Το Αρχείο Καβάφη βρήκε την... Ιθάκη του στην Πλάκα

Τον φαντάζεσαι να κάθεται, όντας σχετικά μικροκαμωμένος, στην πράσινη βελούδινη πολυθρόνα με τα κρόσσια, γερτός όπως πάντα και να αγναντεύει έξω από το παράθυρο ή κατόπιν να στέκεται μπροστά από τον καθρέφτη και να αναπολεί στιγμές που είχαν ως αντικείμενο είδωλα όμορφα στον χρόνο χαμένα.

Ο λόγος για τον κορυφαίο ποιητή Κωνσταντίνο Καβάφη που μπορεί να ξαναζωντανεύει μπροστά μας καθώς βλέπουμε μέσα από τα μάτια του τον δικό του κόσμο στον χώρο που φιλοξενεί πλέον μόνιμα το Αρχείο Καβάφη στην καρδιά της Αθήνας, στην οδό Φρυνίχου στην Πλάκα.

Σε ένα όμορφο κτίριο, που συνομιλεί με το σπίτι του στην Αλεξάνδρεια, στεγάζονται πλέον το αρχείο και η βιβλιοθήκη του ποιητή καθώς και μια συλλογή από τα προσωπικά του αντικείμενα, τα οποία βρίσκονταν στην οικία του αλλά και έργα τέχνης με αναφορές στον ίδιο.

Ως εκ τούτου, ο επισκέπτης μπορεί πλέον να έχει μια ολοκληρωμένη εικόνα ενός ποιητή που εξακολουθεί να αφορά όλες τις ηλικίες και να είναι ταυτόχρονα με τον τρόπο του, σύγχρονος και διαχρονικός στο Αρχείο Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση.

Η ιστορία της συλλογής

Δεν χρειάζεται να ξέρει κανείς απέξω την «Ιθάκη», που έχει εμπνεύσει ανθρώπους όλων των ηλικιών σε κάθε πλευρά του πλανήτη, για να φανταστεί το μεγάλο ταξίδι που χρειάστηκε να διαγράψει το αρχείο του Καβάφη για να βρει τελικά το δικό του στέρεο λιμάνι σε ένα πανέμορφο οίκημα, που εμπνέεται από τον ποιητή αλλά προκαλεί και προσκαλεί τον επισκέπτη να τον ανακαλύψει με τον δικό του τρόπο εμβαθύνοντας στα αρχεία του, βλέποντας σε έργα τέχνης τις εικόνες της Αλεξάνδρειας που τον ενέπνευσαν, παρατηρώντας τα άπειρα memorabilia που συνέλεγε -από καρτ ποστάλ μέχρι αντικείμενα ως ζωντανή απόδειξη του σημαντικού ρόλου που έπαιζαν οι μνήμες στη ζωή του.

Χωρίς να θέλει να γίνει μουσείο ως κάτι στατικό και απόμακρο αλλά ούτε και στέγη, το Αρχείο Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση αποποιείται τα στοιχεία που θα μείωναν την προσωπική και ανθρώπινη παρουσία του ποιητή στον χώρο.

Αυτός φαίνεται πλέον να είναι όχι μόνο του Καβάφη, αλλά μιας μεγάλης πολιτιστικής κληρονομιάς, ανοιχτής σε όλο τον κόσμο, με τη σφραγίδα της αρχιτεκτονικής μελέτης του FLUX office της Εύας Μανιδάκη και του Θανάση Δεμίρη και περιλαμβάνει τρεις αίθουσες: ένα αναγνωστήριο, όπου κυριαρχούν γνωστές προσωπογραφίες του Καβάφη, τη βιβλιοθήκη του Καβάφη, τους ειδικούς χώρους όπου φυλάσσονται το αρχείο και τα βιβλία του και έναν κήπο που σύντομα θα αναδείξει τις δικές του εκπλήξεις.

