Γόρδιος δεσμός με τα ευρήματα της Αμφίπολης

Ανήμερα της εθνικής επετείου του «Οχι», μεθαύριο Τρίτη 28 Οκτωβρίου, θα γίνουν γνωστά τα νέα ευρήματα από τον τύμβο Καστά της Αμφίπολης. 

Κι αυτό δεν οφείλεται σε σύμπτωση, καθώς η μέρα φέρει ένα σαφές συμβολικό βάρος. Αν κρίνουμε μάλιστα από τη σημασία της, την καθιερωμένη πατριωτική έξαρση κ.ο.κ., είναι πολύ πιθανόν η φετινή 28η Οκτωβρίου να αποδειχτεί σημαδιακή για το ταφικό μνημείο της Αμφίπολης.

Οπως έχει διαμορφωθεί έως τώρα, η τακτική του ΥΠΠΟ σε σχέση με την πρόοδο της ανασκαφής εντός του αινιγματικού μνημείου είναι να ανακοινώνει σημαντικές ειδήσεις και εντυπωσιακές καινούριες αποκαλύψεις κατά το μεσημέρι της Κυριακής. Συνήθως την Πέμπτη που ακολουθεί, μετά την αποκάλυψη, όπως αυτή με το ψηφιδωτό με την Αρπαγή της Περσεφόνης, διοργανώνεται συνέντευξη Τύπου στο Μουσείο της Αμφίπολης με κάποια νεότερα στοιχεία σχετικά με το ίδιο το εύρημα, περαιτέρω ενημέρωση, απαντήσεις σε ερωτήματα δημοσιογράφων κ.λπ. Οι εκπρόσωποι του υπουργείου Πολιτισμού, δηλαδή η γενική γραμματέας Λίνα Μενδώνη, η κυρία Αννα Παναγιωταρέα, καθώς και η επικεφαλής της ανασκαφικής έρευνας στον τύμβο Καστά Κατερίνα Περιστέρη, οι οποίες συνθέτουν τη μόνη επίσημη πηγή πληροφοριών για το μνημείο, όπως πάντα, δεν επιτρέπουν την παραμικρή διαρροή και δεν προϊδεάζουν κατά κανέναν τρόπο τα ΜΜΕ και το κοινό για το τι πρόκειται να ανακοινωθεί στις 28 Οκτωβρίου. Οσο πιεστικά κι αν είναι τα αιτήματα των δημοσιογράφων, η στερεότυπη απάντηση είναι «σκάβουμε στον τρίτο θάλαμο, προχωρούμε αργά λόγω κακοκαιρίας, δεν έχουμε βρει τίποτα, δεν έχουμε τίποτα να ανακοινώσουμε». Ωστόσο, για παράδειγμα, η αριστερή ή δυτική Σφίγγα δεν μπορεί να μένει ακέφαλη και άπτερη για πολύ ακόμη, οπότε το αναμενόμενο εύρημα είναι ένα δεύτερο κεφάλι στην επίχωση του τρίτου θαλάμου. Μαζί με αυτό και ίσως κάποια μεγαλύτερα κομμάτια από τα φτερά των Σφιγγών, ενδέχεται να μάθουμε τι είδους διακόσμηση έφεραν οι τοίχοι του χώρου μπροστά από το ψηφιδωτό της Περσεφόνης. Επίσης, αναλόγως του ύψους των χωμάτων που απομένουν στον συγκεκριμένο χώρο, θα απαντηθούν ερωτήματα όπως γιατί εκεί το δάπεδο αποτελείται από ευτελείς πωρόλιθους και όχι από ένα υλικό πιο ευγενές και πολυτελές, ιδιαίτερα εάν αυτός ο τρίτος είναι ο κυρίως ταφικός θάλαμος. Βέβαια, το μυστήριο εξακολουθεί να καλύπτει τη διαμόρφωση του χώρου, καθώς δεν είναι ακόμη γνωστό εάν μετά το μαρμάρινο πλατύσκαλο που αποκαλύφθηκε τις προηγούμενες ημέρες ακολουθεί κεκλιμένος διάδρομος ή σκαλοπάτια, δηλαδή εάν το μνημείο αναπτύσσεται υπογείως και σε ποιο ακριβώς βάθος. Εξυπακούεται, πάντως, ότι, εφόσον κανείς πλέον δεν αμφισβητεί πως το μνημείο έχει λεηλατηθεί, το εύρημα στο οποίο στρέφονται όλες οι προσδοκίες είναι τα οποιουδήποτε είδους υπολείμματα του νεκρού - ή, έστω, ένα ιστορικό αποτύπωμα, μια επιγραφή, μια ένδειξη της ταυτότητάς του. 

