24 ώρες με την Τίλντα Σουίντον στην Αθήνα

Καθώς τη βλέπω να κάθεται απέναντί μου με σάρκα και οστά, συνειδητοποιώντας ότι φοράμε τα ίδια Birkenstock, δεν μπορώ να πιστέψω ότι είναι η ίδια ιέρεια που το προηγούμενο βράδυ στη μοναδική performance «Ενσαρκώνοντας τον Παζολίνι» στη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση δικαιώνοντας τη φήμη της ως «μία από τις καλύτερες ηθοποιούς του 21ου αιώνα», σύμφωνα με τους «New York Times», έδινε ψυχή στα κοστούμια του Παζολίνι - και σε εμάς που την παρακολουθούσαμε σαν να συμμετείχαμε σε κάποιο ιερό μυστήριο με εκείνη πρωταγωνίστρια. Από κοντά, όμως, μεταμορφώνεται σε κάτι διαφορετικό: είναι ανθρώπινη και τρυφερή, μιλάει με χειρονομίες ως εκφραστική Σκωτσέζα για να περιγράψει τη συναισθηματική σχέση που αναπτύσσει με τους συνεργάτες της αλλά και με τα πράγματα με τα οποία καταπιάνεται αφήνοντας ένα δικό της αποτύπωμα που τη μετατρέπει στο απόλυτα αγαπημένο εξωτικό όλων των δημιουργών και των σκηνοθετών.

Με ένα Οσκαρ, ένα BAFTA, άλλα τόσα βραβεία και πολλές υποψηφιότητες, αυτό το ζωντανό εξωτικό επί γης προσγειώνεται στην καρδιά της Αθήνας για να μας κάνει να πιστέψουμε ότι οι πραγματικοί αστέρες είναι ευλογημένοι με τη δύναμη να μεταμορφώνουν ακόμα και το καθημερινό σε κάτι αιώνιο.

Η μόδα
«Καμία παράσταση δεν είναι ποτέ η ίδια. Αυτοσχεδιάζω σε καθεμία από αυτές γιατί αυτά τα κοστούμια είναι ζωντανά. Είναι σαν να τα γεύομαι από την αρχή. Οταν τα δοκίμαζα πρώτη φορά, τους έκανα διάφορα για να τα νιώσω: σε ένα έβαζα χρήματα στην τσέπη, σε ένα άλλο ένα γράμμα και σε ένα άλλο τοποθέτησα ένα λουλούδι στο πέτο», μας αφηγείται για την ανάγκη της να ξαναβγάλει τα παλιά κοστούμια που σχεδίαζε ο Ντανίλο Ντονάτι τις δεκαετίες του 1960 και του 1970 για τις ταινίες του Παζολίνι και να τους δώσει ξανά ζωή σε μία από τις ιδιοσυγκρασιακές παραστάσεις που ξέρει να στήνει με τον δικό της τρόπο: δεν είναι ακριβώς τελετουργικό ντεφιλέ, αλλά ένα ανοιχτό ερωτικό γράμμα προς τον Ιταλό σκηνοθέτη και δημιουργό που δολοφονήθηκε βάναυσα στα 53 του χρόνια - ή ακόμα και μια πρωτότυπη εγκατάσταση που έστησαν μαζί με τον καλό της φίλο και συνεργάτη της Ολιβιέ Σαγιάρ.

