Τέχνη χωρίς όρια: Από το καρπούζι στα παλλόμενα πέη και τη ροζ σημαία
Η αποκαθήλωση του έργου της Γεωργίας Λαλέ από το ελληνικό προξενείο της Νέας Υόρκης δεν είναι η μόνη περίπτωση, όπου η τέχνη προκαλεί πολιτική διένεξη και διχασμό στην ελληνική κοινωνία
Τα εγκαίνια της έκθεσης με τη ροζ σημαία στη Νέα Υόρκη
Στον αποτροπιασμό της πιο συντηρητικής μερίδας της αμερικανικής ομογένειας θα πρέπει πιθανότατα να αναζητηθεί ο μοχλός πίεσης πίσω από την άμεση υποστολή της «ροζ γαλανόλευκης» από το ελληνικό προξενείο της Νέας Υόρκης. Σύμφωνα με την επικρατέστερη εξήγηση γι’ αυτή την αναπάντεχη υπόθεση, υπάρχει ένας κύκλος επιφανών ομογενών που απαίτησαν επιτακτικά από την κυβέρνηση να αναλάβει δράση. Κατ’ αυτόν τον τρόπο λέγεται πως προέκυψε η εντολή του υπουργού Εξωτερικών Γιώργου Γεραπετρίτη να απομακρυνθεί πάραυτα από τον τοίχο του προξενείου η τροποποιημένη ελληνική σημαία της 33χρονης εικαστικού Γεωργίας Λαλέ - επισήμως μέρος από τη σύνθεση με τίτλο «Ενοχή της Γειτονιάς».
Η κυρία Λαλέ είχε την έμπνευση να συρράψει μια ροζ-λευκή-εμπριμέ ελληνική σημαία χρησιμοποιώντας κομμάτια από κλινοσκεπάσματα τα οποία παραχωρήθηκαν στην ίδια από γυναίκες θύματα κακοποίησης και ενδοοικογενειακής βίας. Η επιλογή του υλικού δεν είναι τυχαία, εφόσον τα βίαια επεισόδια εις βάρος γυναικών, κατά το πλείστον, συμβαίνουν στο κρεβάτι, ως κατά το μάλλον ή ήττον σεξουαλικής φύσης περιστατικά.
Καταγγελτική τέχνη
Βεβαίως, ήταν εκ των προτέρων γνωστό ότι το έργο της κυρίας Λαλέ δεν εκπληρώνει την αποστολή του προσελκύοντας μόνο αμιγώς αισθητικό και καλλιτεχνικό ενδιαφέρον, δηλαδή για το αν αρέσει ή όχι. Μέσω της τέχνης όπως την αντιλαμβάνεται εκείνη, η καλλιτέχνις επιδιώκει να απευθύνει συγκεκριμένα κοινωνικά μηνύματα, με την υψηλότερη δυνατή ένταση και σε όσο περισσότερους αποδέκτες. Εξάλλου, όπως έχει αποδείξει με τις περισσότερες από τις έως τώρα δουλειές της, συμπεριλαμβανομένης μιας αμερικανικής σημαίας-patchwork με κομμάτια από ρόμπες γιατρών και νοσηλευτών, διακονεί μια μορφή σύγχρονης τέχνης στην οποία κυριαρχεί το στοιχείο της καταγγελίας και της διαμαρτυρίας. Είναι, εν τινί μέτρω, μια μορφή στρατευμένης τέχνης.
Εστω κι έτσι, όμως, χάρη στην εκρηκτική δημοσιότητα που δόθηκε γύρω από το όνομα και το έργο της, η ίδια βρέθηκε αίφνης να συγκαταλέγεται ανάμεσα σε κορυφαίους Ελληνες εικαστικούς, με προσωπικότητες εμβληματικές της νεότερης ελληνικής τέχνης, όπως ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Γιώργος Μπουζιάνης, ο χαράκτης Τάσσος κ.ά. Το νήμα που ενώνει τους παλαιότερους με εκείνη είναι αυτό της λογοκρισίας.
Παλαιότερη performance της Γεωργίας Λαλέ στις ΗΠΑ
Διότι, π.χ., για τα ήθη της μεταπολεμικής Ελλάδας ένα ανδρικό γυμνό του Γιάννη Τσαρούχη συνιστούσε βάναυση πρόκληση της δημόσιας αιδούς. Ωστόσο, ακόμη και αρκετές δεκαετίες αργότερα, το 1998, σε μια συλλογική έκθεση στην Ελευσίνα υπό την αιγίδα του τοπικού δήμου έργα νέων Ελλήνων καλλιτεχνών δεν αποσύρθηκαν απλώς, αλλά κατά κυριολεξία ρίχτηκαν στην πυρά. Κάποιο κρίθηκε άσεμνο, κάποιο άλλο προσβλητικό για τον τότε πλανητάρχη Μπιλ Κλίντον που απεικονιζόταν με ένα πυροβόλο όπλο στη γεννητική χώρα κ.ο.κ. Ως εκ τούτου η αποκαθήλωσή τους δεν ήταν αρκετή, έπρεπε να καταστραφούν ολοσχερώς.
