Ο Ελγιν ήθελε αρχαία και από τις Μυκήνες

Το πώς μετατράπηκαν περίοπτοι φιλέλληνες περασμένων αιώνων σε αρχαιοκάπηλους και όλο το χρονικό της παράνομης μεταφοράς των πολύτιμων θησαυρών της Αρχαίας Ελλάδας στα κορυφαία μουσεία του κόσμου εξετάζει η άκρως ενδιαφέρουσα σειρά ντοκιμαντέρ «Το κάλεσμα των Μαρμάρων», που ήδη προβάλλεται από το COSMOTE HISTORY HD φέρνοντας στη δημοσιότητα πολύτιμα στοιχεία, άγνωστα στο ευρύ κοινό.

Για πρώτη φορά σε ένα ντοκιμαντέρ συνομιλούν κορυφαίοι επιστήμονες, επιμελητές μουσείων, έφοροι, αρχαιολόγοι και καθηγητές από όλη την Ευρώπη, καθώς και διευθυντές των ξένων αρχαιολογικών σχολών, εξηγώντας αναλυτικά πώς συνδέθηκε το φιλελληνικό κλίμα με την αρχαιοκαπηλία που γέμισε τα μουσεία της Ευρώπης με θησαυρούς.

Μιλώντας στην κάμερα του σκηνοθέτη Κλεάνθη Δανόπουλου, οι επιστήμονες φέρνουν στο φως όχι μόνο σημαντικές λεπτομέρειες για τον τρόπο με τον οποίο έγιναν αυτές οι μεταφορές αρχαιοτήτων καταγράφοντας άγνωστες ιστορίες, αλλά και το τι σήμαινε αυτό για τη διαμόρφωση του σύγχρονου ευρωπαϊκού πολιτισμού. Οπως, για παράδειγμα, διαπιστώνεται από τα στοιχεία που συγκεντρώνει η έρευνα της σειράς ότι ο Ελγιν κατά την καταστροφή του Παρθενώνα δεν δρούσε μόνος του, αλλά συμβουλευόταν μια ολόκληρη ομάδα από αρχαιοδίφες οι οποίοι ήταν παρόντες, ενώ ο ίδιος είχε καταστρώσει ανάλογο σχέδιο στην Ολυμπία και τις Μυκήνες, αλλά τελευταία στιγμή δεν τα κατάφερε!

Επίσης, για πρώτη φορά γίνεται γνωστό ότι ακόμα και άνθρωποι που πολέμησαν τον Ελγιν βοήθησαν σε μία από τις μεγαλύτερες λεηλασίες στην ιστορία του πολιτισμού, καθώς ο κύκλος ήταν συγκεκριμένος και όχι τόσο ευρύς: ο λόρδος Βύρων, ο οποίος στράφηκε εναντίον του Ελγιν γράφοντας και σχετικό ποίημα, ήταν, για παράδειγμα, αυτός που παραχώρησε το πλοίο του για να μεταφερθούν τα Μάρμαρα έξω από τη χώρα!

Αλλά ο έβδομος κόμης του Ελγιν, με το όνομα Τόμας Μπρους, δεν ήταν ο πρώτος που σκέφτηκε να αποσπάσει πολύτιμους θησαυρούς από την Ακρόπολη, αφού έπαιρνε τη σκυτάλη από άλλους περίοπτους «φιλέλληνες»-αρχαιοκάπηλους, όπως ο περίφημος πρόξενος της Γαλλίας στην Αθήνα Λουί-Φρανσουά-Σεμπαστιάν Φωβέλ, ο οποίος είχε προλάβει να αρπάξει μια μετόπη και σημαντικά θραύσματα από τον Παρθενώνα, αυτήν ακριβώς που βρίσκεται σήμερα στο Λούβρο και μας δίνει πίσω η Γαλλία στο πλαίσιο των εορτασμών για το 2021.

«Οι έντονες αντιδράσεις προέκυψαν λόγω της βαναυσότητας της κίνησης του λόρδου Ελγιν. Μέχρι εκείνη την εποχή δεν είχαμε ξανά διάλυση ή καταστροφή μνημείων. Είναι εντελως διαφορετικό το να συλλέγει κανείς διάσπαρτες αρχαιότητες και να τις συγκεντρώνει για να τις μελετήσει και εντελώς διαφορετικό να καταστρέφει μνημεία προκειμένου να αφαιρέσει από αυτά τον γλυπτό διάκοσμο ή ό,τι θεωρεί θησαυρό. Να λεηλατήσει δηλαδή μνημεία που όλοι τα ήξεραν και κανείς δεν τα πείραζε με σκοπό την προσωπική προβολή ή το κέρδος», τονίζει στο ντοκιμαντέρ ο διευθυντής του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, ιστορικός Γιώργος Τόλιας

«Λεηλατήστε ό,τι μπορείτε!»

