Ντάνιελ Μέντελσον: «Στη ζωή σου βρίσκεις πάντα τους ποιητές που χρειάζεσαι»

«Η ιδέα της ελληνικότητας είναι ευρύτερη από τη χώρα. Κι αυτό δεν είναι πρόβλημα, είναι λύση» είπε ο Αμερικανός μεταφραστής του Καβάφη, Ντάνιελ Μέντελσον, στη χθεσινή του συνάντησή με Έλληνες δημοσιογράφους, στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών.

Είναι από τους πιο διακεκριμένους μεταφραστές των απάντων των ποιημάτων του Κωνσταντίνου Καβάφη στα αγγλικά, συγγραφέας ο ίδιος του μπέστ σέλερ «Χαμένοι. Αναζητώντας έξι από τα έξι εκατομμύρια» (εκδ. Πόλις) - το δυνατό χρονικό της αναζήτησης του χαμένου ιστορικού παρελθόντος της οικογένειάς του, Εβραίων θυμάτων των ναζί- και από τους πιο αναγνωρίσμους Αμερικανούς κριτικούς.

Αφού έδωσε παραδείγματα χαρακτήρων από την καβαφική ποίηση, τους Σελευκίδες, τους Πτολεμαίους, που θεωρούσαν ότι είναι 'Ελληνες, ο Μέντελσον συνέχισε: «Πείτε μου λοιπόν τι σημαίνει να είσαι Έλληνας. Αν ήμουν στην θέση σας θα ήμουν ιδιαίτερα ευτυχισμένος. Κοιτάξτε πόσο μεγάλη εικόνα είναι αυτή για τον ελληνισμό».

Ο ίδιος, μαζί με τον αναπληρωτή καθηγητή Νεοελληνικών Σπουδών του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, Δημήτρη Παπανικολάου συζητούν σήμερα στις 7 το απόγευμα, στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, για τον Κωνσταντίνο Καβάφη. Για τη διαρκή δημοφιλία του Αλεξανδρινού ποιητή στην Ελλάδα και το εξωτερικό, την ανάγνωση του έργου του, την οικουμενικότητά του, το λεξιλόγιο που μπορεί κανείς να χρησιμοποιήσει για να περιγράψει την ελληνικότητα στον Καβάφη, τα ζητήματα της μετάφρασης της καβαφικής ποίησης στα αγγλικά.

«Ο Μέντελσον χαίρει δημοφιλίας στις ΗΠΑ, ανάλογης με του συγγραφέα Τρούμαν Καπότε» επισήμανε ο 'Ελληνας συνομιλητής του, συστήνοντάς μας τον Αμερικανό καθηγητή φιλολογίας και υπογράμμισε ότι για πρώτη φορά υπάρχει έκδοση απάντων του Καβάφη στα αγγλικά, όπου η μετάφραση, η εισαγωγή και τα σχόλια γράφτηκαν από τον ίδιο άνθρωπο και μάλιστα με εκτενές κεφάλαιο για την αρχαιότητα, την ελληνιστική εποχή, το Βυζάντιο. Περιόδους, δηλαδή, για τις οποίες οι αγγλόφωνοι φοιτητές ενδεχομένως μη γνωρίζοντας λεπτομέρειες, δεν μπορούσαν να παρακολουθήσουν τις προηγούμενες εκδόσεις.

Η συνάντηση του Μέντελσον με τον Καβάφη ξεκίνησε πριν χρόνια με μια αστεία ιστορία, -όπως αφηγήθηκε ο ίδιος με χιούμορ-, στον δρόμο για την Τρίπολη. 'Ηταν ακόμα φοιτητής κλασικών σπουδών, σε θερινά μαθήματα της αμερικανικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα, όταν συνειδητοποίησε «ότι δεν είχε κανένα ενδιαφέρον για την αρχαιολογία».

Γιατί είναι δύσκολο να εκτιμήσουμε την πολιτική ταυτότητα του Καβάφη; Κατά τον Ντ. Μεντελσον, «ο Καβάφης περιγράφει τον εαυτό του ως ποιητή ιστορικό.Είναι δύσκολο να καταλάβουμε ακόμα και τι σημαίνει αυτή η φράση. Θεωρώ ότι αυτό που ενδιαφέρει τον Καβάφη, είναι να δώσει την ανθρώπινη κατάσταση. Κι όπως όλοι γνωρίζουμε η πολιτική είναι ένα διαρκές εργαστήριο της ανθρώπινης κατάστασης. Γενικεύοντας, μπορώ να πω ότι ο Καβάφης γράφει ποίηση για δύο τύπους ανθρώπων. Τους υπεροπτικούς που γι αυτό το λόγο δεν κατανοούν τα σημάδια της κατάστασης γύρω τους. Το πιο προφανές και αστείο παράδειγμα εδώ είναι το ποίημα "Η Διορία του Νέρωνος". Και γνωρίζουμε όλοι ότι υπάρχουν τέτοιοι άνθρωποι στην πολιτική, που τους τυφλώνει η εξουσία.Κι ίσως ολόκληρα κράτη μπορεί να πάρουν αυτό τον δρόμο, να βρεθούν τυφλωμένα κάποια στιγμή, όπως καταλαβαίνουμε διαβάζοντας τις εφημερίδες. Το άλλο είδος ανθρώπων που αναφέρει στα ποιήματά του, είναι ο Ιωάννης Κατακουζηνός, η Κρατησίκλεια, που μολονότι γνωρίζουν ότι έχουν χάσει, επιμένουν για δικούς τους λόγους, ηθικής, πολιτικής απόφασης κ.λ.π. Κανένας συγγραφέας νομίζω δεν έχει μεγαλύτερη εκτίμηση από τον Καβάφη, για τους ηττημένους της Ιστορίας, όπως και για τους απλούς καθημερινούς ανθρώπους που χάνονται στο κύμα της μικρής ιστορίας. Το ποίημα "31 π.Χ στην Αλεξάνδρεια" είναι χαρακτηριστικό αυτου που αναφέρω να κοιτάζει κανείς την μικρή ιστορία από την ανάποδη πλευρά του τηλεσκοπίου. Να προσπαθείς να κατάλαβεις την μεγάλη Ιστορία από την ιστορία των καθημερινών ανθρώπων. Αν υπήρχε ένα πολιτικό συμπέρασμα από την καβαφική ποίηση που μπορεί να βγει, όσο κι αν αυτό είναι διακινδυνευμένο, θάλεγα ότι αν ένας άνθρωπος ή ένα έθνος δεν έχει αυτογνωσία τότε τα πράγματα θα πηγαίνουν πάντα προς το χειρότερο.''

