Ανακάλυψη στην Κέρο: Στις Κυκλάδες το αρχαιότερο ιερό στον πλανήτη

Τα απίστευτα αρχαιολογικά ευρήματα της ομάδας του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ σε συνεργασία με την Εφορεία Κυκλάδων και το Ινστιτούτο της Κύπρου αποδεικνύουν την ύπαρξη Πρωτοελλήνων και Πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού την Εποχή του Χαλκού, σαφώς αρχαιότερου του Μινωικού, και αναστατώνουν τη διεθνή αρχαιολογική κοινότητα

Είναι πραγματικά εντυπωσιακό πώς στην Κέρο, αυτό το μικρό νησάκι που δεσπόζει ακριβώς απέναντι από εκεί που βρισκόμαστε, το Κουφονήσι με τα καταγάλανα νερά και τις χρυσαφένιες παραλίες, κάποιοι άλλοι Κυκλαδίτες έδιναν το στίγμα μιας ανεπτυγμένης κοινότητας πριν από 4.500 χρόνια!

Την ύπαρξη ενός ανεπτυγμένου πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού φαίνεται πως φέρνουν στο φως τα τεράστιας σπουδαιότητας ευρήματα του Keros Project, της πολυετούς αρχαιολογικής έρευνας μιας επιφανούς ομάδας αρχαιολόγων με πρωτεργάτη έναν από τους σημαντικότερους αρχαιολόγους στον κόσμο, τον σερ Κόλιν Ρένφριου, η οποία αλλάζει τα μέχρι τώρα δεδομένα για τον Πρωτοκυκλαδικό πολιτισμό και για την Εποχή του Χαλκού συνολικότερα.

Σχετικά με τα εντυπωσιακά ευρήματα του Keros Project έχουν προηγηθεί ήδη δημοσιεύματα στις κορυφαίες εφημερίδες «Independent» και «Guardian», με το βλέμμα του παγκόσμιου ενδιαφέροντος να έχει ήδη μεταφερθεί στην Κέρο και το Δασκαλιό, τα οποία στην αρχαιότητα ενώνονταν μέσω μιας φυσικής νησίδας. Και όλοι πια αναρωτιούνται τι είναι αυτό που μετέτρεψε το ιερό του νησιωτικού αυτού συμπλέγματος στο αρχαιότερο ναυτικό ιερό της ανθρωπότητας, αλλά και πώς συνέβη εκεί να εντοπίζεται ένα σημείο συνάντησης που αποκαλύπτει πολλά για την οργάνωση και τις εμπορικοκοινωνικές σχέσεις των Πρωτοκυκλαδιτών.

Ηταν πιο ανεπτυγμένοι οι Πρωτοκυκλαδίτες από τους Μινωίτες;

