Πανεπιστήµιο Πρίνστον: Η Σάµος ήταν η «Μύκονος της αρχαιότητας»

Οι περισσότεροι απολαμβάνουν τη θερινή ραστώνη στις ομορφιές του προσφιλούς χωριού τους ή το πολύ-πολύ στην ηρεμία ενός νησιού. Παρ’ όλα αυτά, το βλέμμα όλων είναι στραμμένο στα κοσμοπολίτικα ελληνικά νησιά, στα οποία δεσπόζει η Μύκονος των 90 τ.χλμ. Αυτή είναι που μετατράπεται κάθε χρόνο σε πασαρέλα για τους εκλεκτούς αυτού του πλανήτη. Κάθε λογής διασημότητα παρελαύνει από τα στενά δρομάκια της γραφικής Χώρας με τα αμέτρητα μαγαζιά, τα περισσότερα εκ των οποίων είναι σε θέση να ικανοποιήσουν ακόμα και τα πιο εξεζητημένα γούστα.

Δύσκολο να αναλογιστεί κανείς ότι πολλούς αιώνες πριν ήταν η Σάμος το κορυφαίο θέρετρο. Στο τελευταίο της βιβλίο, που μόλις κυκλοφόρησε, η Αμερικανίδα ιστορικός του Πανεπιστημίου Πρίνστον Εϊντριεν Μέγιορ περιγράφει με μυθιστορηματικό τρόπο την αίγλη του καταπράσινου νησιού του Ανατολικού Αιγαίου που έφερε διάφορα ονόματα, μεταξύ των οποίων Δρυούσα, Δόρυσσα, Μελάμφυλλος, Φυλλίς, Μελάνθεμος, Ανθεμίς, Υδρηλή, Κυπαρισσία, και Παρθενία. Το «Flying Snakes and Griffin Claws: And Other Classical Myths, Historical Oddities and Scientific Curiosities» περιγράφει τη γοητεία που άσκησε το νησί στους αυτοκράτορες και την αριστοκρατία της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Ρίχνει φως στις σπατάλες τους, στις πολυτελείς επαύλεις όπου διέμεναν, στις συνήθειες και τα φαγοπότια που διοργάνωναν.

Οπως οι σημερινοί τουρίστες, έτσι και εκείνοι επιζητούσαν να απολαύσουν τον ήλιο, τη θάλασσα και την περιπέτεια. Μετά την ακμή της αρχαϊκής περιόδου, η Σάμος βίωσε μια διαφορετικού τύπου ευημερία κατά τη διάρκεια της ρωμαϊκής εποχής. Πρόκειται για την περίοδο που μετατρέπεται στο αγαπημένο θέρετρο της ρωμαϊκής αριστοκρατίας. Σε αντίθεση με το παρελθόν, είχε χάσει την πολιτική ισχύ της. Ηταν υποτελής της Ρώμης και αποτέλεσε πόλο έλξης για κάποιες από τις πλέον σημαίνουσες προσωπικότητες εκείνης της περιόδου, με πρώτες και καλύτερες αυτές της Κλεοπάτρας και του Αντώνιου. Ο έρωτάς τους γεννήθηκε στην έρημο της Αιγύπτου και «επισημοποιήθηκε» με ένα αιγυπτιακό τελετουργικό, κατά τη διάρκεια του οποίου ενώθηκαν με τα δεσμά του γάμου.

Ανθησε, όμως, στη Σάμο. Εκεί πέρασαν τον «μήνα του μέλιτος», γιορτάζοντας τον έρωτά τους και σχεδιάζοντας την εξόντωση των εχθρών τους. Αρχικά απέπλευσαν από την Εφεσο. Το νησί αποτέλεσε το αγαπημένο θέρετρο του ζευγαριού πριν από τη Nαυμαχία στο Aκτιο. Λέγεται ότι ήταν η πιο ευτυχισμένη περίοδος της κοινής τους ζωής. Τους συνόδευε μια πολυπληθής ακολουθία από υπηρέτες, ηθοποιούς, κωμικούς και μουσικούς. Κάθε βράδυ στήνονταν τεράστια γλέντια, στα οποία συμμετείχαν και αξιωματικοί του στρατού, αλλά και εκατοντάδες γελωτοποιοί, χορευτές και μουσικοί που προσπαθούσαν να πλησιάσουν το ζευγάρι για να αποσπάσουν επαίνους και χρυσό.

Ο Αντώνιος σε καθεστώς μόνιμης μέθης και εξαλλοσύνης άρπαζε από τον ναό τιμαλφή και τα πέταγε προς κάθε κατεύθυνση. Ολοι τιμούσαν το κρασί του νησιού, το οποίο λεγόταν πως οι κάτοικοί του είχαν μάθει να παράγουν με οδηγίες που τους είχε δώσει ο ίδιος ο θεός Διόνυσος. Συχνά, το ζευγάρι άφηνε τη βοή της συνοδείας τους, επιλέγοντας να απομονωθεί στην πολυτελή έπαυλη στο λόφο του Κάστρου. Η Κλεοπάτρα, μάλιστα, είχε δώσει εντολή να διακοσμηθεί σύμφωνα με τα γούστα της και να μεταφερθούν εκεί πολλά από τα αγαπημένα της αντικείμενα, όπως ένα λουτρό.

