Χάινριχ Μπελ: «Ομαδικό πορτρέτο με μία κυρία»

Ο Χάινριχ Μπελ γεννήθηκε το 1917 στην Κολωνία και πέθανε το 1985 στο Μπόρνχαϊμ-Μέρτεν. Χάρη στις λογοτεχνικές του αρετές, καθιερώθηκε πολύ γρήγορα ως ένας από τους πιο αναγνωρισμένους Γερμανούς συγγραφείς. Τιμήθηκε με τα βραβεία Μπύχνερ (1967) και Νόμπελ (1972).

Ο Μπελ χάρη στην πνευματική του ακεραιότητα, τον ουμανισμό του και το κριτικό του πνεύμα, έγινε ένας από τους πιο έγκυρους εκπροσώπους της μεταπολεμικής δημοκρατικής Γερμανίας – ενώ ποτέ δεν έπαψε να κρίνει με αυστηρότητα τα πεπραγμένα των γερμανικών κυβερνήσεων.

Στις σελίδες αυτές θα γνωρίσουμε τη Λένι, μας διαβεβαιώνει ο αινιγματικός, ανώνυμος αφηγητής του βιβλίου, που έχει αναλάβει να ανασυνθέσει τη βιογραφία της μέσα από τις ποικίλες μαρτυρίες των ανθρώπων που τη γνώρισαν. 

Ποια είναι όμως η Λένι; Μια απλή γυναίκα, χωρίς καμία φιλοδοξία ηρωισμού, που μεγάλωσε την εποχή της γιγάντωσης του ναζισμού στη Γερμανία, που έζησε τον πόλεμο και επέζησε αυτού, και τώρα, στη δημοκρατική μεταπολεμική Δυτική Γερμανία του ’60, βιώνει τα απόνερα μιας εποχής που μάλλον δεν είναι τόσο περασμένη όσο δείχνει.

Στο Ομαδικό πορτρέτο με μία κυρία, ένα κορυφαίο έργο του μοντερνισμού, την «κορωνίδα της δημιουργίας του Χάινριχ Μπελ», σύμφωνα με τη διατύπωση της επιτροπής που του απένειμε το βραβείο Νόμπελ το 1972, αποτυπώνονται με ακρίβεια και σαρκασμό, με φαινομενική αφέλεια κι ωστόσο εκπληκτική εμβρίθεια, τα πεπρωμένα και οι επιλογές ενός λαού σε κρίση. Κάθε «μαρτυρία» φωτίζει όχι μόνο τη ζωή της Λένι αλλά και καθενός από τη χορεία εκείνων που την πλαισιώνουν στο «ομαδικό πορτρέτο», τον αισθησιασμό, την ποταπότητα και τη μεγαλοσύνη της ανθρώπινης φύσης. Και απρόσμενα, σχεδόν μαγικά, βλέπουμε να αναδύεται ένα ακόμα πορτρέτο: το ψηφιδωτό μιας ολόκληρης ηπείρου – το πορτρέτο της Ευρώπης μας.

Ο Μπελ, μέσα από τον σαγηνευτικό χαρακτήρα της Λένι, διατυπώνει μια συγκεκριμένη αντίληψη για τον ανθρωπισμό, με φόντο τη σύγχρονη γερμανική ιστορία. Η Λένι, συνεσταλμένη, λιγομίλητη και αισθησιακή, ενσαρκώνει μια αμεσότητα και μια αυθεντικότητα που την τοποθετούν πέρα και πάνω από τις κοινωνικές συμβάσεις και υποκρισίες και την καθιστούν ικανή να αντέξει τις δοκιμασίες της ζωής μένοντας πιστή στον εαυτό της, χωρίς πικρία και δίχως καμία διάθεση μεταμέλειας. Η συμπεριφορά της απέναντι σε όλους (την Εβραία Ραχήλ, τον Ρώσο αιχμάλωτο πολέμου Μπόρις, μοναδικό αληθινό της έρωτα, τους Τούρκους εργάτες) υπαγορεύεται από την προσωπικότητά της και μόνο.

Οι ανθρωπιστικές αξίες της πιστής στον καθολικισμό οικογένειάς του, που ήταν αντίθετη στον ναζισμό, επηρέασαν βαθιά τον συγγραφέα. Τα πρώτα του διηγήματα (όπου είναι εμφανής η επίδραση του Χέμινγουεϋ και του Στάινμπεκ) φέρνουν στο προσκήνιο πρόσωπα πληγωμένα, κυριολεκτικά και μεταφορικά. Αλλά και αργότερα, σχεδόν όλοι του οι ήρωες έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Είναι περιθωριακοί, ευάλωτοι, αντιτίθενται στον πόλεμο, την εξουσία, την επίσημη ιδεολογία της ανόρθωσης και της ανοικοδόμησης.