Σύμφωνα με τους αρχαιολόγους που εμπλέκονται στο πρόγραμμα, μιλάμε για έναν εξελιγμένο Πρωτοκυκλαδικό πολιτισμό, για ένα είδος Πρωτοελλήνων οι οποίοι είχαν συναίσθηση της ιερότητας του τόπου και επέστρεφαν σε αυτόν μεταφέροντας ειδώλια, σπασμένα αγγεία και άλλα αντικείμενα, ενώ φρόντισαν να χτίσουν εντυπωσιακές μαρμάρινες κατασκευές που έθελγαν όλους τους γύρω νησιωτικούς οικισμούς. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς ότι κατέφταναν στο ίδιο μέρος που βλέπεις να δεσπόζει επιβλητικά απέναντι από το Κουφονήσι και πολύ κοντά στη Νάξο κάποιοι Πρωτοκυκλαδίτες με κοινά χαρακτηριστικά, με αντίστοιχα μελτέμια και ανάλογη διατροφή χιλιάδες χρόνια πριν και έμεναν εντυπωσιασμένοι, καθώς έβλεπαν να αστράφτει από μακριά το κατάλευκο ναξιώτικο μάρμαρο από παράξενο οίκημα που έμοιαζε με πυραμίδα. Εκεί μας μεταφέρει νοερά με τις παρασταστικές περιγραφές του ο σπουδαίος καθηγητής του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ Κόλιν Ρένφριου, κυριολεκτικά ένα από τα είδωλα της παγκόσμιας Αρχαιολογίας και συγγραφέας του βιβλίου «Η ανάδυση του Πολιτισμού - Οι Κυκλάδες και το Αιγαίο στην Τρίτη Χιλιετία π.Χ.», που άλλαξε τα δεδομένα στον τομέα της Αρχαιολογίας. Πηγαίνοντας κόντρα στις κυρίαρχες αντιλήψεις που δεν δέχονταν την ύπαρξη Κυκλαδικού πολιτισμού την Εποχή του Χαλκού, ήταν ο πρώτος που υποστήριζε πως «η προϊστορική κοινωνία του Αιγαίου εξελίχθηκε με τον ίδιο φυσικό τρόπο, όπως και η αιγαιακή κατασκευαστική τεχνολογία» και αυτό φαίνεται να επιβεβαιώνεται τώρα περίτρανα καθώς οι πρωτοκυκλαδίτες κατέφταναν στην Κέρο και το Δασκαλιό έχοντας επίγνωση της σπουδαιότητάς τους και της ανεπτυγμένης πολιτισμικής τους δύναμης.

Τελετουργικό αντίστοιχο με τους Ολυμπιακούς Αγώνες

Ο καθηγητής κρατώντας το σκαλιστό μπαστούνι του, ένας ενθουσιώδης νέος παρά τα 82 του χρόνια, κάθεται απέναντί μας και όλα μοιάζουν σχεδόν απαράλλαχτα μέσα στους αιώνες: τα ίδια μελτέμια, τα γαλαζοπράσινα νερά, το νησάκι απέναντι, τα σταφύλια στην πιατέλα - όπως ακριβώς και τότε. Ισως και για τον ίδιο από τότε που πρωτοέφτασε εδώ, όπως μας λέει, το 1963 ως διδακτορικός φοιτητής. Παρότι η περιοχή είχε τύχει απανωτών επιδρομών από αρχαιοκάπηλους, αμέσως του φάνηκε ότι είναι ξεχωριστή και ιδιαίτερη. «Σταδιακά καταλάβαμε χρησιμοποιώντας σύγχρονες μεθόδους ότι τα αντικείμενα που έφερναν για τα τελετουργικά στο νησί είχαν έρθει από διαφορετικές περιοχές των Κυκλάδων. Και ότι αυτά ήταν επίτηδες σπασμένα και με ιδιαίτερο ζωγραφικό διάκοσμο, πολλές φορές, πάνω σε κάποιον άλλον, καθώς πολλά από τα αντικείμενα αυτά είχαν ξαναχρησιμοποιηθεί όχι μόνο ιδιωτικά, αλλά και δημόσια, μεταξύ των οποίων και για ιδιαίτερα τελετουργικά σπασίματος», μας λέει τώρα ο καθηγητής, εξηγώντας μας αναλυτικά τη σπουδαία και «μοναδική», όπως τονίζει, περίπτωση του Δασκαλιού και της Κέρου: «Μέρος, λοιπόν, του τελετουργικού προφανώς ήταν και η μεταφορά των σπασμένων αυτών αντικειμένων στην Κέρο. Οι συναντήσεις τους μάλιστα στο νησί είχαν τον χαρακτήρα της περιοδικότητας -μία φορά τον χρόνο ή μπορεί και πιο σπάνια- και το γεγονός ότι επέστρεφαν αποδεικνύει τη μεγάλη σημασία που έδιναν στο γεγονός και τον τόπο. Μπορείτε να φανταστείτε κάτι αντίστοιχο με τους μετέπειτα Ολυμπιακούς Αγώνες που μπορεί να είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα, αλλά η έμφαση δινόταν στην κοινωνική τους διάσταση. Και αυτό σήμαινε κάτι για το ότι ήταν Ελληνες, για την αντίληψη της ταυτότητάς τους. Με αντίστοιχο τρόπο λοιπόν οι τελετουργικές αυτές εκδηλώσεις που λάμβαναν χώρα στο νησί σήμαινε πολλά για το ότι οι Πρωτοέλληνες αυτοί ήταν μέλη μιας κυκλαδικής κοινότητας, ότι αποκτούσαν συνείδηση μιας ταυτότητας. Είχαν μνήμες, εξ ου και το ότι επέστρεφαν στον συγκεκριμένο χώρο του κοινού σκοπού με μια αίσθηση του ανήκειν».

