Εδώ που ο Καβάφης εμπνεύστηκε την «Ιθάκη»

Αρκεί να βγεις στο μπαλκόνι για να νιώσεις την ενέργεια αυτού του χώρου απ’ όπου ο Κωνσταντίνος Καβάφης αγνάντευε την εκκλησία του Αγίου Σάββα και άκουγε τις «λειτουργικές φωνές και συμφωνίες», αφουγκραζόταν τα ερείπια της πόλης η οποία έθρεψε διαφορετικούς πολιτισμούς και βασιλιάδες, ανέδειξε αιώνιους έρωτες σαν του Αντώνιου και της Κλεοπάτρας και αποτέλεσε την αιώνια μούσα του. Από εδώ, στην ανακαινισμένη πλέον οικία του Αλεξανδρινού ποιητή δεν βλέπουμε μόνο όλα όσα διαπότισαν τους βασικούς του στίχους, αλλά και αντιλαμβανόμαστε τα ετερόκλητα στοιχεία που τον έκαναν διεθνή και ταυτόχρονα τόσο δικό μας. Γιατί ο Καβάφης ήταν όντως «ο παγκόσμιος ποιητής», όπως γράφει χαρακτηριστικά το χολ του διαμερίσματος του σπιτιού του που αποκατέστησε το Ιδρυμα Ωνάση σε συνεργασία με το Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού και είναι επισκέψιμο στο κοινό με ελεύθερη, μάλιστα, είσοδο.

Η πόλη μπορεί να έχει αλλάξει αλλά το πνεύμα και η αύρα του ποιητή είναι εδώ: τα χειρόγραφα των ποιημάτων του κοσμούν τα βασικά δωμάτια του σπιτιού που έχουν διαφορετικές θεματικές και όπου κανείς συναντά διάφορα αντικείμενα-αντίγραφα, όπως η νεκρική του μάσκα, σημειώσεις του, ακόμα και βιβλία που κοσμούσαν τη βιβλιοθήκη του, αλλά και σύγχρονες παραπομπές που φωτίζουν κάθε πτυχή του κατεξοχήν Αλεξανδρινού ποιητή. Γιατί ο Καβάφης δεν ήταν μόνο ο Καβάφης της εποχής του, ούτε καν του δικού μας παρόντος, αλλά διαχρονικός, πέρα από τις περιστάσεις που τον διαμόρφωσαν.

Οποιον κι αν ρωτήσεις σήμερα από τη γειτονιά, έγραφε χαρακτηριστικά ο Ρόμπερτ Λίντελ στη βιογραφία του Καβάφη, έχει πάντα κάτι να σου πει για τον ποιητή: ο κόσμος έλεγε ανέκδοτα γι’ αυτόν, κάποιοι ζωγράφιζαν καρικατούρες σε πακέτα τσιγάρων, άλλοι φιλοτεχνούσαν τα πορτρέτα του, ενώ ορισμένοι, ακόμα και σήμερα, αφηγούνται τις διαδρομές που έκανε στην πόλη, το τραμ που έπαιρνε, ακριβώς δίπλα από το ξενοδοχείο όπου διαμένουμε, το «Metropole», όπου στεγαζόταν η Εταιρεία Υδρεύσεως στην οποία εργαζόταν ο ποιητής για να καταλήξει σε αυτό το εκλεκτικιστικού ρυθμού κτίριο όπου έμενε μαζί με τον αδελφό του στον αριθμό 4 της οδού Λέψιους, που πλέον έχει μετονομαστεί σε C.P. Cavafy.