Το «ρωμαϊκό» σενάριο επιμένει

Εκτός από τους συνήθεις και πολύ προβεβλημένους αρχαιολόγους που γνωμοδοτούν καθημερινά στα ΜΜΕ, υπάρχει ένας κύκλος συναδέλφων τους με εντελώς διαφορετική, συνειδητά εσωστρεφή, νοοτροπία. Αυτοί, έγκριτοι ως επιστήμονες αλλά εκ πεποιθήσεως ανώνυμοι για το ευρύτερο κοινό, αρνούνται σθεναρά να εκφέρουν δημοσίως οποιαδήποτε άποψη - και ιδιαίτερα, βέβαια, να υποστηρίξουν την «αιρετική» εκδοχή: ότι ο τύμβος Καστά, με κάθε νέο εύρημα και αντίθετα από τις κυρίαρχες ερμηνείες για τη χρονολόγησή του, επιβεβαιώνει ότι ανήκει σε μια εποχή κατά πολύ μεταγενέστερη του 4ου αιώνα π.Χ. 

Η συγκεκριμένη αρχαιολογική πτέρυγα, σύμφωνα με πληροφορίες που φτάνουν στο «ΘΕΜΑ», αρνείται ακόμη και τη διάχυτη βεβαιότητα ότι το γυναικείο κεφάλι που ανευρέθηκε ανήκει σε Σφίγγα του πρώτου διαφραγματικού τοίχου. Οι αρχαιολόγοι αυτής της σχολής εικάζουν ότι το επόμενο εύρημα θα είναι ένα διαφορετικού τύπου άγαλμα, πιθανώς της Περσεφόνης, στο οποίο το κεφάλι θα ταιριάζει απολύτως. Η στιλπνότητα του λευκού μαρμάρου, η εκπληκτική απόδοση της υφής του δέρματος στο πρόσωπο της υποτιθέμενης «Σφίγγας», δεν ταιριάζει καθόλου με το εμφανώς λιγότερο περίτεχνο σώμα των μυθικών τεράτων που δεσπόζουν στην είσοδο του ταφικού μνημείου. Οι Σφίγγες και το κεφάλι είναι διαφορετικής τεχνικής και διαφορετικής τεχνοτροπίας, επομένως ανήκουν σε διαφορετικά έργα, φιλοτεχνημένα από διαφορετικούς γλύπτες. Με βάση το επίσημο δελτίο Τύπου του υπουργείου Πολιτισμού, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι το κεφάλι που βρέθηκε στον τρίτο θάλαμο ανήκει στην ανατολική Σφίγγα. Παρ’ όλ’ αυτά, κάτι που θα επιβεβαίωνε πέραν πάσης αμφιβολίας την ενότητα κεφαλιού και σώματος του αγάλματος θα ήταν μια «πρόβα», δηλαδή μια πρόχειρη τοποθέτηση του κομμένου τμήματος στο ακέφαλο