Γεωργία και εντυπωσιακά μεταλλεία

Μια άλλη πτυχή της ανάπτυξης της περιοχής ήταν ότι είχαν τότε και νέες γεωργικές πρακτικές, ιδιαίτερα ανεπτυγμένες, μέσω της καλλιέργειας της ελιάς και του σταφυλιού, κάτι που δίνει άλλη διάσταση για την αποκωδικοποίηση του πολιτισμού του Αιγαίου. Οι πληροφορίες που τους έδωσε η χρήση προηγμένων αρχαιολογικών μεθόδων μέσα από την εξέταση των απανθρακωμένων φυτικών καταλοίπων και των οστών δείχνουν ότι αυτά εισάγονταν από αλλού. Προφανώς το ότι μπορούσαν να προμηθεύονται όλα αυτά τα προϊόντα εφόσον η Κέρος δεν ήταν αυτοσυντηρούμενη είναι «ένα στοιχείο που αλλάζει και τα όσα θεωρούσαμε για την έλλειψη εμπορικών ανταλλαγών στην Εποχή του Χαλκού. Προφανώς και υπήρχαν δίκτυα ανταλλαγών και εμπόριο», τονίζουν οι υπεύθυνοι της ανασκαφής. Μπορεί τις τεράστιες πλάκες από μάρμαρο και γενικότερα τις πέτρες να τις μετέφεραν οι επισκέπτες στην Κέρο από γειτονικά νησιά, αλλά στο νησί υπήρχε ανεπτυγμένη κατασκευαστική δραστηριότητα ειδικά σε μεταλλικά αντικείμενα. Ο Μάικλ Μπόιντ, επίσης από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, ο οποίος διευθύνει την έρευνα μαζί με τον Κόλιν Ρένφριου, έχει να καταθέσει πολλά: «Το Δασκαλιό παρουσιάζει ένα φυσικό πυραμιδοειδές σχήμα πάνω στο οποίο έχτιζαν εξειδικευμένοι εργάτες επάλληλες σειρές από ογκώδεις αναλημματικούς τοίχους κάνοντάς το να μοιάζει με μια πρωτότυπη, εντυπωσιακή από μακριά πυραμιδοειδή κατασκευή. Βέβαια τις πρώτες ύλες, καθώς δεν υπήρχαν μεταλλεύματα στην Κέρο, τις έφερναν από αλλού, αλλά εκεί έφτιαχναν τρομερά αντικείμενα και αυτό φαίνεται από το ότι υπήρχε τόσο εκκαμίνευση μετάλλου -που γινόταν στα βόρεια- ενώ υπήρχαν και δραστηριότητες όπως η πήξη των μετάλλων και η χύτευση».