Η συνουσία του εικαστικού Θανάση Τότσικα με ένα καρπούζι
Διαχρονικό φαινόμενο
Η περίπτωση της «ροζ γαλανόλευκης» και της άδοξης περιπέτειάς της στο ελληνικό προξενείο της Νέας Υόρκης επανέφερε με πάταγο στην επικαιρότητα τη χρόνια δυσανεξία της ελληνικής κοινωνίας (μέρους της, έστω) στην αντισυμβατική και πρωτοποριακή τέχνη. Από μνήμης, πρόχειρα, ανακαλεί κάποιος κωμικοτραγικά συμβάντα, όπως το περιβόητο ενσταντανέ-πίνακα από τη συνουσία του εικαστικού Θανάση Τότσικα με ένα καρπούζι στο φυσικό φόντο μιας ρεματιάς (Εκθεση Outlook, 2003), καθώς και τους μαινόμενους σταυροφόρους που έκαψαν κινηματογράφους στο κέντρο της Αθήνας, εμποδίζοντας την προβολή της ταινίας «Ο τελευταίος πειρασμός» το 1988.
Ωστόσο, ήδη από το τέλος της δεκαετίας του ’40 ξηλώνονταν εκθέσεις σπουδαίων Ελλήνων καλλιτεχνών (Μπουζιάνης, Τσαρούχης κ.α.), ενώ τη δική της θέση στο πάνθεον των σκανδαλωδώς προκλητικών εικαστικών δρωμένων που συντάραξαν την Ελλάδα κατέχει η, 24ωρης διάρκειας, παράσταση «Mount Olympus», του Βέλγου Γιαν Φαμπρ. Αυτός μεν έγραψε ιστορία για το αστραπιαίο πέρασμά του από το Φεστιβάλ Αθηνών ως διευθυντής επί κυβερνήσεως ΣΥΡΙΖΑ, το δε έργο του κατέκτησε την αιώνια δόξα καθ' ημάς με το παρωνύμιο «Παλλόμενα πέη». Στην περίπτωση Φαμπρ υπήρξε μάλιστα η σπάνια πρωτοτυπία της ταυτόχρονης καρατόμησης μιας παράστασης αλλά και του δημιουργού της, άπαξ και διά παντός.
Η παράσταση του Γιαν Φαμπρ «Παλλόμενα πέη» είχε ξεσηκώσει κύμα διαμαρτυρίας ακόμα και από καλλιτέχνες
Πολιτική σύρραξη
Η ροζ σημαία της εικαστικού Γεωργίας Λαλέ ερέθισε τα αντανακλαστικά ένθεν κακείθεν στην ελληνική κοινωνία και την πολιτική σκηνή, ανοίγοντας ένα καινούριο μέτωπο διχασμού, κάτι που ήταν άλλωστε το ζητούμενο για την ακροδεξιά μειοψηφία, εκπρόσωπος της οποίας ανέδειξε πρώτος το θέμα στη Βουλή. Ενστικτωδώς σχεδόν, η εξ αριστερών αντιπολίτευση έσπευσε να διογκώσει πολιτικά την παρέμβαση Γεραπετρίτη, επιχειρώντας να αποκομίσει οφέλη εντυπώσεων από ένα θέμα που δημιουργήθηκε εκ του μη όντος, «out of the blue», όπως θα έλεγαν οι Ελληνοαμερικανοί - αν και πλέον ταιριαστό θα ήταν το «out of the pink», ασορτί με την απόχρωση της επίμαχης ελληνικής σημαίας.
Από την πλευρά του, ο ΥΠΕΞ εξήγησε ότι «η απόφαση για να κατέβει το συγκεκριμένο έργο πάρθηκε πολύ πριν το ζήτημα ανακινηθεί στη Βουλή. Η εντολή είχε ήδη δοθεί, δεν επηρεάστηκε από κανένα άλλο γεγονός. Αποδέχομαι τη ροζ σημαία στο σπίτι μου ή σε γκαλερί, αλλά όχι για το προξενείο».