Είναι τρομερές οι καταστροφές που έγιναν από τους επίσημους φορείς της Γαλλίας και της Αγγλίας στην Ελλάδα του 18ου και του 19ου αιώνα, οι οποίοι έρχονταν εδώ ως περιηγητές και φρόντιζαν να αποσπάσουν όποια αρχαιότητα και θησαυρό μπορούσαν. «Αρπάξτε ό,τι μπορείτε και λεηλατήστε την Αθήνα. Πάρτε ό,τι μπορείτε και σαρώστε ό,τι μπορείτε», έλεγε τότε ο Γάλλος πρόξενος Φωβέλ, ανοίγοντας τον δρόμο σε μια σειρά βανδαλισμών που θα ακολουθήσουν, με κορυφαία αυτή του λόρδου Ελγιν.

Μάλιστα ο Φωβέλ κατάφερε να στείλει εκτός της χώρας 16 κιβώτια με γλυπτά, μεταξύ των οποίων λέγεται ότι συμπεριλαμβάνονταν, εκτός από θησαυρούς από την Ακρόπολη, τα δύο περιστέρια από το Ιερό της Αφροδίτης στην Αφαία που σήμερα βρίσκονται στην Ολλανδία. Και δεν ήταν ο μόνος. Η σειρά κάνει λόγο για πολλά κορυφαία ονόματα αξιοσέβαστων, κατά τα άλλα, ανδρών που προκάλεσαν αδιανόητες καταστροφές επιδεικνύοντας μια πρωτοφανή μανία απόσπασης των αρχαιοελληνικών θησαυρών, που είχε να κάνει με το κλίμα της εποχής που ήθελε την Αρχαία Ελλάδα να είναι το απόλυτο πρότυπο.

«Η σειρά παρουσιάζει τα καθοριστικά σημεία της σχέσης του δυτικού πολιτισμού με τα έργα της ελληνικής αρχαιότητας τους τελευταίους πέντε αιώνες. Η σχέση αυτή, η οποία συνεχίζεται αδιάρρηκτα από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα, οριοθετεί σε μεγάλο βαθμό την πορεία εξέλιξης του δυτικού πολιτισμού, ενώ διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη δημιουργία και τη διαμόρφωση του ελληνικού κράτους. Τα αντικείμενα που έχουν μεταφερθεί στα περισσότερα μουσεία της Ευρώπης είναι δείγμα αυτής της σχέσης», σημειώνει ο σκηνοθέτης Κλεάνθης Δανόπουλος.

«Στο διάστημα αυτό ο δυτικός πολιτισμός αυτοπροσδιορίστηκε ως συνεχιστής του πνεύματος και της αισθητικής της ελληνικής αρχαιότητας, γεγονός που δημιουργεί μια ιδιαίτερη περίπτωση στην παγκόσμια Ιστορία. Χειρόγραφα, νομίσματα και μεγάλος αριθμός έργων τέχνης μεταφέρθηκαν από την Ελλάδα στη Δυτική Ευρώπη, επηρεάζοντας καθοριστικά την τέχνη και τις πνευματικές αναζητήσεις της Ευρώπης. Οι μεγάλες πρωτεύουσες του δυτικού κόσμου στολίστηκαν με κτίρια αναφοράς στον κλασικό πολιτισμό, ενώ οι τέχνες αναπτύχθηκαν έχοντας ως βάση τα πρότυπα και τις αναζητήσεις της ελληνικής αρχαιότητας. Επομένως, το ενδιαφέρον στη σειρά δεν είναι μόνο η λεηλασία, αλλά το γεγονός ότι μετά την Αναγέννηση η Δυτική Ευρώπη αφομοίωσε πολλά στοιχεία από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό». Η σειρά «Το κάλεσμα των Μαρμάρων» ταξίδεψε στη Βενετία, στο Λονδίνο, στο Παρίσι και το Μόναχο, κινηματογραφώντας μερικά από τα σπουδαιότερα ελληνικά έργα τέχνης που έχουν μεταφερθεί στα μουσεία αυτών των πόλεων.