Είναι γνωστό ότι η Σουίντον έχει στενή φιλική σχέση με τους ανθρώπους με τους οποίους συνεργάζεται και που την εμπνέουν: από τον Ντέιβιντ Μπόουι μέχρι τον Ντέρεκ Τζάρμαν, που έφυγαν αμφότεροι πρόωρα από τη ζωή, μέχρι τον Γάλλο επιμελητή και καλλιτέχνη μόδας Ολιβιέ Σαγιάρ με τον οποίο συνεργάζονται όχι μόνο σε αυτή την παράσταση, αλλά όλα αυτά τα χρόνια. «Κακά τα ψέματα, ο καλύτερος τρόπος για να κάνεις μια δουλειά είναι με στενούς φίλους με τους οποίους μοιράζεσαι κοινές φαντασιώσεις και όνειρα και δεν χρειάζεται να εξηγείς πολλά», μας λέει με σιγουριά. «Γι’ αυτό μόνο έτσι απολαμβάνεις ως παιχνίδι αυτό που κάνεις, όπως ήταν και για εμάς τους δυο, που απολαμβάναμε τη χαρά τού να μη λες τίποτα. Ηταν, επομένως, πολύ σημαντική αυτή η ιδέα του άρρητου για να περιγράψουμε τη δουλειά μας και χαίρομαι που μπήκαμε σε αυτή ακριβώς τη ζώνη».

Τα κοστούμια
Για την ίδια δεν υπάρχει άψυχο ένδυμα, αλλά ένα κοστούμι που έχει από μόνο του ζωή, άσχετα από το αν είναι πολύ εύθραυστη, όπως ομολογεί. «Φανταστείτε ότι κάποια κοστούμια που φοράνε οι δευτερεύοντες χαρακτήρες στις ταινίες έχουν μόνο μία στιγμή διασημότητας και μετά πεθαίνουν. Αν είναι τυχερά, θα έχουν δεύτερη ζωή, αλλιώς δεν ξαναβλέπουν το φως. Τα κοστούμια που χρησιμοποιούμε στην παράσταση “Ενσαρκώνοντας τον Παζολίνι” είναι πραγματικά κοσμήματα, κρυμμένα σε ένα τεράστιο βεστιάριο στη Ρώμη. Γι’ αυτό και μαζί με τον Ολιβιέ δεν νιώθαμε ότι βρίσκαμε κοστούμια, αλλά ότι κυνηγούσαμε χρυσό». Γι’ αυτό, παρότι αγαπάει τη μόδα, θεωρεί ότι η παράσταση-performance-ποιητική εγκατάσταση που έστησαν μαζί με τον ειδήμονα στον χώρο της μόδας, επιμελητή Ολιβιέ Σαγιάρ, ήταν κάτι που ξεπερνούσε αυτά τα δεδομένα αφού «όταν μιλάμε για μόδα, θεωρούμε ότι πρόκειται για μια βιομηχανία που σε προτρέπει να αγοράσεις κάτι καινούριο. Εδώ πάμε να ανακαλύψουμε κάτι καινούριο σε κοστούμια παλιά, αλλά μνημειακά. Μας ενδιαφέρει να αναδείξουμε το κρυφό τους στοιχείο και την ποιητικότητά τους. Οπότε αυτό που κάνουμε δεν είναι μια έκθεση μόδας, ούτε θεατρική παράσταση. Ας μη γελιόμαστε και ας είμαστε ειλικρινείς, το θέατρο μπορεί να είναι κάτι ψεύτικο αν δεν γίνεται με πολύ ζωντανούς όρους. Κι εγώ είχα πολύ καιρό να δουλέψω στο θέατρο, αφού προτιμούσα να κάνω σινεμά και ήθελα κάτι δυνατό. Γι’ αυτό θέλαμε να κάνουμε κάτι αυθεντικό και αληθινό που ξεπερνάει ακόμα και τα όρια του θεάτρου».