Ο ποιητής μοιάζει, πάντως, να είναι εκεί κάθε στιγμή: σε μια γωνία βλέπεις τη νεκρική του μάσκα, που κάποτε δέσποζε στο σπίτι του στην Αλεξάνδρεια, ακριβώς δίπλα τις οικογενειακές φωτογραφίες με τη δυναμική και επιβλητική μητέρα Χαρίκλεια που ήταν παρούσα σε κάθε στιγμή της ζωής του, πιο εκεί μια προθήκη με τα προσωπικά του αντικείμενα: από τα αγαπημένα του τουρκικά τσιγάρα Irma -είναι γνωστό ότι ο ποιητής δεν σταμάτησε να καπνίζει, σύμφωνα με μαρτυρίες του Στρατή Τσίρκα ακόμα και όταν διαγνώστηκε με καρκίνο στον λάρυγγα- το σταχτοδοχείο του και την ασημένια ταμπακιέρα του.

Το αστικό περιβάλλον του ποιητή και το ακραίο μέλημα της οικογένειας Καβάφη να αποδεικνύει την καλή της καταγωγή φαίνεται τόσο από την carte de visite με τα αρχικά της μητέρας του, αλλά και από τα περίτεχνα, ακριβά αντικείμενα.

Η συλλογή από τα ιαπωνικά βάζα και τα πιάτα satsuma είναι ενδεικτικά όχι μόνο της συλλεκτικής μανίας του Αλεξανδρινού ποιητή, αλλά και της βαθιάς συνείδησης της τάξης του και της καταγωγής του. Ηταν καθ’ όλα Αλεξανδρινός, όχι μόνο στον βαθύ κοσμοπολιτισμό που εξέφραζε η ποίησή του, αλλά και στη συνείδηση της εκλεπτυσμένης αισθητικής, της αγάπης του για τα όμορφα και εκλεκτά αντικείμενα διαφορετικών πολιτισμών. Χαρακτηριστικά είναι η ξύλινη κομόδα, τα μπρούτζινα αγαλματίδια και το τραπεζάκι για το κοράνι.

Ο Δραγούμης και η Κοτοπούλη

Ο Καβάφης δεν ήταν μόνο ο δημιουργός που τίμησε την αιώνια μούσα του, την ποίηση, αλλά ο διανοούμενος που συνομιλούσε με τους ανθρώπους της εποχής του και με τις διαφορετικές εκδοχές της τέχνης: θεατρόφιλος ο ίδιος και με άποψη για τη μουσική, δεν θα μπορούσε παρά να έχει άμεση σχέση με τις εξέχουσες προσωπικότητες όχι μόνο της Αλεξάνδρειας αλλά και της Αθήνας. Επίσης ήταν γνωστή η αγωνία του να αποκτήσει «τον έπαινο του δήμου και των σοφιστών» και να καταξιωθεί ως προσωπικότητα των αθηναϊκών γραμμάτων.

Η ακραία πρωτοτυπία της γλώσσας του και της ποίησής του -ένα κράμα εκλεκτικιστικού μοντερνισμού και βυζαντινής γλώσσας- προσέλκυσε τους νέους της Αθήνας της εποχής, που συγκεντρώθηκαν γύρω από τον Μάριο Βαϊάνος, ο οποίος αλληλογραφούσε με τον ποιητή και βρέθηκε απέναντι στο συντηρητικό κατεστημένο των Παλαμιστών που τον πολεμούσαν μέχρι τέλους - περισσότερο και από τον ίδιο τον Παλαμά.

Μια ματιά στις αντιδράσεις αλλά και στις σατιρικές γελοιογραφίες της εποχής που στέκονταν δηκτικά στο «φαινόμενο Καβάφη» -όπως το σκίτσο του Αντώνη Πρωτοπάτση που απεικονίζει την «αποθέωση» του Καβάφη- μας αποκαλύπτει το κλίμα της εποχής και τον διχασμό γύρω από το φαινόμενο Καβάφη στους πνευματικούς κύκλους της Αθήνας.