Το αστικό στοιχείο που χαρακτήριζε την οικογένεια Καβάφη με φαναριώτικες ρίζες και αγγλοελληνικό πολιτισμικό προσανατολισμό, η οποία είχε ακόμα και δικό της οικόσημο, είναι εμφανές στη διακριτική αρχοντιά που αποπνέει το ανακαινισμένο με τη χορηγία του Ιδρύματος Ωνάση σπίτι, όπως είναι αντίστοιχα ζωντανά τα στοιχεία που διαμόρφωναν την καθημερινότητα του ποιητή: η γωνιά όπου απολάμβανε το αγαπημένο του ουίσκι, η χαρακτηριστική πολυθρόνα και το ανάκλιντρο, ακριβώς όπως αυτά όπου πόζαρε στις περίφημες φωτογραφίες, το δωμάτιο με το χαρακτηριστικό μπαλκόνι που ενέπνευσε τα αντίστοιχα ποιήματα, το παράθυρο απ’ όπου έβαζε τον Αντώνιο να αναπολεί την ιστορία του και να αντιλαμβάνεται τη μοίρα του ή τους Αλεξανδρινούς να μαζεύονται για να δουν τα παιδιά της Κλεοπάτρας ή να προσκυνούν τον Αλέξανδρο, τον βασιλιά της Μηδίας και των Πάρθων.

Οι καλεσμένοι και... ο τζόγος

Μπορούμε, αντίστοιχα, να φανταστούμε τον Καβάφη όχι μόνο στις ποιητικές του εμπνεύσεις, αλλά και εντελώς ανθρώπινο, να τρώει τους αγαπημένους του χουρμάδες και να φωνάζει στην υπηρέτρια από το μικρό δωματιάκι ακριβώς πάνω από την κουζίνα για να του φέρει την εφημερίδα («βαρέθηκεν εφημερίδες να διαβάζει μηχανικώς»). Κυρίως, όμως, να σκέφτεται ότι αυτή η πόλη μπορεί να του φαίνεται ενίοτε ασφυκτικά μικρή σε σχέση με τη Λόντρα, αλλά τεράστια σε ό,τι αφορά τη συγχώνευση των διαφορετικών πολιτισμών που διαπέρασαν με κάθε τρόπο την ποίησή του. «Αλεξάνδρεια είναι...» έγραφε στο ποίημά του «Φυγάδες» και αυτή είναι η πόλη που ζωντανεύει ξανά στα δωμάτια μέσα από τη διαχρονική και συγχρονική συνάντηση επιρροών και αντιλήψεων.

Αυτή ακριβώς η συνάντηση φαίνεται, άλλωστε, να είναι το βασικό πλαίσιο της άκρως φροντισμένης, με απόλυτο σεβασμό, αναστήλωσης του σπιτιού που ανοίγει ένα νέο κεφάλαιο στον τρόπο που προσλαμβάνουμε τον ποιητή στο πέρας των χρόνων, από το παρελθόν στο μέλλον, μέσα από μια μοναδική αλεξανδρινή διαχρονία. Ξεπερνώντας τη μουσειακή αντίληψη για την οικία, όχι το σπίτι που φιλοξενούσε τον «μονήρη» Καβάφη, το άνοιγμα του νέου σπιτιού στον κόσμο δίνει έμφαση στον πιο κοινωνικό ποιητή, όπως μας τόνισε η υπεύθυνη σχεδιασμού του καβαφικού project Μαριάννα Χριστοφή, αντιδρώντας στη λογική που θέλει το σπίτι ένα στατικό μουσείο και βλέπει τον ποιητή ως έκθεμα.

Αντιθέτως, η ανακατασκευή δίνει το έναυσμα στον επισκέπτη να προσθέσει το δικό του κεφάλαιο στον τρόπο που αντιλαμβάνεται τον ποιητή στον χώρο και τον χρόνο. Προς διευκόλυνσή του στον διάδρομο, εν είδει υποδοχής, εκτίθενται οι μεταφράσεις του ποιητή σε περισσότερες από 30 γλώσσες, ξεκινώντας από την πρώτη συγκεντρωτική έκδοση των ποιημάτων του που κυκλοφόρησε μετά τον θάνατό του το 1935, σε φιλολογική επιμέλεια της Ρίκας Σεγκοπούλου και εικονογράφηση του Τάκη Καλμούχου - πρόκειται για το 21ο αντίγραφο σε χαρτί Velin Μαδαγασκάρης Lafuma. Είναι πια προφανές ότι επιδιώκεται να ακουστεί δυνατά ο λόγος του ποιητή, ηχηρός σε κάθε δωμάτιο, και όχι να θαφτεί κάτω από άψυχα αντικείμενα που σκοπό έχουν να αποδώσουν μια φολκλόρ εκδοχή για την εποχή του.