Το μυστικιστικό ναυτικό ιερό

Το ότι αυτό σημαίνει πολλά και για το ιερό τεκμαίρεται, όπως μας ομολογεί αργότερα ο καθηγητής σε εστιατόριο της περιοχής όπου δίνει παραγγελία στα ελληνικά, ότι η μεταλλουργία δεν ήταν μια απλή δραστηριότητα, αλλά θεωρούταν κάτι ιερό για την Εποχή του Χαλκού «στον βαθμό που τα αντικείμενα μεταμορφώνονταν σε κάτι άλλο και αυτή ήταν μια διαδικασία ιερή, είχε μυστικό χαρακτήρα». Επιπλέον εικάζει πως όσοι επισκέπτονταν την Κέρο φρόντιζαν να φύγουν με ένα αντικείμενο, προϊόν του ανεπτυγμένου εργαστηρίου, κάτι σαν αναμνηστικό-απόδειξη της σπουδαιότητας της περιοχής. Ολα αυτά δεν κάνουν τίποτε άλλο από το να αποδεικνύουν τη δικαιωμένη θέση για την πολιτισμική συνέχεια του κυκλαδικού κόσμου - τρώμε τις ίδιες ελιές, συγχρωτιζόμαστε με ανάλογο τρόπο. Ή, όπως λέει πιο επιστημονικά μιλώντας ο καθηγητής, «η κατασκευαστική τεχνολογία παρήγαγε ένα νέο υψηλό περιβάλλον, έτσι και αυτοί οι νέοι κοινωνικοί σχηματισμοί παρήγαγαν ένα κοινωνικό περιβάλλον σύνθετο, ποικίλο και με υψηλού βαθμού δομή».

Αλλάζει η θεωρία και για τα κυκλαδικά ειδώλια

Αλλά οι κάτοικοι του νησιού δεν πρωτοτυπούσαν μόνο ως προς τις δραστηριότητες: αλλάζουν και όλα όσα ξέραμε για τα κυκλαδικά ειδώλια. Ο ίδιος ο Ρένφριου είχε θεμελιώσει την ύπαρξη νέων ειδών στα ειδώλια του όπως εκείνα του Σάλιαγκου, που μας είχαν δώσει τα βιολοειδή, τα βοτσαλόσχημα και τα φυσιοκρατικά. Τώρα ο ίδιος υποστηρίζει πως μπορούμε να μιλάμε για ένα «νέο υποείδος» που είναι τα «θρυμματισμένα ειδώλια από την περιοχή του Δασκαλιού». Τα περισσότερα που είχαν βρεθεί στη θέση Κάβος στο Δασκαλιό είναι ήδη γνωστά από τα παλαιότερα χρόνια, αφού δυστυχώς οι αρχαιοκάπηλοι είχαν φτάσει πρώτοι στην περιοχή, ενώ πολλά από αυτά εκτίθενται ήδη σε μουσεία όλου του κόσμου και στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης στην Αθήνα.

Πολλά από αυτά τα νέα υποείδη τα βλέπουμε σήμερα για πρώτη φορά στην έκθεση «δες ΑΠΕΝΑΝΤΙ» που μόλις άνοιξε τις πύλες της και είναι επισκέψιμη για το κοινό στο Κουφονήσι. Ωστόσο ο καθηγητής αλλάζοντας τις μέχρι τώρα θεωρίες δεν πιστεύει ότι «πρόκειται για είδη θεοτήτων που εκπροσωπούσαν τη γονιμότητα όπως θεωρούσαμε, καθώς δεν ξέρουμε κατά πόσο και αν υπήρχαν θεότητες τότε στην περιοχή. Επίσης δεν πιστεύουμε ότι τα ειδώλια αυτά συνόδευαν ειδικές τελετουργίες σε ταφές, καθώς βρήκαμε μόνο δύο περιπτώσεις ταφικών εθίμων στο νησί, τα οποία είναι αναντίστοιχα με τον μεγάλο αριθμό των θρυμματισμένων ειδωλίων. Προφανώς οι επισκέπτες τα έφερναν εδώ από διαφορετικές περιοχές - τους φαντάζεσαι να κουβαλάνε τα θραύσματα για να τα αποθέσουν ή ως μέρος ενός συνολικότερου τελετουργικού. Τους φανταζόμαστε να πλησιάζουν και να εντυπωσιάζονται από τις μαρμάρινες επιθέσεις, να πίνουν κρασί στα κύπελλα που βρέθηκαν εδώ και να διασκεδάζουν από τη μουσική που υπήρχε ήδη από τότε - απόδειξη ο αριστουργηματικός Αρπιστής που είχε βρεθεί στο νησί».

