Η φυματίωση μέσα από την τέχνη: Από «νόσος των Ρομαντικών» σε δείγμα κοινωνικής ανισότητας

Η φυματίωση, παρατηρεί ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας, αποτελεί ξανά την πιο θανατηφόρα μολυσματική ασθένεια στον πλανήτη, τρία χρόνια αφότου η COVID-19 την έριξε από την κορυφή.

Ο πόλεμος του ανθρώπου με τον «βάκιλο του Κοχ», το μυκοβακτηρίδιο της νόσου που έφερε στο φως ο Ρόμπερτ Κοχ το 1882, είναι παλιός και διαρκής: ξεκινά από την προϊστορική εποχή και φτάνει στο σήμερα, διατρέχοντας τους αιώνες με εξάρσεις και υφέσεις, αφήνοντας πίσω του αμέτρητα θύματα.

Το 2023, η φυματίωση στοίχισε τη ζωή σε 1,25 εκατομμύρια ανθρώπους, αριθμός που, κάποτε, αντιστοιχούσε σε θανάτους δύο μόλις μηνών. Τον 19ο αιώνα, η νόσος στερούσε επτά εκατομμύρια ζωές ετησίως και, μέχρι τις αρχές του 20ού, είχε σκοτώσει έναν στους επτά ανθρώπους στον δυτικό κόσμο. Όσο οι επιστήμονες αναζητούσαν απαντήσεις για το θανάσιμο μυστήριο, η κοινωνία έβλεπε τους ανθρώπους να μαραίνονται και να σβήνουν. Ανήμπορη να αντιδράσει, προτίμησε να την ωραιοποιήσει.

Φυματίωση: Η νόσος των ρομαντικών

Η «λευκή πανώλη» του 18ου αιώνα θα γινόταν η «νόσος των ρομαντικών»· η αδυναμία, το χλωμό και διάφανο δέρμα, που άφηνε τις φλέβες να διαγράφονται, τα ροδοκόκκινα μάγουλα και τα μάτια που έλαμπαν από τον πυρετό, προσέδωσαν στη ασθένεια διάσταση ποιητική. Πολύ παραπάνω από αρρώστια που σκοτώνει, η φθίση, όπως λεγόταν τότε, ήταν έμπνευση, σύμβολο ομορφιάς και δημιουργικότητας.

Το 1817, ο ποιητής Τζον Κητς βήχει και λεκιάζει το μαξιλάρι του με αίμα. Με σπουδές στην ιατρική και έχοντας χάσει μητέρα και αδελφό από τη φυματίωση, αναγνωρίζει το σημάδι. «Αυτό το χρώμα δε με ξεγελά - αυτές οι σταγόνες
είναι η θανατική μου καταδίκη. Πεθαίνω» εξομολογείται στον συγκάτοικό του, προβλέποντας το αναπόφευκτο τέλος.



Τέσσερα χρόνια μετά, σε ηλικία 25 ετών, ο Κητς θα εισέλθει στον μακρύ κατάλογο με τους ποιητές, συγγραφείς και καλλιτέχνες που κατέληξαν από την ασθένεια. Την τελευταία του άνοιξη, στο ποίημά του «Ωδή σε ένα αηδόνι»,
θα γράψει για «την κούραση, τον πυρετό, τον μαύρο πανικό» (μτφ: Κ. Μπουρναζάκης).

«Η φθίση, καθώς γνωρίζω, είναι μια ασθένεια κολακευτική» αναφέρει η Σάρλοτ Μπροντέ το 1849, σε μια επιστολή για την υγεία της αδελφής της Ανν, λίγο πριν η τελευταία υποκύψει στη νόσο, σε ηλικία 29 ετών. Είχαν προηγηθεί τα αδέλφια της Μαρία, Ελίζαμπεθ, Μπράνγουελ και τελευταία η Έμιλι που, σύμφωνα με μελετητές του έργου της «Ανεμοδαρμένα Ύψη», γνώριζε τη φύση και κακή πρόγνωση της ασθένειας, έστω και αν περιέγραφε τη φυματική ηρωίδα της Φράνσις Έρνσο «μάλλον πολύ αδύνατη, μα νέα, με όψη δροσερή και μάτια που λαμπύριζαν σαν διαμάντια».