Μια ακριβής αντιγραφή του καβαφικού κόσμου θα έμοιαζε να είναι απλώς η εκδοχή του οριενταλισμού που απέδιδε ο σπουδαίος θεωρητικός Εντουαρντ Σαΐντ σε όλους όσοι έβλεπαν στην Ανατολή μια εξιδανικευμένη αχλύ του παρελθόντος. Σύμφωνα με αυτή την εικόνα, ο Καβάφης είναι ο στατικός ποιητής της εποχής της παρακμής, άλλοτε του Ντάρελ και άλλοτε του Τσίρκα, ενώ είναι πλέον σίγουρο ότι ο ποιητής ήταν ένας από τους κοσμοπολίτες διανοούμενους της εποχής του. Ακόμα, όμως, και αν ήταν διαχρονικός στην ποίησή του, δεν έπαυε να αφουγκράζεται τα τεκταινόμενα γύρω του και να δείχνει ευαισθησία απέναντι στα γεγονότα που συντάρασσαν την εποχή του. Είναι εξαιρετική, για παράδειγμα, η απόφαση της επιστημονικής επιτροπής να τονιστεί στον σχεδιασμό του σπιτιού η σχέση του ποιητή με την αιγυπτιακή Αλεξάνδρεια και όχι μόνο με το ελληνικό στοιχείο παραθέτοντας, για παράδειγμα, το ποίημα «27 Ιουνίου 1906, 2 μ.μ.» για τον δημόσιο απαγχονισμό ενός νεαρού Αιγυπτίου από τους Αγγλους κατακτητές.

Tα εκθέματα

Σε ένδειξη σεβασμού αυτού του ζωντανού διαλόγου, στο τέταρτο δωμάτιο που ξεδιπλώνει τη σχέση του Καβάφη με τη σύγχρονη Αίγυπτο βλέπουμε τους πίνακες της Φαρίντα ελ Γκαζάρ που δείχνουν προθήκες καταστημάτων ή εισόδους κτιρίων από εκείνη την εποχή, όπως του club «Σεσίλ»: το ξενοδοχείο «Σεσίλ» δεσπόζει αριστοκρατικό και κοσμοπολίτικο, ένα πραγματικό κόσμημα στην κορυφή της Κορνίς, ακόμα και σήμερα.

Είναι ωραίο, επίσης, να σκέφτεσαι ότι ο Καβάφης ήταν ταυτόχρονα αστός και καθημερινός, ένας άνθρωπος που αγαπούσε την ποίηση αλλά είχε αδυναμία και στον τζόγο: ανάμεσα στα χειρόγραφά του, στα αντικείμενα και τις σημειώσεις του (όπως το σημείωμα-αντίρρηση στο βιβλίο του Γίββωνα που ήθελε την Κλεοπάτρα βάρβαρη!) ξεχωρίζουμε και τις σημειώσεις για τα κέρδη και τις ζημίες του από τον τζόγο! Σε μια άλλη γωνιά βλέπουμε τα ποτήρια στα οποία ο ποιητής απολάμβανε το αγαπημένο του «ευσπλαχνικό αλκοόλ», όπως χαρακτηριστικά το αποκαλούσε.