κορμί της Σφίγγας. Και ενώ σχετική είδηση κυκλοφόρησε στο Διαδίκτυο, εκ μέρους των ανασκαφέων διαψεύστηκε ότι υπήρξε οποιαδήποτε απόπειρα, έστω και στιγμιαίας αποκατάστασης του γλυπτού, εφόσον οι Σφίγγες παραμένουν περιτυλιγμένες, σχεδόν μουμιοποιημένες, για λόγους προστασίας.
Για την παράσταση με την Αρπαγή της Περσεφόνης, η ερμηνεία που δίνεται από τους προαναφερθέντες, σκεπτικιστές ως προς τη χρονολόγηση του μνημείου, αρχαιολόγους είναι ότι η βοτσαλωτή τεχνική δεν αποτελεί απαραιτήτως απόδειξη ότι το ψηφιδωτό δημιουργήθηκε στο τέλος του 4ου π.Χ. αιώνα. Υπήρχαν ψηφοθέτες, ιδιαίτερα στις Κυκλάδες, οι οποίοι εξακολούθησαν να δουλεύουν με φυσικές ψηφίδες, ακόμη και ως τον 1ο π.Χ. αιώνα. Επιπλέον, το γεγονός ότι στη μακεδονική γη δεν απαντάται η μπλε απόχρωση που κυριαρχεί στο φόντο του μωσαϊκού της Περσεφόνης, συνιστά απόδειξη ότι τα συγκεκριμένα βότσαλα προέρχονται από την Ασία, είναι κομμάτια λαζουρίτη ή lapis lazuli. Εξ αυτού συμπεραίνεται, πάντα κατά την άποψη αρχαιολόγων που διαχωρίζουν τη θέση τους από την επίσημη και επικρατούσα, ότι το ψηφιδωτό κατασκευάστηκε, κατά πάσα πιθανότατα, κατά τη ρωμαϊκή περίοδο - όπως και ολόκληρο το μνημείο. Αυτή η «αποκλίνουσα» αρχαιολογική εκδοχή συμπυκνώνεται στην εκτίμηση ότι ήταν κατεξοχήν οι Ρωμαίοι που θα μπορούσαν να επιθυμούν μια συσσώρευση τόσων ετερόκλητων διακοσμητικών μοτίβων και τεχνοτροπιών σε έναν τάφο, χωρίς τη χαρακτηριστική αρχαιοελληνική αίσθηση του μέτρου. Οι Ρωμαίοι, με τάσεις που προσέγγιζαν την κούφια επιδειξιμανία, χωρίς το αναγκαίο υπόβαθρο καλλιτεχνικής παιδείας, κατά κανόνα θαμπώνονταν από την κλασική τέχνη της αρχαίας Αθήνας, οπότε, χωρίς να αμφισβητείται η πολύπλευρη αξία του τύμβου Καστά, με ένα ανιστορικό σχήμα, θυμίζει τον τρόπο που οι σημερινοί Αραβες κοπιάρουν αδιακρίτως τη Δύση.