Η «γοητεία» της φυματίωσης συγκινεί και τον Λόρδο Βύρωνα: «Πόσο χλωμός φαίνομαι! Νομίζω πως θα ήθελα να πεθάνω από φυματίωση… Γιατί τότε όλες οι γυναίκες θα έλεγαν “Κοιτάξτε τον δύστυχο Βύρωνα, πόσο γοητευτικός δείχνει
καθώς πεθαίνει”». Ο ίδιος δεν πέθανε από φυματίωση. Στα λόγια του, ωστόσο, συμπυκνώνεται η ατμόσφαιρα της εποχής - μιας εποχής που γέννησε τους μύθους του πόνου ως αναγκαίου μέσου για τη μεγαλουργία, της ψυχής που άγγιζε το απόλυτο καθώς το σώμα εξαϋλωνόταν, του Ρομαντισμού που άνθιζε μέσα από τη φυματίωση.

Η αισθητική της φθίσης

Η χλωμή επιδερμίδα, το αδύνατο σώμα, τα ροδαλά μάγουλα και υγρά μάτια ευθυγραμμίζονταν με τα πρότυπα ομορφιάς του 19ου αιώνα. Οι γυναίκες κυνηγούσαν την «όψη φθισικής» με πούδρες, ρουζ και όσο το δυνατόν σφιχτότερους κορσέδες.

Όσο για τον φόβο του θανάτου, υπήρξε και γι’ αυτόν σωστό μακιγιάρισμα: όπως παρατηρεί η Σούζαν Σόνταγκ, η φυματίωση έγινε η ασθένεια του πάθους, της μελαγχολίας και της ευαλωτότητας.

Στη λογοτεχνία, το απόλυτο γυναικείο ιδανικό ήταν η εύθραυστη, καταδικασμένη ηρωίδα, με ομορφιά πέρα από τον επικείμενο θάνατό της. Ο Αλέξανδρος Δουμάς υιός το απαθανάτισε στο έργο του «Η Κυρία με τις Καμέλιες» (1848), όπου
η Μαργκερίτ Γκοτιέ υποκύπτει στη φυματίωση ντυμένη στα λευκά, στην αγκαλιά του αγαπημένου της.

Στην όπερα La Traviata, διασκευή του μυθιστορήματος από τον Τζουζέπε Βέρντι, το spes phthisica, μια παράδοξη αίσθηση ευφορίας που βιώνουν οι ασθενείς με πνευμονική φυματίωση λίγο πριν τον θάνατο, θα επιτρέψει στη Βιολέτα να συγκεντρώσει τις δυνάμεις της για το τελικό κρεσέντο και η φωνή της να φτάσει στην κορύφωση.

Στο μυθιστόρημα «Τζέιν Έιρ» (1847) της Σάρλοτ Μπροντέ, η νεαρή Έλεν Μπερνς πεθαίνει από φυματίωση σαν λουλούδι μαραμένο από την ξηρασία. Η Γεωργία Σάνδη αποκαλεί τον αγαπημένο της Φρεντερίκ Σοπέν «δύστυχο μελαγχολικό άγγελο», ενώ ο Κάρολος Ντίκενς, περιγράφοντας τον θάνατο του Σμάικ στο «Νίκολας Νίκλμπι», σημειώνει πως «καθώς το θνητό σώμα μαραίνεται και αποδυναμώνεται, το πνεύμα γίνεται ελαφρύ και αισιόδοξο».

Εντούτοις, η φυματίωση δεν υπήρξε καθολικό σύμβολο της εύθραυστης ομορφιάς. Για κάποιους, η εικόνα των ασθενών συνδέθηκε με τρόμο και πόνο. Η ασθένεια σχετίζεται με τους βρυκόλακες, γεννώντας θρύλους για φθισικούς που απομυζούν τους ζωντανούς και έργα όπως η νουβέλα «Ο Βρυκόλακας» - ή «Το βαμπίρ»- (The Vampyre, 1816) του Άγγλου συγγραφέα Τζον Γουίλιαμ Πολιντόριπου.

Ο Έντβαρτ Μουν αποτυπώνει στον πίνακα «Το άρρωστο παιδί» (1885-1886) τον πόνο για την απώλεια της αδελφής του Σόφι, που πέθανε από φυματίωση σε ηλικία 15 ετών.