Εντούτοις, εξέχουσες προσωπικότητες του πολιτικού βίου, όπως η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη, η πρώην υπουργός και βουλευτής της Ν.Δ. Ντόρα Μπακογιάννη, μεταξύ άλλων, επέκριναν δημοσίως την απόφαση του υπουργού Εξωτερικών και εξέφρασαν την ενόχλησή τους από μια τόσο απροκάλυπτη παρέμβαση σε ένα καλλιτεχνικό ζήτημα.
Εικαστικές performances της Γεωργίας Λαλέ
Γεραπετρίτης
Πέραν της πολιτικής αρένας, το κρούσμα λογοκρισίας σήμανε κόκκινο συναγερμό στις τάξεις όσων υπερασπίζονται ότι η ελευθερία της τέχνης είναι a priori απόλυτη και απεριόριστη. Η συλλογική αντίθεση στην πρωτοβουλία του κ. Γεραπετρίτη εκδηλώθηκε ατύπως και αυθορμήτως στα social media, αλλά και πιο οργανωμένα, με ανοιχτές επιστολές υπογεγραμμένες από δεκάδες ανθρώπους που δραστηριοποιούνται ποικιλοτρόπως στο πεδίο της τέχνης.
Χαρακτηριστική ήταν επίσης η αντίδραση εκ μέρους της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, ενός φορέα που πρωταγωνιστεί στην προαγωγή του σύγχρονου πολιτισμού. Αντί άλλου σχολίου ή κάποιας έκφρασης συμπαράστασης στην καλλιτέχνιδα, η Στέγη απλώς παρέθεσε στο Facebook απάνθισμα 10 φωτογραφιών από έργα της ίδιας λογικής με την «Ενοχή της Γειτονιάς», δηλαδή με σημαίες της Ελλάδας και άλλων κρατών, οι οποίες αποδίδονται με πλήρη καλλιτεχνική ελευθερία. Και μολονότι «αγνώριστες», θεωρούνται διάσημα δείγματα υψηλής τέχνης.
Στα χνάρια του Τζιμάκου
Η περίπτωση της εικαστικού Γεωργίας Λαλέ θα μπορούσε να έχει μια εξέλιξη όπως εκείνης του Τζίμη Πανούση, ο οποίος το φθινόπωρο του 2000 είχε καταδικαστεί σε τετράμηνη φυλάκιση. Το έγκλημά του -αν και η καταδίκη αναιρέθηκε στη δευτεροβάθμια εξέταση της υπόθεσης- συνίστατο στο ότι στις αφίσες για την παράστασή του «Της πατρίδας μου η σημαία» είχε τολμήσει να περιστρέψει την ελληνική σημαία κατά 90 μοίρες και να αντικαταστήσει τον σταυρό με ένα σφυροδρέπανο. Η αυτεπάγγελτη παραγγελία του τότε εισαγγελέα Πρωτοδικών Ισίδωρου Ντογιάκου ήταν ο καλλιτέχνης να παραπεμφθεί αμέσως στη Δικαιοσύνη.
Ως γνωστόν, όμως, ο Πανούσης ουδόλως επτοήθη -εξάλλου η συγκεκριμένη δεν ήταν ούτε η πρώτη ούτε η μόνη φορά που βρισκόταν στο στόχαστρο της λογοκρισίας. Μετά τη δίωξή του με αφορμή την υποτιθέμενη προσβολή της γαλανόλευκης, μόλις 5-6 χρόνια από τον σάλο και την καταδίκη του, ο ίδιος προκάλεσε καινούρια θύελλα με μία ακόμη πιο βλάσφημη αφίσα. Μια χριστιανική οργάνωση υπέβαλε μήνυση, ενώ και ο εισαγγελέας Ιωάννης Διώτης άσκησε δίωξη εις βάρος του για «καθύβριση θρησκευμάτων με έργο, τελεσθείσα διά του τύπου και κατ’ εξακολούθηση».
Ο Πανούσης έπρεπε, ενώπιον δικαστηρίου, να πείσει ότι ως καλλιτέχνης είχε δικαίωμα να ποζάρει στην αφίσα για την παράσταση «Vasileros Bromas» ενδεδυμένος με ιερατικά άμφια, με την κεφαλή του περιβεβλημένη από φωτοστέφανο κ.λπ. Η πέτρα του σκανδάλου όμως ήταν κατεξοχήν το επιστήθιο κόσμημα που φορούσε στις αφίσες, στο οποίο η Θεοτόκος απεικονιζόταν με κεφάλι κότας.