Και φυσικά δεν φοβήθηκε να μιλήσει ανοιχτά για την άμεση σύνδεση των κορυφαίων μουσείων με τους αρχαιοκάπηλους-συλλέκτες της εποχής. Οπως τόνισε χαρακτηριστικά ο έφορος Συλλογής Εργων Τέχνης της Βουλής των Ελλήνων και ιστορικός τέχνης Θεόδωρος Κουτσογιάννης: «Η αρχαιοκαπηλία συστηματοποιήθηκε σταδιακά. Από τα τέλη του 17ου αιώνα ξεκινάει να υπάρχει μια κανονική ροή αρχαιολατρών στην Ελλάδα, οι οποίοι έκαναν αυτοψία, έρευνες και τα αποτύπωναν τα μνημεία. Ωστόσο, όλη αυτή η διαδικασία μπορεί να θεωρηθεί πλήρως οργανωμένη από τα μέσα του 18ου αιώνα και μετά, όπου συστηματοποιείται και η γνώση. Οτιδήποτε ελληνικό έχει σαφώς μεγαλύτερη αξία από οποιαδήποτε άλλη ρωμαϊκή αρχαιότητα».

Η τεράστια καταστροφή του Ελγιν

Ωστόσο, όπως τονίζει χαρακτηριστικά η επίτιμη γενική διευθύντρια Αρχαιοτήτων και Πολιτιστικής Κληρονομιάς του υπουργείου Πολιτισμού, αρχαιολόγος Ελένη Κόρκα, η οποία γνωρίζει καλά το χρονικό της καταστροφής αλλά και της πολιτικής-πολιτιστικής διπλωματίας που συνδέθηκε με το ζήτημα της επιστροφής των Μαρμάρων στη χώρα μας: «Ο Ελγιν θέλησε να εξωραΐσει το ότι απέσπασε τα Μάρμαρα με αυτό τον βάναυσο τρόπο και υποστήριξε ότι το έκανε για να βελτιώσει το αισθητικό επίπεδο των Εγγλέζων». Κατά βάση οι σκοποί του ήταν πολύ ποταποί και ιδιοτελείς, καθώς το μόνο που ήθελε ήταν να διακοσμήσει με κομμάτια του Παρθενώνα την έπαυλή του και να εμπλουτίσει τη συλλογή του!

Σύμφωνα μάλιστα με τον κ. Κουτσογιάννη: «Η περίπτωση της αρπαγής των Μαρμάρων του Παρθενώνα από τον Ελγιν είναι ξεχωριστή για δύο λόγους. Πρώτον, γιατί αφορά τον Παρθενώνα -αν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε έναν χριστιανικό όρο για την αρχαιότητα, θα λέγαμε τα “Αγια των Αγίων” όσον αφορά την ελληνική αρχαιότητα-, και δεύτερον, λόγω του τρόπου με τον οποίο τα απέσπασε από τον Παρθενώνα. Διέλυσε το μνημείο από άποψη δομική, τεκτονική. Επέφερε δηλαδή μια καταστροφή».

Από την πλευρά του, ο διευθυντής Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και ιστορικός Γιώργος Τόλιας τόνισε σχετικά με το ίδιο θέμα: «Οι έντονες αντιδράσεις γύρω από το θέμα αυτό προέκυψαν λόγω της βαναυσότητας της κίνησης του Ελγιν. Μέχρι εκείνη την εποχή δεν είχαμε ξανά διάλυση ή καταστροφή μνημείων. Είναι εντελώς διαφορετικό το να συλλέγει κανείς διάσπαρτες αρχαιότητες και να τις συγκεντρώνει για να τις μελετήσει και εντελώς διαφορετικό να καταστρέφει μνημεία προκειμένου να αφαιρέσει από αυτά τον γλυπτό διάκοσμο ή ό,τι θεωρεί θησαυρό. Να λεηλατήσει δηλαδή μνημεία που όλοι τα ήξεραν και κανείς δεν τα πείραζε με σκοπό την προσωπική προβολή ή το κέρδος». Είναι συγκλονιστικός ο τρόπος που κορυφαίοι περιηγητές που ήταν παρόντες κατά τη βίαιη λεηλασία περιέγραψαν την καταστροφή, λέγοντας ότι πόνεσε η καρδιά τους όταν το έβλεπαν.


Και η Ολυμπία στο στόχαστρό του

Σάμπως ο Βρετανός περιηγητής να ήξερε ότι αυτό που είχε συντελεστεί μπροστά στα μάτια του δεν είχε προηγούμενο. Και ο λόγος είναι ότι αυτό το αρχιτεκτονικό αριστούργημα ουσιαστικά ήταν η ψυχή της Αθήνας που άντεξε αιώνες από καταστροφές, βομβαρδισμούς και κατακτήσεις.