Ασθένεια των φτωχών και δείγμα κοινωνικής ανισότητας

Το αφήγημα αλλάζει βίαια προς τα τέλη του 19ου αιώνα.

Η ασθένεια των τραγικών ποιητών και αιθέριων γυναικών αναγνωρίζεται ως επιδημία που μαστίζει τις συνωστισμένες εργατικές κατοικίες, τα εργοστάσια και τις παραγκουπόλεις. Η Βιομηχανική Επανάσταση φέρνει τα πλήθη στα αστικά κέντρα και η νόσος διασπείρεται τάχιστα. Το ένοχο μυκοβακτηρίδιο της φυματίωσης (mycobacterium tuberculosis), που αναλύφθηκε 1882 από τον Ρόμπερτ Κοχ, αποτελεί απειλή για τη δημόσια υγεία.

Η αλλαγή αντανακλάται και στην τέχνη. Στη φυματική γυναίκα, που πεθαίνει πλάι στον άνδρα της στον πίνακα «La Miseria» (1886) του Κριστόμπαλ Ρόχας, δεν υπάρχει ομορφιά. Είναι λιπόσαρκη, εξαντλημένη, χαμένη στον πόνο και την απελπισία, όχι σε κάποια πλούσια κατοικία αλλά σε ένα φτωχόσπιτο, που αντικατοπτρίζει, όπως κάποτε ο θάνατος της Φαντίν στους «Άθλιους» (1862) του Βίκτωρος Ουγκώ, την κοινωνική ανισότητα.

Το «Ζερμινάλ» (1884–85) του Εμίλ Ζολά και «Οι Πατατοφάγοι» (1885) του Βίνσεντ βαν Γκογκ σκιαγραφούν
τις άθλιες συνθήκες διαβίωσης των φτωχών, τους οποίους η φυματίωση αποδεκατίζει με ασύγκριτα μεγαλύτερη αγριότητα απ’ ό,τι τις τάξεις των ευπόρων.

Η εποχή των σανατορίων

Στις αρχές του 20ού αιώνα, η αντιμετώπιση της φυματίωσης συστηματοποιείται. Οι ασθενείς δεν αφήνονται πια στη μοίρα τους, παραμένουν όμως δύο ταχυτήτων. Οι εύποροι ταξιδεύουν Ελβετία, σε πολυτελή θέρετρα-σανατόρια, όπως αυτά
που περιγράφει ο Τόμας Μαν στο «Μαγεμένο Βουνό» (1924), για να θεραπευτούν σύμφωνα με τις αρχές του Γαληνού: με ήλιο, φρέσκο αέρα, άσκηση και καλή διατροφή. Οι φτωχοί απομονώνονται σε κρατικά ιδρύματα, συχνά υπό άθλιες συνθήκες και λιγοστές παροχές.

Στη Σοβιετική Ένωση, η φυματίωση δεν είναι απλή ασθένεια, αλλά αόρατος εχθρός στον «ταξικό πόλεμο» για την οικοδόμηση του νέου ανθρώπου. Η προπαγάνδα κατά της «νόσου του προλεταριάτου», με την ανατριχιαστική απεικόνιση των επιπτώσεων της φυματίωσης τη δεκαετία του 1920 και την έμφαση στη νίκη της επιστήμης επί της ασθένειας τη δεκαετία του 1930, συμβάλλει ουσιαστικά στη μείωση της θνησιμότητας.

Τέλος του μύθου, συνέχεια της ασθένειας

Το τελικό «χτύπημα» στη μυθοποίηση της φυματίωσης ήρθε τη δεκαετία του 1940, με την ανακάλυψη της στρεπτομυκίνης.

Η ανίατη ασθένεια ήταν πια ιάσιμη και τα αντιβιοτικά αντικαθιστούσαν τα σανατόρια στη διαχείρισή της. Η μολυσματική νόσος δε θα γινόταν ξανά αντικείμενο ρομαντικοποίησης, θα παρέμενε όμως καθρέφτης των ανισοτήτων στην υγεία.

Μέχρι σήμερα, πάνω από το 95% των θανάτων από φυματίωση καταγράφεται στις αναπτυσσόμενες χώρες.