Ασφαλώς, ο Πανούσης ήταν ένας σατιρικός καλλιτέχνης - ίσως ο πλέον χαρισματικός και μάλλον ο τελευταίος του είδους στην Ελλάδα. Η ακραία προκλητικότητα, συχνά ακόμη και μέσω της βλασφημίας, ήταν μια συνειδητή στρατηγική εκ μέρους του. Το να σοκάρει το κοινό παραποιώντας την ελληνική σημαία ή διακωμωδώντας τα θεία δεν ήταν αυτοσκοπός, αντιθέτως ήταν ένα εργαλείο προκειμένου να αφυπνίσει τα τυχόν ναρκωμένα αντανακλαστικά των συμπολιτών του. Και μολονότι η σάτιρα μόνο περιφερειακά αφορά το έργο της εικαστικού Γεωργίας Λαλέ, ο δικός της βίος στην τέχνη με εκείνον του Πανούση είναι παράλληλοι.
Αφίσες για τις παραστάσεις «Της πατρίδας μου η σημαία» και «Vasileros Bromas» του Τζίμη Πανούση
«Μεγεθυντικός φακός»
Στην πράξη μάλιστα, η παρέμβαση του Ελληνα ΥΠΕΞ λειτούργησε σαν ένα τεράστιο μεγάφωνο ενισχύοντας στο μέγιστο την άποψή της, η οποία διά της ροζ σημαίας επιχείρησε να αναδείξει το πρόβλημα της κακοποίησης εις βάρος των γυναικών στη σημερινή Ελλάδα και όχι μόνο. Διότι εάν ο κ. Γεραπετρίτης δεν απαιτούσε να κατέβει το έργο πιθανότατα η «Ενοχή της Γειτονιάς» θα απασχολούσε αποκλειστικά και μόνο τους επισκέπτες του προξενείου, ίσως και εκείνους που γνωρίζουν την καλλιτέχνιδα και παρακολουθούν την εικαστική δραστηριότητά της. Η ροζ σημαία θα είχε προσπεραστεί ως μία ακόμη καλλιτεχνική αποτύπωση της γαλανόλευκης, όπως έχει γίνει σε πλείστες όσες εκδοχές της κατά καιρούς.
Σήμερα ελάχιστοι θυμούνται, π.χ., την έκθεση «Flag of Greece: Ενα σύμβολο - 200 αντικείμενα», παρότι φιλοξενήθηκε στην Αθήνα για αρκετά μεγάλο χρονικό διάστημα (21/12/2021-30/3/2022) ώστε να εξάψει τα πνεύματα γύρω από το πώς είναι ή δεν είναι αρμόζον να παρουσιάζεται η ελληνική σημαία. Και είναι σίγουρο ότι ανάμεσα στα αντικείμενα που συμπεριελήφθησαν στη συγκεκριμένη έκθεση υπήρχαν αρκετά που θα μπορούσαν να έχουν επικριθεί ως ακαλαίσθητα, κιτς, ακόμη και προσβλητικά για το εθνικό σύμβολο.
Οπως κάποια παπούτσια περιπάτου, μια κουρελιασμένη και καμένη σημαία, η καλλιτεχνική φωτογραφία μιας όρθιας γυμνής γυναίκας, καταματωμένης ως μυθικής Μαινάδας, που κρατά μπροστά στην κοιλιά της ένα βρέφος τυλιγμένο στη γαλανόλευκη. Τότε όμως ουδείς εξανέστη, ίσως επειδή η έκθεση είχε επετειακό χαρακτήρα, ως φόρος τιμής στα 200 χρόνια από την Ελληνική Επανάσταση. Οπότε εξ ορισμού μένει άλυτη η απορία για το τι θα γινόταν αν η ροζ σημαία της Γεωργίας Λαλέ εξετίθετο σε μια θεματική έκθεση όπως η «Flag of Greece», δίπλα σε άλλες, παραπλήσιας οπτικής, ελεύθερες εικαστικές εκδοχές της γαλανόλευκης.
Με σημαία τους Μικρασιάτες προγόνους της
Είναι ποπ η σημαία;
Η εθνική σημαία, ακριβώς λόγω της ιδιότητάς της ως συμβόλου άμεσα και συνήθως οικουμενικά αναγνωρίσιμου, έχει χρησιμοποιηθεί κατά κόρον στη νεότερη τέχνη. Ορισμένες, δε, σημαίες έχουν φτάσει να θεωρούνται περισσότερο κομμάτι της ποπ κουλτούρας, ακόμη και της μόδας παρά εθνικά σύμβολα. Από αυτή την άποψη, η ελληνική σημαία δεν έχει γνωρίσει, ούτε κατ’ ελάχιστον, τις περιπέτειες, π.χ., της βρετανικής ή της αμερικανικής.