Ολα αυτά τα τεκμήρια τα βρίσκει κανείς στην αίθουσα του Αρχείου «Η Αθήνα του Καβάφη», όπου αποκαλύπτεται όχι μόνο η αντίδραση που γνώρισε ο ποιητής, αλλά και ο θαυμασμός κορυφαίων ομότεχνών του, όπως ο Τέλλος Αγρας ή ο Ναπολέων Λαπαθιώτης και ο Αγγελος Σικελιανός. Την προσοχή του επισκέπτη κλέβει, επίσης, η επιστολή του κορυφαίου μουσικού Δημήτρη Μητρόπουλου, με ημερομηνία 15 Ιουλίου 1926, ο οποίος ζητάει από τον Καβάφη γαλλικές μεταφράσεις ποιημάτων του για να συνοδεύσουν τις μουσικές συνθέσεις του.

Ως γνωστόν, ο Δημήτρης Μητρόπουλος με τις κορυφαίες μελοποιήσεις του -τις περίφημες inventions- συνέβαλε καταλυτικά στη διάδοση του έργου του Καβάφη σε όλο τον κόσμο.

Εντύπωση προκαλεί η επιστολή του Iωνα Δραγούμη προς τον Καβάφη, με ημερομηνία 16 Μαρτίου 1911, και το γεγονός ότι ο πολιτικός και διανοητής Δραγούμης προτείνει στον ποιητή να του συστήσει τη διάσημη ηθοποιό της εποχής και ερωμένη Μαρίκα Κοτοπούλη. Μάλιστα τον αποκαλεί «φίλε, Καβάφη», ενδεικτικό της μεταξύ τους οικειότητας. Είναι γνωστή η ιστορία της προηγούμενης συνάντησης Καβάφη - Κοτοπούλη - Δραγούμη στην Αλεξάνδρεια το 1905, η οποία ωστόσο είχε μάλλον ξεχαστεί από τον Δραγούμη, αφού ήταν ακόμα εμπλεκόμενος στη σχέση του με την Πηνελόπη Δέλτα.

Ο Καβάφης τον 21ο αιώνα

Το σίγουρο είναι ότι το ανοιχτό σε όλους Αρχείο Καβάφη του Ιδρύματος Ωνάση δεν έχει σκοπό να μείνει μόνο στο εσωτερικό του αρχείου στην Πλάκα, αλλά, ψηφιοποιημένο πια, να ταξιδέψει σε κάθε σπίτι και σε κάθε αναγνώστη που θα θελήσει να το εξερευνήσει.

Ο Καβάφης είναι ένας ποιητής που εξακολουθεί να διαβάζεται και να εμπνέει, αρκεί να ρίξει κανείς μια ματιά στους σπουδαίους ξένους καλλιτέχνες, όπως η Λόρι Αντερσον και ο Ρούφους Γουέινραϊτ, που έγραψαν εξαίσιες συνθέσεις εμπνεόμενοι από τον ποιητή (είναι διαθέσιμες στο YouTube του Ιδρύματος Ωνάση), ενώ χαρακτηριστική είναι η performance «Constantinopoliad», εμπνευσμένη από το ημερολόγιο που κρατούσε ο Αλεξανδρινός ως έφηβος κατά την οικογενειακή επίσκεψη στην Κωνσταντινούπολη.

Η παράσταση δεν λέγεται τυχαία «epic», αφού όχι μόνο αποκαλύπτει το μεγάλο ταξίδι του Καβάφη στον κόσμο της ποίησης, αλλά σε ακολουθεί για μέρες, για καιρό, μεταφέροντας τον Αλαξανδρινό από τη Νέα Υόρκη -όπου πρωτοανέβηκε- στην καρδιά της Αθήνας, στη βιβλιοθήκη του Ιδρύματος Ωνάση, όπου είχαμε τη χαρά να τη δούμε τις προηγούμενες μέρες.