Οπως αναφέρει χαρακτηριστικά η αρχαιολόγος Ελένη Κόρκα, δεν είναι τυχαίο ότι ζητάμε πίσω τα συγκεκριμένα γλυπτά του Παρθενώνα και όχι τις Καρυάτιδες, αφού αποτελούν μέρος αυτού του αξεπέραστου σε σημασία μνημείου: «Δεν αποφάσισε τυχαία η Ελλάδα να μη διεκδικήσει την Καρυάτιδα αλλά τον Παρθενώνα, καθώς συμβολίζει το μεγαλείο του ανθρώπου: την πάλη του με το παρελθόν, με τις προκλήσεις της ζωής και πώς τελικά βγαίνει ανώτερος από αυτή τη διαμάχη φτάνοντας μέχρι τους θεούς, από τους οποίους παίρνει τις αρχές και τις οποίες καταξιώνει. Αυτό ακριβώς είναι το μεγαλείο του ανθρώπου. Και αυτό είναι ο Παρθενώνας».

«Τέλος», αναφώνησε με δάκρυα ο Κλαρκ

Τα λόγια του Εντουαρντ Ντάουελ που ακούγονται στο ντοκιμαντέρ συγκλονίζουν: «Κατά την πρώτη μου περιοδεία στην Ελλάδα είχα την τραυματική εμπειρία, που είναι αδύνατον να εκφραστεί με λόγια, να είμαι παρών όταν απογύμνωναν τον Παρθενώνα από τα καλύτερα γλυπτά του, όταν πετούσαν στο έδαφος μερικά από τα πιο σπουδαία αρχιτεκτονικά του μέλη. Είδα να κατεβάζουν αρκετές μετόπες από το νοτιοανατολικό άκρο του ναού που ήταν στερεωμένες σε εσοχές ανάμεσα στα τρίγλυφα και για να τις αποσπάσουν χρειάστηκε να ρίξουν καταγής το θαυμάσιο γείσο που τις κάλυπτε. Την ίδια μοίρα είχε και η νοτιοανατολική γωνία του αετώματος. Ενώ το μνημείο ήταν εντυπωσιακά ωραίο και σε άριστη κατάσταση όταν το αντίκρισα την πρώτη φορά, συγκριτικά έχει υποβαθμιστεί πλέον σε μια κατάσταση ερείπωσης και εγκατάλειψης».

Οι σκηνές συγκλονίζουν και δεν περιγράφονται μόνο από τον Ντάουελ, αλλά και από έναν άλλον περιηγητή της εποχής και φιλέλληνα, τον Εντουαρντ Ντάνιελ Κλαρκ, ο οποίος είπε: «Μετά από λίγη ώρα ένας από τους εργάτες ήρθε να με ενημερώσει ότι πρόκειται να κατεβάσουν μία από τις μετόπες: τότε είναι που είδαμε αυτό το θαυμάσιο κομμάτι γλυπτικής να παίρνει τη θέση του για να κατέβει, αλλά ένα μέρος χαλάρωσε από τα μηχανήματα και οι υπέροχοι όγκοι πεντελικού μαρμάρου κατακρημνίστηκαν σκορπίζοντας τα λευκά κομμάτια τους με τρομερό θόρυβο ανάμεσα στα ερείπια». Και ήταν τότε που αφήνοντας ένα δάκρυ να κυλήσει αναφώνησε στα ελληνικά: «Τέλος!».


Καρυάτιδες που έμεναν για αιώνες στον βυθό

Στο ντοκιμαντέρ αναφέρεται ότι μετά την καταστροφή της Ακρόπολης άρχισε να λεηλατείται οτιδήποτε υπήρχε: τα αρχαία, άλλωστε, ήταν διάσπαρτα παντού στη μικρή κωμόπολη της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που ήταν τότε η Αθήνα: προτομές του Σωκράτη ήταν χωμένες μέσα σε εκκλησίες, οι οποίες χτίζονταν με κίονες φτιαγμένους από πεντελικό μάρμαρο, Καρυάτιδες που μεταφέρονταν παράνομα με σαπιοκάραβα έμεναν για χρόνια, αν όχι αιώνες ολόκληρους, στον βυθό!