Πίδακες και κήποι

Η Σάμος για το ζευγάρι αποτέλεσε τόσο στρατόπεδο εναντίον της Ρώμης όσο και χώρο διασκέδασης και οργίων. Ηταν, άλλωστε, η εποχή που στο λιμάνι της Σάμου έβλεπε κανείς τον στόλο με τις πεντηκόντοροι και τις σάμαινες, που όργωναν κάποτε τη Μεσόγειο, αλλά και τα αιγυπτιακά πλοία. Δεν ήταν οι μόνοι που συνδέθηκαν με το νησί. Σε μια ειρωνεία της τύχης, αμέσως μετά την ήττα και τον τραγικό θανατό τους, στο νησί έφτασε ο αντίπαλός τους, ο Οκταβιανός Αύγουστος. Η επίσκεψή του δεν ήταν προγραμματισμένη να διαρκέσει πολύ.

Εμεινε, όμως, δύο ολόκληρα χρόνια, γοητευμένος και κατανοώντας τι ήταν αυτό που είχε μαγέψει και το ζευγάρι πριν από αυτόν. Επαινούσε συχνά το «μαλακό κλίμα», όπως το χαρακτήριζε. Με τη σειρά του κι αυτός οργάνωσε τη διαμονή του με αυτοκρατορικούς όρους, στήνοντας παλάτι, στο οποίο κατέλυσαν τόσο ο ίδιος όσο και μέλη της οικογένειάς του. Με εντολή δική του, το κάστρο ανακατασκευάστηκε αποκτώντας λαμπρά αίθρια, πίδακες και ζηλευτούς κήπους με υπέροχη θέα στη θάλασσα. Δεχόταν πρεσβευτές και χειριζόταν όλα τα καθημερινά ζητήματα της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.

Η σχέση του Οκταβιανού με το νησί λέγεται ότι ήταν πιο ουσιώσης και βαθιά από αυτή του Αντώνιου. Σε αντίθεση με τον τελευταίο που λεηλάτησε τον ναό, εκείνος επέστρεψε σε αυτόν πλούτη, αγάλματα και προσφορές στους θεούς. Δεν περιορίστηκε σε αυτό. Κήρυξε τη Σάμο ελεύθερη και αφορολόγητη και οι ντόπιοι για να ευχαριστήσουν τον νέο ευεργέτη τους έχτισαν έναν ναό αφιερωμένο στον Αύγουστο και στη Ρώμη, ενώ του πρόσφεραν πολλά αναθήματα. Την ίδια περίοδο, στην πόλη κατασκευάστηκαν πολλά νέα κτίρια και εγκαταστάσεις, ανάμεσά τους ένα υδραγωγείο, που αντικατέστησε, μετά από πολλούς αιώνες λειτουργίας, το Ευπαλίνειο Ορυγμα. Η απόφαση του Αυγούστου μετέτρεψε το νησί σε παράδεισο για τους φοροφυγάδες. Απληστοι αριστοκράτες κατέφτασαν από άλλα μέρη της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας φτιάχνοντας εκεί τα αρχοντικά τους.

Αυτά δημιούργησαν μια ξεχωριστή συνοικία εκατέρωθεν της Ιεράς Οδού. Η Κλεοπάτρα, ο Αντώνιος και ο Οκταβιανός Αύγουστος δημιούργησαν μια μόδα και μια αύρα για τη Σάμο, που διατηρήθηκαν και τα επόμενα χρόνια. Ο γιος του Αυγούστου, Τιβέριος, συνέχισε την παράδοση του πατέρα του με το νησί. Το ίδιο και ο Αδριανός, ο οποίος συχνά πυκνά έδινε εντολή να μεταφερθούν αυτός και η αυλή του εκεί για πολύμηνες περιόδους διακοπών. Ο Τραϊανός, ο Τιβέριος, ο Κλαύδιος, ο Αδριανός άφησαν το αποτύπωμά τους στο νησί, με τα πορτρέτα ή τους ανδριάντες τους να στολίζουν σήμερα το Αρχαιολογικό Μουσείο Πυθαγορείου.

Ο Καλιγούλας ονειρεύτηκε να ξαναχτίσει τα παλάτια του Πολυκράτους, ο Κλαύδιος ανακαίνισε τον Ναό του Διονύσου, που είχε καταστραφεί από τον σεισμό του 47 μ.Χ., ενώ ο Αδριανός, κατά πάσα πιθανότητα, πρόσφερε στην πόλη το νέο υδραγωγείο, που έφερε νερό από άλλη πηγή, περίπου 15 χλμ. μακριά, καθώς οι ανάγκες είχαν αυξηθεί πολύ με τις νέες συνήθειες και τις σπατάλες που έφεραν τα οργανωμένα ρωμαϊκά λουτρά, οι θέρμες. Ετσι οι ποσότητες που εξασφάλιζε το Ευπαλίνειο υδραγωγείο δεν επαρκούσαν πλέον.

Με τη φυσική ομορφιά του, τη στρατηγική του θέση, αλλά και τα έργα που είχαν γίνει για την ανάπτυξή του και τη βολικότερη διαμονή των Ρωμαίων αυτοκρατόρων, η Σάμος αποτέλεσε το κοσμικό κέντρο μιας ολόκληρης εποχής. Ηταν μια ενδιαφέρουσα περίοδος, μέρος της Ιστορίας του νησιού που είχε ξεκινήσει αιώνες νωρίτερα. Περίπου το 5000 π.Χ., στον λόφο πάνω από το λιμάνι της αρχαίας πόλης της Σάμου, το σημερινό Πυθαγόρειο, τοποθετούν οι ειδικοί τα πρώτα ευρήματα κατοίκησης. Ολα τα καλά, όμως, τελειώνουν, και το νησί παρήκμασε με το πέρασμα των αιώνων. Ο Μεσαίωνας το βρήκε σε άσχημη κατάσταση από τις επιδρομές των πειρατών, αλλά και αργότερα είχε την τύχη των άλλων νησιών του Ανατολικού Αιγαίου.