Σε αυτόν τον κύκλο, που δείχνει την άμεση σύνδεση του αρχείου όχι μόνο με τους ειδήμονες και τους απλούς αναγνώστες, αλλά και με τον σύγχρονο καλλιτεχνικό κόσμο, θέλουν να δώσουν έμφαση οι υπεύθυνοι του Αρχείου Καβάφη - τόσο η διεθνής επιστημονική επιτροπή όσο και η εκτελεστική διευθύντρια και διευθύντρια Παιδείας του Ιδρύματος Ωνάση Εφη Τσιότσιου αλλά και η συντονίστρια Επικοινωνίας και Δράσεων του Αρχείου Καβάφη Μαριάννα Χριστοφή, που μας έκανε και την ξενάγηση.

2.000 τεκμήρια

Συνολικότερα το Αρχείο Καβάφη φιλοξενεί περί τα 2.000 τεκμήρια, μεταξύ των οποίων το προσωπικό αρχείο, αλλά και 966 βιβλία που περιλαμβάνονταν στη βιβλιοθήκη του. Πλέον, όλα αυτά βρήκαν ένα δικό τους καταφύγιο για το οποίο αναφέρει χαρακτηριστικά ο πρόεδρος του Ιδρύματος, επίσης Αλεξανδρινός Αντώνης Παπαδημητρίου:

«Εκατόν εξήντα χρόνια μετά τη γέννησή του, ο Κωνσταντίνος Π. Καβάφης αποκτά μια νέα “στέγη”, απ’ όπου θα εκπέμπεται η διαρκής ευαισθησία της διαχρονικής του ποίησης.

Στο κτίριο της Πλάκας στεγάζεται πλέον, κατά πρώτο λόγο, το αρχείο Καβάφη (αρχείο κλαθ. Γ. Π. Σαββίδη), που αποκτήσαμε το 2012 από τον Μανόλη Σαββίδη και τον ευχαριστούμε γι’ αυτό και από εδώ. Το αρχείο Καβάφη έκτοτε εμπλουτίζεται συνεχώς με νέα αποκτήματα.

Κατά δεύτερο λόγο, μπορέσαμε να αποκτήσουμε και να εκθέσουμε μεγάλο αριθμό από τα αυθεντικά έπιπλα και διακοσμητικά αντικείμενα του ποιητή, που μετέφεραν στην Ελλάδα ο Αλέκος και η Ρίκα Σεγκοπούλου, οι άμεσοι κληρονόμοι του. Αυτά περιήλθαν στην κατοχή μας από τους κληρονόμους τους, μέλη της οικογένειας Τρεχαντζάκη και οφείλουμε να μνημονεύσουμε με ευχαριστίες την προσφορά τους.

Ετσι, σε ένα κτίριο που θα μπορούσε να βρίσκεται στην Αλεξάνδρεια γιατί ανήκει στην ίδια εποχή και στην ίδια αρχιτεκτονική παράδοση, προσπαθήσαμε να δώσουμε την αίσθηση από τις κάμαρες όπου ζούσε ο Καβάφης, με τα έπιπλά του και τα ποιήματά του.

Ο στόχος δεν είναι να γίνει ένα “μουσείο” Καβάφη, αλλά ο επισκέπτης να πάρει μια εικόνα του πνευματικού και υλικού βίου του ποιητή, όσο βέβαια είναι αυτό εφικτό και χωρίς ψεύτικους εντυπωσιασμούς».

Τέλος, μέσα στο 2024 θα ανοίξει ξανά τις πόρτες της στο κοινό η Οικία Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, καθώς το Iδρυμα Ωνάση ανέλαβε στις αρχές του 2022 την αποκατάστασή της με σκοπό να την καταστήσει πόλο επισκεπτών απ’ όλο τον κόσμο και να της δώσει ζωή, καθώς βρισκόταν σχεδόν εγκαταλελειμμένη για χρόνια.