Προφανώς ο καθηγητής αναφέρεται στον εντυπωσιακό αγαλματίδιο, ένα πραγματικό κομψοτέχνημα που βρίσκεται στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης, ένα από τα αμέτρητα κυκλαδικά ειδώλια που φιλοξενούνται σε μουσεία όλου του κόσμου.

«δες ΑΠΕΝΑΝΤΙ»: Εκθεση-δώρο στους φιλόξενους Κουφονησιώτες

Με σχεδόν μεταφυσικό τρόπο τις θεωρίες αυτές, τις οποίες πρωτοκατέθεσε ο Ρένφριου ήδη από τη δεκαετία του ’70 μιλώντας για την ανάπτυξη του πρωτοκυκλαδικού πολιτισμού, έρχεται να επιβεβαιώσει η αρχαιολογική έρευνα σε Κέρο και Δασκαλιό που οδήγησε στο περίφημο The Cambridge Keros Project - με τη σύμπραξη επιστημόνων από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, της Εφορείας Κυκλάδων και του Ινστιτούτου της Κύπρου, όπου χρησιμοποιήθηκαν οι πλέον πρωτοποριακές ομάδες καταγραφής από τους αρχαιολόγους μέσω της ψηφιακής εφαρμογής «I-DIG» που ενισχύθηκαν μέσω της χορηγίας της Cosmote. Η εταιρεία έχει επίσης υποστηρίξει και την έκθεση «δες ΑΠΕΝΑΝΤΙ - έναν οικισμό στην Κέρο 4.500 χρόνια πριν» με ευρήματα από την ανασκαφή που οργανώθηκε και ύστερα από πρωτοβουλία της Εφορείας Κυκλάδων και του εξαιρετικά δραστήριου προϊσταμένου της Εφορείας Δημήτρη Αθανασούλη σε συνεργασία πάντα με τους συντελεστές του The Cambridge Keros Project, όπου στους φορείς ξεχωρίζουν τα ονόματα των ανθρώπων που μόχθησαν για αυτό το τεράστιο επίτευγμα: με επικεφαλής εκτός από τους διευθυντές Κόλιν Ρένφριου και Μάικλ Μπόιντ (Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ), την αναπληρώτρια διευθύντρια Ειρήνη Λεγάκη της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και υποδιευθυντές την Εύη Μαργαρίτη από το Ινστιτούτο της Κύπρου και τον Γιώργο Γαβαλά από την Εφορεία Κυκλάδων.

Στην έκθεση που παρουσιάζεται στο Κουφονήσι με τον ευρηματικό τίτλο «δες Απέναντι» εμφανίζονται, σε παγκόσμια πρώτη, μπροστά στα μάτια μας όχι μόνο ευρήματα από την ανασκαφή αλλά και όλο το χρονικό με φωτογραφίες από τους αρχαιολόγους, αντικείμενα, ακόμα και χρήση VR όπου μεταφερόμαστε στον πραγματικό χώρο και χρόνο της ανασκαφής. Την επιμέλεια έχει ο Στέφανος Κεραμίδας. Αλλά επειδή τίποτα δεν θα γινόταν χωρίς την υποστήριξη του χορηγού, ιδιαίτερη ήταν η συμβολή της Cosmote, με την εκτελεστική διευθύντρια Εταιρικής Επικοινωνίας του Ομίλου Ντέπη Τζιμέα να δηλώνει: «Η εμπειρία από τη συμμετοχή μας σε ένα επιστημονικό πρόγραμμα παγκόσμιας σπουδαιότητας ήταν συγκλονιστική. Είναι τιμή μας που στηρίξαμε, με το δίκτυο και τις υποδομές μας, τις έρευνες και το έργο ανασκαφής αυτής της εξαιρετικής ομάδας αρχαιολόγων. Το Πρόγραμμα Ανασκαφών της Κέρου είναι το καλύτερο παράδειγμα του πώς η χρήση της ψηφιακής τεχνολογίας μπορεί να συμβάλλει στην ανάδειξη της ελληνικής πολιτιστικής κληρονομιάς διεθνώς».