Σε μια βραδιά γεμάτη αλκοόλ αναφέρεται και το απόσπασμα του Νίκου Καζαντζάκη, ο οποίος ήταν ανάμεσα στους επισκέπτες-καλεσμένους της οδού Λέψιους. Στη σύγχρονη εκδοχή του ανακαινισμένου σπιτιού που τονίζει την κοινωνικότητα και όχι τον απομονωτισμό του Καβάφη, δεν μπορεί να μη δοθεί έμφαση όχι μόνο στους καλεσμένους που πέρασαν από εκεί, αλλά και σε όλους όσοι συνδιαλέγονταν και αλληλογραφούσαν με τον ποιητή: από τον Δημήτρη Μητρόπουλο και τον Λόρενς Ντάρελ μέχρι τον Ιωνα Δραγούμη και τον Ε.Μ. Φόρστερ. Συνεχίζοντας αυτόν τον μακρύ δρόμο των συναντήσεων, η διευθύντρια Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση Αφροδίτη Παναγιωτάκου μάς μίλησε για το έργο των σύγχρονων καλλιτεχνών που εμπνέονται από τον Καβάφη σήμερα σε όλο τον κόσμο. Ενα βίντεο στην κεντρική σάλα του σπιτιού δίνει τη δυνατότητα να δει κανείς ταινίες που παρουσιάστηκαν στο Φεστιβάλ Καβάφη στη Νέα Υόρκη με κορυφαίους καλλιτέχνες και διάσημα ονόματα όπως η Τζούλιαν Μουρ και η Λόρι Αντερσον.

Η ανακαίνιση

Για όλους όσοι είχαν επισκεφτεί το σπίτι στο παρελθόν, όλα αυτά μοιάζουν πρωτόγνωρα, αλλά απεικονίζουν απόλυτα τις ζωντανές και εναργείς όψεις του καβαφικού κόσμου: πίσω από κάθε λεπτομέρεια κρύβεται η μελέτη μιας καλοσυντονισμένης επιτροπής με κορυφαίους ακαδημαϊκούς απ’ όλο τον κόσμο, τα ονόματα των οποίων παρατίθενται αναλυτικά, ενώ ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός ανήκει στην Εύα Μανιδάκη και τον Θανάση Δεμίρη του FLUX-office. Είναι σαφής η πρόθεση αυτής της ομάδας να φέρει κοντά τις ποικίλες και ενίοτε ετερόκλητες διαστάσεις του βίου του Καβάφη, της προσωπικότητάς του, αλλά και του έργου του, πάντα με σεβασμό στο παρελθόν, περιλαμβάνοντας ακόμα και αντικείμενα από την εποχή που ανέλαβε την ανακαίνιση του σπιτιού, το 1992, ο σπουδαίος μορφωτικός ακόλουθος της ελληνικής πρεσβείας στην Αίγυπτο συγγραφέας, ποιητής, ιστορικός και διανοούμενος Κωστής Μοσκώφ.

Προσπαθώντας να ανασυστήσει το σπίτι με αντικείμενα που θα ταίριαζαν στην εποχή του Καβάφη, ο Μοσκώφ έφτιαξε μια θεατροποιημένη αίσθηση του σπιτιού προχωρώντας σε παράλληλες πρωτοβουλίες όπως η διενέργεια συνεδριών για τον Αλεξανδρινό ποιητή. Με το πέρας, όμως, των χρόνων η φροντίδα του σπιτιού ήταν ανεπαρκής, με αποτέλεσμα τα τελευταία χρόνια της λειτουργίας του να φαντάζει -και αυτό το ξέρουμε καλά όσοι έτυχε να το επισκεφθούμε- σχεδόν εγκαταλελειμμένο, ενώ στην πορεία παρουσιάστηκαν και διάφορα προβλήματα που αφορούσαν ζητήματα ασφάλειας καθιστώντας έτσι την ανακαίνιση επιβεβλημένη. Εντύπωση μας είχαν προκαλέσει, σε ό,τι αφορά την παλιά εκδοχή του σπιτιού, και κάποιες εμβόλιμες θεματικές στα δωμάτια, όπως το λεγόμενο «δωμάτιο του Τσίρκα», το οποίο φάνταζε σχεδόν παράταιρο.