Ο Ντάνιελ Μέντελσον αναγνωρίζει ότι «η ποίηση του Καβάφη είναι ενιαία, δεν μπορείς να την διαχωρίσεις, φιλοσοφική, ιστορική, ερωτική κι ότι τα ζητήματα για οποία μιλάει, ουσιαστικά μεταφέρονται από το ένα ποίημα στο άλλο». Επανέρχεται στο θέμα της ήττας στην καβαφική ποίηση, τον χρόνο, τις διαφορετικές οπτικές που μας δίνει το πέρασμα του χρόνου, για να τονίσει ότι «μπορεί να συμβαίνει στην ερωτική ζωή κάποιου, στην πολιτική του απόφαση ή στην ιστορία μιας κοινωνίας».

Υπάρχει ''ομοφυλόφιλος τρόπος'' να μεταφράσει κάποιος τον Καβάφη ; Ο Ντάνιελ Μέντελσον απορεί με την ερώτηση, όπως και με κάθε μονόπλευρη ανάδειξη του ομοερωτισμού του Καβάφη, και απαντά «Δεν ξέρω τι μπορεί να είναι ένας ομοφυλόφιλος τρόπος να μεταφράσει κανείς οτιδήποτε. Εντούτοις προφανώς όταν μεταφράζεις έναν ομοφυλόφιλο ποιητή ίσως υπάρχουν τρόποι να υπογραμμίσεις για τον αναγνώστη, στοιχεία που βρίσκονται στα ποιήματα και που καλό θα είναι να υπογραμμιστούν. Υπάρχουν λέξεις που για έναν αγγλόφωνο αναγνώστη είναι γεμάτες συναισθήματα. Για παράδειγμα η λέξη έφηβος. Πώς μπορείς να μεταφράσεις ακριβώς την ερωτική επιθυμία που εμπεριέχει η φράση "εφηβική ομορφιά", σ ένα καβαφικό ποίημα; Με τη λέξη youth; man; Εγώ χρησιμοποιώ τις περισότερες φορές τη λέξη boy, αλλά σε συγκεκριμένα συμφραζόμενα.

'Αλλο παράδειγμα είναι η περίφημη ηδονή Εγώ τη μεταφράζω pleasure, ο Κίλι από την άλλη, μιλά για ''αισθησιακή ηδονή" το οποίο κατά μια έννοια το καθιστά κλινική περιγραφή. Προσωπικά, ποτέ δεν αναρωτήθηκα σαν γκέι ανδρας, τι είδους ηδονή ήταν αυτή, δεν χρειάστηκε ποτέ να πω sensual pleasure. Κάθε μεταφραστής θέλει να είναι ευαίσθητος σε σχέση με το κείμενο. Εκ των υστέρων βλέπω ότι υπάρχουν πράγματα στη μετάφρασή μου που μου μοιάζουν άστοχα'' λέει ο Ντάνιελ Μέντελσον.

Το επόμενο του σχέδιο είναι να γράψει ένα βιβλίο για την Οδύσσεια, στο οποίο θα συμπλέξει μια προσωπική ιστορία και μια από την κλασική Οδύσσεια.

«Ουσιαστικά είναι ένα βιβλίο για την τελευταία χρονιά της ζωής του πατέρα μου, όπου ξαφνικά ειχε την ανάγκη να διαβάσει την Οδύσσεια. 'Ηταν των θετικών επιστημών, κι ετσι επί ένα χρόνο διαβάζαμε μαζί την Οδύσσεια. Ερχόταν στο σεμινάριο μου, όπου την δίδασκα κι όλο αυτό τελείωσε με ένα μεγάλο ταξίδι στα βήματα του Οδυσσέα. 'Ετσι το βιβλίο είναι για τη σχέση πατέρα γιου, για το ταξίδι, για την ανάγνωση. Στη ζωή σου βρίσκεις πάντα τους ποιητές που πραγματικά χρειάζεσαι"