαχναν αυτούς τους υπέροχους κούρους, τους οποίους έστελναν σε διάφορα μέρη (όποιος έχει πάει στη Δήλο θα έχει προσέξει πολλούς, τεράστιους Κούρους από τη Νάξο). Σε αντίθεση, όμως, με τη Δήλο που φαινόταν ότι τα ιερά συμπληρώνονταν από κατοικίες η ομάδα του Κουράγιου θεωρεί ότι η περιοχή του Δεσποτικού ήταν αποκλειστικά λατρευτικός τόπος με κάποια συμπληρωματικά κτίρια γύρω. Μια επίσκεψη στο νησί δείχνει τα μέρη που σώζονται.

Εκτός από το αρχαϊκό ιερό με το κυρίως τέμενος συμπληρωματικά και προς τα νότια εκτείνονται διάφορα βοηθητικά κτίρια, ενώ στα ανατολικά έχουν ανασκαφεί άλλα εννιά κτίρια - κάποια άλλα υπάρχουν, επίσης, στην περιοχή Τσιμηντήρι. Το τέμενος θεωρείται ότι αποτελείται από τρία κυρίως κτίρια, τρεις πύλες, τρεις στοές αλλά και περίβολο, στο μέσο του οποίου δέσποζε ο κεντρικός βωμός. Δίπλα από τον ναό υπήρχε και εστιατόριο (!) για την τέλεση χοών. Στη νότια πλευρά και ακριβώς έξω από την ύλη του τεμένους υπάρχουν άλλα δύο συγκροτήματα, όπου εντοπίζονταν τα λουτρά, όπου καθαρίζονταν οι πιστοί για να μπουν στο τέμενος και στα δυτικά άλλα και έντεκα δωμάτια. Σε αυτά τα οποία σημειωτέον χρονολογούνται στην κλασική εποχή βρέθηκαν οι εντοιχισμένοι κούροι, ακριβώς επειδή τους εκμεταλλεύτηκαν για μεταγενέστερη χρήση.

Η σπουδαιότητα

Το ενδιαφέρον, πάντως, είναι, όπως δείχνουν και τα τελευταία ευρήματα, το άκρως εξελιγμένο σύστημα διαχείρισης των υδάτων: εκτός από τα χτιστά πηγάδια που είχαν βρεθεί στο παρελθόν, στα σπουδαία, νέα αρχιτεκτονικά ευρήματα πρέπει να συμπεριληφθούν τα νέα τμήματα των κτιρίων και του συστήματος διαχείρισης υδάτων, τα οποία καταδεικνύουν ακόμα περισσότερο τη σπουδαιότητα του συγκεκριμένου ναού. Από το 2020 ανασκάπτεται ένα πολύπλοκο σύστημα συλλογής και διαχείρισης υδάτων στις υπώρειες του λόφου νότια του ιερού.

Οπως επισημαίνουν οι αρχαιολόγοι, κατά τις τελευταίες ανασκαφές, διερευνήθηκαν δύο μεγάλες δεξαμενές, η βορειότερη εκ των οποίων (δεξαμενή 1), ορθογώνιας κάτοψης, είχε εσωτερικές διαστάσεις 5,50x7 μ., και βάθος 4 μ. Μετά την πλήρη αποκάλυψη της ανατολικής, δυτικής, βόρειας και νότιας πλευράς της κατά τις δύο προηγούμενες χρονιές, φέτος οι εργασίες επικεντρώθηκαν στη νοτιοδυτική γωνία της δεξαμενής όπου υπήρχε μια μεταβυζαντινή κατασκευή. Η εντυπωσιακών διαστάσεων δεξαμενή είναι κατασκευασμένη από μεγάλους ορθογωνισμένους λίθους γνευσίου προσεκτικά τοποθετημένους με ελάχιστα κενά στους αρμούς μεταξύ τους. Τόσο όλοι οι τοίχοι της δεξαμενής όσο και ο πυθμένας της ήταν καλυμμένοι με ένα παχύ στρώμα υδραυλικού κονιάματος υπόλευκου χρώματος.

Σε απόσταση περίπου ενός μέτρου νότια της δεξαμενής, αποκαλύφθηκαν δύο επιμέρους ορθογώνιοι χώροι -προλάκκια-, εντός των οποίων πρέπει να γινόταν το φιλτράρισμα του νερού. Στο νότιο προλάκκιο φαίνεται να καταλήγει λιθόκτιστος αγωγός μήκους 25 μ., ο οποίος ξεκινά την πορεία του από μια άλλη μεγάλη κτιστή δεξαμενή, ωοειδούς σχήματος. Σημαντική και ενδεικτική της σπουδαιότητας του ναού είναι και η ανεύρεση του μεγάλου ναυστάθμου για τον ανεφοδιασμό των πλοίων.

Οποιος έχει βρεθεί στο νησί δεν μπορεί να μην έχει νιώσει την έντονη ενέργεια του χώρου που αποδεικνύει ότι δεν επέλεξαν τυχαία τη συγκεκριμένη τοποθεσία για την ανέγερση του ναού ως ενός από τους σημαντικότερους όχι μόνο στις Κυκλάδες αλλά καθώς φαίνεται στον χώρο της Μεσογείου. Ο Γιάννος Κουράγιος, μάλιστα, θεωρεί ότι ο ήδη επισκέψιμος χώρος μπορεί να φιλοξενήσει εκδηλώσεις ώστε όλοι να αντιληφθούν το μέγεθος, τη σπουδαιότητα και, κυρίως, την ωραιότητα ενός σπουδαίου αρχαιολογικού χώρου στην καρδιά των Κυκλάδων.