Ετσι κατέφυγαν στον Παζολίνι, ο οποίος είχε επίσης την τάση να αναπτύσσει φιλικές σχέσεις με τους συνεργάτες του, όπως τον σχεδιαστή κοστουμιών Ντανίλο Ντονάτι, «τον οποίο ως καλλιτέχνης δεν άκουγε πάντα», όπως μας λέει χαρακτηριστικά γελώντας η Τίλντα Σουίντον, αλλά και τη Μαρία Κάλλας. Η φιλία τους, άλλωστε, τους έδεσε ώστε να δημιουργήσουν τη μοναδική «Μήδεια» - είναι γνωστό ότι η διάσημη σοπράνο είχε βρει καταφύγιο στον Ιταλό δημιουργό, όταν πέρασε την κρίση με τον Ωνάση. «Όταν έχεις να κάνεις με τόσο εμβληματικές δημιουργίες όπως αυτό που έκανε ο Παζολίνι με την Κάλλας, αλλά όπως και οι υπόλοιπες ταινίες του, τότε πρέπει να τις μελετήσεις καλά. Να τις δεις ξανά και ξανά ώστε να μπορέσεις να δώσεις ξανά ζωή στα κοστούμια που φόρεσαν αυτοί οι άνθρωποι. Αλλά είναι σαν να ζουν μέσα σου για πάντα. Είναι γλυπτά, διεκδικούν τη δική τους ζωή». Σε αυτό τον κύκλο των μεταφυσικών συμπτώσεων που κάνει τα πάντα κάπως να συναντιούνται και να συνομιλούν μεταξύ τους, η Τίλντα ανακαλύπτει ότι ο Παζολίνι και η Κάλλας συνδέονται με τη Στέγη: δεν είναι τυχαίο ότι στο γραφείο της εκτελεστικής διευθύντριας Πολιτισμού του Ιδρύματος Ωνάση Αφροδίτης Παναγιωτάκου δεσπόζει μια φωτογραφία που βρισκόταν πάνω σε ένα από τα δύο πιάνα της Κάλλας, όπου απαθανατίζεται η Divina με τον Παζολίνι.

Γι’ αυτό και η ίδια η Τίλντα παίρνει στα χέρια της την κορνίζα και τη χαϊδεύει τρυφερά.
Οπως μαθαίνουμε, ερχόμενη στην Αθήνα δεν άφησε καμία στιγμή ανεκμετάλλευτη, απόλαυσε την πόλη και τις κρυφές γωνιές, γεύτηκε τους τοπικούς μεζέδες, άκουσε ιστορίες: δεν είναι η αποστασιοποιημένη σταρ που θα μείνει μακριά από τους ανθρώπους, ακόμα και αν έχει επιλέξει να ζει στη Σκωτία, απ’ όπου αφορμάται η καταγωγή της, σε ένα απομακρυσμένο σπίτι στα Χάιλαντς ψωνίζοντας από τα τοπικά καταστήματα και πηγαίνοντας τα παιδιά της στο σχολείο της περιοχής. Δεν είναι να απορείς που η πριγκίπισσα Νταϊάνα υπήρξε η διπλανή της στο σχολείο, όπου σπούδαζαν τα παιδιά καλών οικογενειών: η Σουίντον ποτέ δεν έκρυψε ότι η μανία της με τη στρατιωτική Ιστορία οφείλεται στον υψηλόβαθμο στρατιωτικό πατέρα της. Αλλά ήταν ακριβώς αυτή η καταγωγή που την έκανε να επαναστατήσει διεκδικώντας τον δικό της δρόμο.

Οταν ήταν ακόμα φοιτήτρια στο Κέιμπριτζ, ήρθε για πρώτη φορά σε επαφή με τον Παζολίνι βλέποντας στο σινεμά το «Love Meetings»: ένα περίεργο ψευτο-ντοκιμαντέρ, όπου ο Παζολίνι, σε ρόλο ψευτο-δημοσιογράφου, παίρνει το μικρόφωνο και γυρίζει τις φτωχογειτονιές της Ιταλίας ρωτώντας τους ηλικιωμένους κατοίκους για το σεξ ή τους πιτσιρικάδες για το ποιος φέρνει τα μωρά, ενώ άλλοτε σταματάει και χαζεύει τα χαλάσματα, απαγγέλλει ένα ποίημά του για τον γάμο και γίνεται ο καθρέφτης του εαυτού του αποδομώντας τον συνάμα. Ανάμεσα σε ευρηματικές συζητήσεις με τον Αλμπέρτο Μοράβια και τον ποιητή Τζουζέπε Ουνγκαρέτι, παραθέτει, επίσης, διάφορες παράξενες ψυχολογικές θεωρίες για τον υποτιθέμενο εκμοντερνισμό μιας κοινωνίας η οποία ο ίδιος ήξερε ότι ακόμα πάλευε με τις βάρβαρες απαρχές της. Μέσα από αυτό φαίνεται ότι καταργούσε, για μία ακόμα φορά, τα είδη που οι κινηματογραφιστές βιάζονταν να χωρέσουν σε κατηγορίες. Είναι αυτή ακριβώς η ταινία-ντοκιμαντέρ που την έκανε να δει τον σκηνοθέτη ως «πανκ επαναστάτη» και πάντοτε ασυμβίβαστο με τη φόρμα του.