Η παλιότερη εκδοχή έδινε μια σφραγίδα που εμπεριέχεται πλέον στη νέα αναδιαμορφωμένη εκδοχή του σπιτιού η οποία κρατάει ζωντανή την παρουσία του ποιητή. «Δεν προσπαθούμε να αναβιώσουμε κάτι», τονίζει με έμφαση ο επίσης Αλεξανδρινός πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου, με το σπίτι και την πόλη να είναι γεμάτα από δικές του αναμνήσεις γι’ αυτές τις γειτονιές, αυτά τα μέρη, την πόλη που πάντα θα τον ακολουθεί με τον τρόπο του Καβάφη. Ο πρόεδρος μας προσφέρει διάφορες πολύτιμες πληροφορίες, όπως ότι ο Αγιος Σάββας, η εκκλησία που έβλεπε καθημερινά ο Καβάφης, ήταν κάποτε ναός αφιερωμένος στον θεό Μίθρα, ότι δίπλα ακριβώς είναι το Ελληνικό Νοσοκομείο, ότι από κάτω λειτουργούσαν τότε οι οίκοι ανοχής. Ηταν αυτοί οι μεικτοί κόσμοι που τόσο επέδρασαν στην ποίηση του Καβάφη, η οποία είναι γραμμένη με κάθε πτυχή του σώματός του όχι από την απόσταση ενός απόμακρου διανοούμενου, όπως κάποιοι σκόπιμα θέλησαν να τον παρουσιάσουν.

Το ελληνικό στοιχείο της Αλεξάνδρειας

Γι’ αυτό το σπίτι του Καβάφη είναι ένας ζωντανός οργανισμός και όχι μουσείο («Σε καμία περίπτωση δεν θέλαμε να δείξουμε τραπέζια και καρέκλες», υποστηρίζει ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση), όπως ζωντανή είναι και η παρουσία της ελληνικής κοινότητας στην πόλη: ακόμα βλέπεις τα επιβλητικά νεοκλασικά ή εκλεκτικιστικού ρυθμού κτίρια να κλέβουν τις εντυπώσεις στις καλές περιοχές, να περιβάλλουν περήφανα και γεμάτα ομορφιά το ανακαινισμένο μουσείο με τους ελληνορωμαϊκούς θησαυρούς στην καρδιά αυτού που κάποτε θεωρούνταν η αρχή και το τέλος του ελληνιστικού κόσμου.

Κάθε πτυχή και γωνιά της Αλεξάνδρειας (Αλ-Ισκανταρίγια τη λένε οι ντόπιοι)είναι ένα παλίμψηστο που αποκαλύπτει διαρκώς θησαυρούς: αγάλματα του Μεγάλου Αλεξάνδρου κοσμούν τις κεντρικές πλατείες μαζί με του μεγάλου τους ευεργέτη Μοχάμεντ Αλι, για τον οποίο ξέρουμε τη στενή σχέση που είχε με την Καβάλα και την ελληνική του καταγωγή, τότε που όλα αυτά εμπλέκονταν σε ένα δημιουργικό μείγμα γλωσσών, επιδράσεων, θρησκειών και επιρροών.

Αν στην Ελληνική Ενωση Αλεξάνδρειας, όπου τρώμε με θέα στα υπέροχα κτίρια των σχολείων όπως το Αβερώφειο αλλά και το Κανισκέρειο Γηροκομείο, ακούμε Χατζιδάκι, στο κεντρικό ζαχαροπλαστείο «Delice», που άνοιξε ένας Ελληνας το 1922, ανάμεσα στα ελληνικά, γαλλικά και αιγυπτιακά γλυκά, ακούμε Τόλη Βοσκόπουλο και Αντώνη Ρέμο! Σε κάθε περίπτωση, η ελληνική σφραγίδα είναι έντονη εδώ με διαφορετικούς τρόπους. Ευτυχώς. οι λίγοι εναπομείναντες Ελληνες έχουν φροντίσει να κρατήσουν ζωντανό το ανεξίτηλο κοσμοπολίτικο στοιχείο και να μας μιλούν με περηφάνια για τον δικό τους Καβάφη, όπως ο ιδιοκτήτης του «Santa Lucia», ένα αλλοτινό ζωντανό στέκι την εποχή του Μεσοπολέμου.