Η ανάγκη για αρχαιότητες δεν είχε τέλος για τους τότε ξένους επισκέπτες, οι οποίοι επιδίδονταν σε άγρα ανάλογων θησαυρών. Ειδικά ο λόρδος Ελγιν ταξίδεψε και σε άλλα μέρη της Ελλάδας: στην Ολυμπία, στις Μυκήνες, όπου όταν είδε την Πύλη των Λεόντων θέλησε να την αποσπάσει και αυτή! Τον απέτρεψε ωστόσο ο καπετάνιος του πλοίου με το οποίο θα γινόταν η μεταφορά, καθώς του είπε ότι δεν μπορούσε να αντέξει το φορτίο, ούτε να χωρέσει ολόκληρη την Πύλη! Βέβαια δεν είναι γνωστό ότι το πρώτο καράβι με τα Γλυπτά του Παρθενώνα και άλλες αρχαιότητες που απέσπασε ο Ελγιν από την Ακρόπολη και το Θησείο βούλιαξε έξω τα Κύθηρα.

Το πλοίο με τα παράνομα αρχαία ήταν του Λόρδου Βύρωνα!

Σημαντική, επίσης, λεπτομέρεια: ένα άλλο πλοίο με το οποίο μετέφεραν τις συσκευασμένες αρχαιότητες του λόρδου στο εξωτερικό ανήκε στον λόρδο Βύρωνα, ο οποίος έσπευσε να κάνει την εξυπηρέτηση, ενδεχομένως χωρίς να γνωρίζει τι περιλαμβάνει το φορτίο. Το καράβι το εντόπισε μια παρέα από φιλέλληνες πλέοντας για Αίγινα, ο Κόκερελ, ο Φον Χάλερσταϊν και ο Φόστερ. Λίγο αργότερα η ίδια παρέα θα απογύμνωνε τον ναό που τότε θεωρούνταν ότι ήταν του Δία -είναι προς τιμήν της θεάς Αθηνάς-, τον περίφημο Ναό της Αφαίας (που στα αρχαία σημαίνει η αποσπασμένη) από τους θησαυρούς του, δηλαδή από τα πανέμορφα στιβαρά γλυπτά που στόλιζαν το επιβλητικό αέτωμα. Αυτά τα περήφανα αγάλματα θα τα έστελναν στον Λουδοβίκο Α’ της Βαυαρίας, με οριστική κατάληξη στο Μόναχο.

Τα σπουδαία και συνάμα πανέμορφα αγάλματα εξακολουθούν να βρίσκονται στη Γλυπτοθήκη του Μονάχου μέχρι σήμερα, επιβεβαιώνοντας την ανυπολόγιστη καταστροφή που συντελέστηκε στην Ελλάδα, με τα πολύτιμα αυτά κορυφαία έργα τέχνης να λεηλατώνται, να αποσπώνται και να αρπάζονται από υποτιθέμενους φιλέλληνες-συλλέκτες.

Οσο για την ερώτηση του «ΘΕΜΑτος» προς τον σκηνοθέτη της σειράς Κλεάνθη Δανόπουλο για το τι συμβαίνει με τα προϊόντα των λαθρανασκαφών που εξακολουθούν να στέλνονται σε κορυφαία μουσεία ακόμα και σήμερα, μας είπε ότι επιφυλάσσεται να υπάρξει συνέχεια με ντοκιμαντέρ ακριβώς γι’ αυτό το θέμα.

Το «Κάλεσμα των Μαρμάρων» έκανε σίγουρα την αρχή επιβεβαιώνοντας την ευαισθησία της COSMOTE TV για θέματα αρχαιοελληνικού και αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, καθώς έχει επιχορηγήσει σημαντικό μέρος που αφορά την ανασκαφή της Κέρου, που μαθαίνουμε ότι θα είναι σύντομα διαθέσιμη και με τη μορφή ντοκιμαντέρ. Και όπως δήλωσε ο executive director της COSMOTE TV, Δημήτρης Μιχαλάκης,  «στο COSMOTE HISTORY TV θέλουμε να πούμε ιστορίες οι οποίες να γίνουν γνωστές στον κόσμο, αλλά και σε νεανικό κοινό που έως τώρα δεν τις ξέρει. Αυτό που μας ενδιαφέρει είναι να φέρουμε το νεανικό κοινό κοντά στην Ιστορία μας και τον πολιτισμό μας. Στην προσπάθειά μας να φέρουμε πιο κοντά το κοινό στην Ιστορία δίνουμε δωρεάν το COSMOTE HISTORY σε όποιο σχολείο μάς το ζητήσει με τη μορφή desktop application. Οπότε όλο το περιεχόμενό μας μπορεί να διατίθεται on demand στα σχολεία πάρα πολύ εύκολα και απλά, αρκεί κάποιος να έρθει σε επαφή μαζί μας».