Αργότερα, μέσα από τις συζητήσεις της με τον Τζάρμαν, με τον οποίο είχαν συνεργαστεί στενά σε μια σειρά από ταινίες, ανακάλυψε τον Παζολίνι ως ώριμο ποιητή, «τον μόνο που είχε το δικαίωμα να επαναδιεκδικήσει τον Χριστό ως λαϊκό σύμβολο», όπως μας λέει χαρακτηριστικά. Μάλιστα σε ερώτησή μας για το κατά πόσο έπαιξε ρόλο στην ερμηνεία της στην performance της η επαφή που είχε ο Παζολίνι με το γυμνό μας απαντά ότι εκτιμά ότι ο ίδιος ως δημιουργός δεν φοβήθηκε να αποκαλύψει όχι μόνο έναν γυμνό Ιησού, αλλά και να καταργήσει, μέσω του γυμνού, ακόμα και την ανθρώπινη φύση στο «Σαλό: 120 μέρες στα Σόδομα».

«Ο Παζολίνι ήταν ποίηση»
«Για εμένα ο Παζολίνι ήταν ένα ανελέητα ζωντανό και παλλόμενο μοντέρνο πνεύμα. Ενα μοντέλο αντίστασης. Τοποθέτησε τον εαυτό του στο κέντρο. Για παράδειγμα, νιώθω σχεδόν στοργή. Γι’ αυτό και τα κοστούμια δεν είναι για μένα παρά σημεία πάνω στο γυμνό. Γιατί μπορεί πολλοί να έχουμε στο μυαλό μας το “Σαλό”, αλλά πρέπει να δούμε και τις άλλες ταινίες του όπως το “Δεκαήμερο” για να δούμε πώς προσεγγίζει το ανθρώπινο σώμα. Και η αλήθεια είναι ότι δεν ξέρω καν πώς να περιγράψω αυτό που νιώθω για το “Σαλό”. Είναι μια κίνηση-καμικάζι να κάνεις αυτό το φιλμ. Ολοι ξέρουμε ότι ίσως συνέβαλε στο να δολοφονηθεί. Ο Παζολίνι ήταν πάνω απ’ όλα ποιητής, ένα ζωντανό πρότυπο αντίστασης που αψηφούσε τον κίνδυνο. Δεν φοβόταν τίποτα».

Και η Σουίντον καταλήγει ότι αυτό που ήθελε ο Παζολίνι, μοιάζοντας τελικά να μιλάει για την ίδια, «είναι να μείνει έξω από τον κανόνα, να κάνει κάτι που τελικά δεν του ανήκε. Ηταν τόσο επικίνδυνες αυτές οι κινήσεις, αλλά τόσο αναπόφευκτες για έναν καλλιτέχνη που δεν μπορούσε να κάνει αλλιώς. Ηταν τόσο καλός στο να επαναφεύρει και να δίνει νόημα στον κίνδυνο». Αποχαιρετώντας μας με αυτή τη ροζ φόρμα που, όπως η ίδια ομολογεί, τη φόρεσε για να κρύψει τη χλωμάδα της κούρασης, η Τίλντα Σουίντον παραδέχεται ότι πέρασε υπέροχα στο υπόγειο της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση, όπου έλαβε χώρα η performance, αλλά και γενικά στην Ελλάδα, που πλέον φαίνεται να διεκδικεί σοβαρά μια θέση στην καρδιά της - εκτός από την Ιταλία.