Τα ενθυμήματα

Στα εγκαίνια της οικίας όλοι έδωσαν το «παρών»: εκτός από τα μέλη της ελληνικής κοινότητας, παραβρέθηκαν ο Ελληνας πρέσβης στο Κάιρο Νικόλαος Παπαγεωργίου και ο γενικός πρόξενος Αλεξανδρείας Ιωάννης Πυργάκης, τους οποίους υποδέχτηκαν ο πρόεδρος του Ιδρύματος Ωνάση Αντώνης Σ. Παπαδημητρίου, ο οποίος δήλωσε, εκπροσωπώντας το Ιδρυμα, ότι «είμαστε περήφανοι που η χορηγία μας οδήγησε στην αποκατάσταση της Οικίας Καβάφη στην Αλεξάνδρεια, σε συνεργασία με το Ελληνικό Ιδρυμα Πολιτισμού. Είναι το μέρος όπου ο Καβάφης έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του και δημιούργησε δεκάδες έργα σε συνεχή διάλογο με την Ιστορία. Ενας άλλος διάλογος ξεκινάει πλέον ανάμεσα στην Αθήνα και την Αλεξάνδρεια, συνιστώντας μια ενιαία διαδρομή έρευνας και αναζήτησης. Με την αποκατάσταση της Οικίας Καβάφη, το Ιδρυμα Ωνάση αποδίδει στην πολιτιστική μας κληρονομιά ένα μέρος της οφειλόμενης τιμής. Την ίδια στιγμή, διευρύνει τις δυνατότητες της έρευνας για το μέλλον της καβαφικής ποίησης.

Η Οικία Καβάφη δεν θα μπορούσε, ούτε φιλοδοξεί να είναι πιστή αναπαράσταση του σπιτιού του Καβάφη όπως ήταν πριν από τόσα χρόνια. Τα όποια ενθυμήματά του, προσωπικά και διακοσμητικά αντικείμενα, διασώσαμε φυλάσσονται εξάλλου με ασφάλεια στο Αρχείο Καβάφη στην Αθήνα. Στην Αλεξάνδρεια προσπαθήσαμε να δώσουμε μια αίσθηση της ζωής και του χώρου στον οποίο κινήθηκε ο ποιητής, μια αίσθηση μόνο από τη ζωή του.

Ετσι, στην Αλεξάνδρεια είναι ο χώρος όπου έζησε ο Καβάφης και στην Αθήνα τα πράγματα με τα οποία έζησε». Ο πρόεδρος του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού Νίκος Κούκης δήλωσε: «Η συνεργασία του Ελληνικού Ιδρύματος Πολιτισμού με το Ιδρυμα Ωνάση για τη λειτουργία της Οικίας Καβάφη αποτέλεσε επιλογή στρατηγικής σημασίας. Και το αποτέλεσμα δικαιώνει τις προθέσεις, οι οποίες μεταβλήθηκαν σε απτή και ολοκληρωμένη πραγματικότητα».

Τα εγκαίνια της Οικίας Καβάφη πραγματοποιήθηκαν από την Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κατερίνα Σακελλαροπούλου, η οποία υποστήριξε πως «η ανάδειξη αυτού του χώρου, όπου ακόμα κυκλοφορεί το πνεύμα της μοναδικής καβαφικής ποίησης, αποτελεί μέγιστη προσφορά όχι μόνο στην ελληνική παροικία, αλλά και στην παγκόσμια κοινότητα».