Το Union Jack βρίσκεται ακόμη και στα πίσω φανάρια των αυτοκινήτων Mini (τα οποία είναι βεβαίως γερμανικά). Η σούπερ σταρ της ποπ, Ντούα Λίπα, το 2021 εμφανίστηκε επί σκηνής στην απονομή των Brit Awards φορώντας μια φούστα εμπριμέ Union Jack - πολλοί την αποθέωσαν, ουδείς σκανδαλίστηκε. Απλώς η τραγουδίστρια συγκρίθηκε με μια προηγούμενη διδάξασα, την Τζέρι Χάλιγουελ των Spice Girls, η οποία είχε φορέσει κάτι παρόμοιο, ένα μικροσκοπικό και υπερβολικά σέξι μίνι φόρεμα στα χρώματα της βρετανικής σημαίας. Επιπλέον, τόσο το Union Jack όσο και η ίδια η μορφή της βασίλισσας δεινοπάθησαν στα χέρια των πανκ συγκροτημάτων τη δεκαετία του ’70, καθώς από σύμβολα πατριωτικής υπερηφάνειας μετατράπηκαν σε στόχους περιύβρισης και ανατροπής.
Στις ΗΠΑ, αντιστοίχως, η Αστερόεσσα έγινε το κόκκινο πανί της μαζικής λαϊκής αντίθεσης στις πολεμικές επιχειρήσεις που εκτελούνταν ανά τον πλανήτη από τα αμερικανικά στρατεύματα. Το ρεύμα της αντιπολεμικής κατακραυγής μοιραία πέρασε στην τέχνη καθιερώνοντας την αμερικανική σημαία -και κατ’ επέκταση οποιουδήποτε κράτους- ως ένα δημοφιλές μοτίβο και πηγή έμπνευσης. Φέρ’ ειπείν, το φανατικά αντιπολεμικό και χίπικο πνεύμα του περίφημου Φεστιβάλ Γούντστοκ συμπυκνώνεται ιδανικά στον εθνικό ύμνο των ΗΠΑ, όπως τον απέδωσε με το δαιμόνιο σόλο του ο Τζίμι Χέντριξ, προτού κάψει επί σκηνής την κιθάρα του.
Οπως υπενθυμίζει η Μαρκέλλα-Ελπίδα Τσίχλα σε μεταπτυχιακή μελέτη, με θέμα ειδικά τη λογοκρισία της τέχνης στην Ελλάδα αλλά και ευρύτερα, το 1989, στις ΗΠΑ ξέσπασε θύελλα δημόσιων αντιπαραθέσεων γύρω από το έργο του Ντρεντ Σκοτ με τίτλο «Ποιος είναι ο σωστός τρόπος έκθεσης μιας αμερικανικής σημαίας». Επρόκειτο για μια σύνθεση τύπου installation, με την οποία ο καλλιτέχνης προσκαλούσε τον θεατή να ξεφυλλίσει ένα άλμπουμ με φωτογραφίες από τη δημόσια καύση της Αστερόεσσας στη Νότια Κορέα, στο πλαίσιο αντιαμερικανικών διαδηλώσεων.
Αλλά για να φτάσει στο βιβλίο που είχε τοποθετηθεί σε ειδικό ράφι σε τοίχο της Σχολής Καλών Τεχνών του Σικάγου ο θεατής έπρεπε να πατήσει πάνω σε μια πραγματική αμερικανική σημαία. Το μέγεθος του σκανδάλου που προκάλεσε με το θράσος του ο Σκοτ ήταν ασύλληπτο: σημειώθηκαν εισβολές και αρπαγή της σημαίας από ομάδες βετεράνων στρατιωτών, έγιναν διαδηλώσεις, συγκρούσεις και συλλήψεις.
Χορηγοί ανακάλεσαν την οικονομική στήριξη στο ίδρυμα που φιλοξένησε το ανόσιο έργο, ενώ η κυβέρνηση των ΗΠΑ ψήφισε εκτάκτως τροποποίηση της νομοθεσίας με στόχο την αναβαθμισμένη προστασία των εθνικών συμβόλων από τις «αποκλίνουσες» εμπνεύσεις ανθρώπων όπως ο Ντρεντ Σκοτ. Οντως, ποιος θα μπορούσε να σκεφτεί κάτι πιο βέβηλο και προσβλητικό για εθνικό σύμβολο από το κατά κυριολεξία ποδοπάτημά της;