Αντίο, Μεγαλέξανδρε

Χωρίς να οδηγείται σε συμπεράσματα που ενδεχομένως θα σκανδάλιζαν όσους προσδοκούν διακαώς να βρεθούν μεγαλοϊδεατικά ιδεολογικά ευρήματα μέσα στα χώματα του τύμβου Καστά, η διάσημη βυζαντινολόγος Ελένη Γλύκατζη-Αρβελέρ αποκλείει το σενάριο «Μέγας Αλέξανδρος». Στο μόλις 54 σελίδων -και μικρού σχήματος- τελευταίο βιβλίο της («Εικασίες, Βεργίνα - Αμφίπολη», εκδόσεις Ερμής), η κυρία Αρβελέρ υποστηρίζει ότι το μνημείο της Αμφίπολης είναι, μάλλον, αφιερωμένο στον επίγονο του Αλεξάνδρου, τον Κάσσανδρο. Η κυρία Αρβελέρ, όμως, εξετάζει επίσης το ερώτημα «γιατί ο Μέγας Αλέξανδρος να μην έχει ταφεί στη Βεργίνα;» - το οποίο βρίσκει απολύτως βάσιμο. Η κυρία Αρβελέρ στηρίζεται σε μια τοιχογραφία που βρίσκεται στη ζωφόρο του τάφου του Φιλίππου στις Αιγές, στην οποία περιλαμβάνεται η μορφή του Μεγάλου Αλεξάνδρου, καθώς και σε ένα πορτρέτο του Μακεδόνα στρατηλάτη, φτιαγμένο από ελεφαντοστό. Θεωρεί επίσης παράδοξο το να υπάρχει πορτρέτο ζώντος και βασιλεύοντος βασιλέα, δηλαδή του Αλέξανδρου, στον τάφο του νεκρού πατέρα του και προκατόχου του στον θρόνο. Επομένως, είναι πιθανό και εύλογο, αν μη τι άλλο, ότι η σορός του Μεγάλου Αλεξάνδρου μεταφέρθηκε με κάποιον τρόπο στις Αιγές και εναποτέθηκε, μαζί με σημαίνουσας αξίας κτερίσματα όπως ο θώρακας, το κράνος και η ασπίδα του, στον τύμβο του Φιλίππου Β' στις Αιγές. Υποστηρίζοντας τη θέση της περί της ενδεχόμενης ταφής του Αλέξανδρου στη Βεργίνα, η Ελληνίδα βυζαντινολόγος υπογραμμίζει επίσης κάτι που μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμο για την ανασκαφή της Αμφίπολης: «Η ύπαρξη της καμάρας ως αρχιτεκτονικού στοιχείου του τάφου παραπέμπει σε χρόνους μετά την αλεξανδρινή εκστρατεία, πράγμα που δεν παραδέχεται ο Ανδρόνικος, μολονότι θεωρεί ότι το πρόβλημα της καμάρας δεν έχει βρει ακόμη οριστική λύση».

Σύμφωνα με την κυρία Αρβελέρ, δεν αποκλείεται να έγινε «μια, σχεδόν ιδιωτική, τελετή ταφής στον οικογενειακό τάφο του Φιλίππου Β’», άσχετη με τη γνωστή από τις ιστορικές πηγές αρχική ταφή του στο μεγαλοπρεπές μαυσωλείο που χτίστηκε προς τιμήν του στη Μέμφιδα της Αιγύπτου από τον Πτολεμαίο.

Ωστόσο, καθώς κάθε πρόταση για την ταυτοποίηση του νεκρού της Αμφίπολης προκαλεί μια αντίπαλη θεωρία, έτσι και οι «Εικασίες» της κυρίας Αρβελέρ έφεραν στην επιφάνεια ένα ακόμη όνομα, αυτό του Αριστόνοου από την Πέλλα. Το νέο αυτό πρόσωπο σχετίζεται με την Αμφίπολη, την Ολυμπιάδα, αλλά και τον ίδιο τον Μέγα Αλέξανδρο. Η υπόθεση εργασίας που τον αφορά προτείνει ότι ως διοικητής της Αμφίπολης κατά την περίοδο ανέγερσης του ταφικού μνημείου, ο Αριστόνοος είχε αναλάβει να εκτελέσει την επιθυμία της μητέρας του Αλεξάνδρου, Ολυμπιάδας, η οποία πίεζε για τη μεταφορά της σορού του μεγάλου Μακεδόνα από την Αίγυπτο στην πατρώα γη. Υπ’ αυτή την έννοια και χάρη στην παρέμβαση του Αριστόνοου που εμφανίστηκε σαν από μηχανής θεός στην τρέχουσα φιλολογία περί τον τύμβο Καστά, ο Μέγας Αλέξανδρος εξακολουθεί να συγκαταλέγεται ανάμεσα στους «μνηστήρες» του μεγάλου ταφικού μνημείου της Αμφίπολης.