«Περίπλους στις ακτές του νοήματος», το νέο βιβλίο της Ιωάννας Τσιβάκου

Κυκλοφόρησε το νέο βιβλίο της καθηγήτριας του Παντείου Πανεπιστημίου Ιωάννας Τσιβάκου (Εκδόσεις Ι. Σιδέρη).  Με τον δηκτικό τίτλο «Περίπλους στις ακτές του νοήματος» η συγγραφέας αναλύει  την κοινωνική και πολιτική δράση στις δυτικές τουλάχιστον κοινωνίες, της Ελλάδας συμπεριλαμβανομένης.  Αναπτύσσει το πλαίσιο ενός πολιτισμού που δυσκολευόμαστε σήμερα, λόγω της πολυπλοκότητάς του, να του προσδώσουμε τον κατάλληλο επιθετικό προσδιορισμό. Ενός πολιτισμού που σε πολλές φορές ταυτίζεται με τον καπιταλισμό και, ιδίως, με τη σύγχρονη εκδοχή του, τον νεοφιλελευθερισμό. Τονίζει ότι έχει παραβλεφθεί η συνυπαιτιότητα της θεωρητικής σκέψης για την επικράτηση στον σύγχρονο δυτικό πολιτισμό της αρχής της λειτουργικότητας. 

Με επιλεγμένα κείμενα της δυτικής κοινωνικής οντολογίας, από τους Νέους Χρόνους έως τη σημερινή εποχή της τεχνολογικής έκρηξης, το βιβλίο επιχειρεί να αναδείξει την ευθύνη της σκέψης για την εγκαθίδρυση ενός νοήματος λειτουργικού τύπου. Αν και σε όλα τα κείμενα προβάλλεται  η σύζευξη νου και κοινωνίας, εν τούτοις δεν αντιμετωπίζεται ως συστατικό στοιχείο των πραγμάτων του κόσμου. Έτσι συνέβαλε στη μετατροπή του δυτικού πολιτισμού σ’ έναν «λειτουργικό» πολιτισμό, που δεν αναζητά την πνευματικότητα των αισθητηριακών φαινομένων και των κοινωνικών οντοτήτων.

Η Ιωάννα Τσιβάκου (φωτογραφία) είναι ομότιμη καθηγήτρια του Παντείου Πανεπιστημίου. Πριν από την ακαδημαϊκή της καριέρα συνεργάστηκε με ξένες πολυεθνικές επιχειρήσεις στον τομέα της επιχειρηματικής διοίκησης και προγραμματισμού, ενώ αποτέλεσε μέλος της Διοικούσας Επιτροπής του Πανεπιστημίου Αιγαίου. Καθ’ όλη τη διάρκεια της διδασκαλίας και της ερευνητικής της ενασχόλησης εντρύφησε στην Κοινωνιολογία των Οργανώσεων –δημοσίων και ιδιωτικών οργανισμών–, εστιάζοντας κυρίως στο φαινόμενο των θεσμών και των αλληλεπιδράσεών τους με τα δρώντα υποκείμενα, όπως και στις κοινωνικές σχέσεις. Η επιστημονική της ενασχόληση την έφερε σε επαφή με τα μεγάλα  ρεύματα της Θεωρίας της Πράξης, με τις συνέπειες επί της ανθρώπινης συνείδησης της ψηφιακής τεχνολογίας, αλλά και των νέων συνθηκών που εγκαθιστά η πληροφοριακή/διαδικτυακή συνεργασία στους χώρους της κοινωνικής δράσης.

Ακολουθεί μια πληρέστερη περίληψη του περιεχόμενου, όπως την επιμελήθηκε ο εκδοτικός οίκος με προφανή στόχο την μύηση  του αναγνώστη σ΄ένα σύνθετο θέμα:

Για να προσεγγίσει κανείς με κάποια πιθανότητα επιτυχίας τα σύγχρονα πολύπλοκα, πλουραλιστικά και συνάμα αντιφατικά κοινωνικά φαινόμενα της δυτικής κοινωνίας, είναι υποχρεωμένος να περπατήσει εκ νέου στα μονοπάτια της κοινωνικής οντολογίας, χαραγμένα κατά το παρελθόν από μεγάλους κοινωνικούς στοχαστές. Το εγχείρημα για μια οντολογικής φύσεως διερεύνηση μοιάζει σαν να έχει εξοριστεί στις μέρες μας από τα χωράφια της κοινωνιολογικής σκέψης, καθώς το τρέχον και το επίκαιρο, οι συνεχείς κοινωνικές μεταβολές και το κυρίαρχο πνευματικό κλίμα της αβεβαιότητας είναι τόσο εξαπλωμένα, ώστε μια εκ νέου θεωρητική αναζήτηση σε συστατικά στοιχεία της κοινωνίας να θεωρείται περιττή.

Κι όμως, ένας παρόμοιος ισχυρισμός δεν αληθεύει. Μια περιδιάβαση σε κείμενα σημαντικά της κοινωνικής θεωρίας δείχνει ανάγλυφα πως η ουσία των κοινωνικών οντοτήτων συγκροτείται από ένα θεμελιακό στοιχείο, κι αυτό είναι το νόημα. Το νόημα ξεπροβάλλει μέσα από όλες τις αναλύσεις ως το συστατικό, οντικό δεδομένο αυτών, και είναι αυτή η οπτική που κίνησε το ενδιαφέρον της συγγραφέως για έναν Περίπλουν στις Ακτές του Νοήματος.

Γύρω από τον άξονα του νοήματος περιστρέφεται σε κάθε ιστορική περίοδο η κοινωνική ζωή. Κάθε της έκφανση, κάθε φάση του πολιτισμού μας, αξιοποιεί το νόημα για να δώσει μορφή και περιεχόμενο σε σχέσεις και πράγματα που όχι μόνο μας περιβάλλουν, αλλά ορίζουν τον κοινωνικό χώρο και χρόνο εντός του οποίου εμείς οι ίδιοι συγκροτούμαστε ως ανθρώπινα υποκείμενα. Το ζήτημα συνεπώς δεν είναι η απουσία ενός οντικού δεδομένου για τις κοινωνικές οντότητες, αλλά η απουσία της διερεύνησης του είδους του εκάστοτε κυρίαρχου νοήματος, γεγονός που σταδιακά μας οδήγησε αντί ν’ αναφερόμαστε στη φύση και στην ποιότητα του νοήματος, να αναφερόμαστε με μεριστική λογική σε ιδιότητες αυτού και δη, όπως σήμερα, στη λειτουργικότητά του.

Το ενδιαφέρον της πραγματείας για το νόημα εντοπίστηκε στην εξελικτική του πορεία: πώς από νόημα προτρεπτικό για μια ζωή άξια να την βιώνει η ανθρώπινη ύπαρξη, άρα από νόημα ηθικό/αξιακό, όπως το συνέλαβε και το επεξεργάστηκε η μεταφυσική σκέψη, μετατράπηκε σε νόημα λειτουργικό, υποκινητικό της επίτευξης αντικειμένων χρήσης, ικανών να προσφέρουν χαρά αλλά και να αιχμαλωτίζουν τη ζωή στη δική τους ουσία, ήτοι, στη δική τους λειτουργία και χρήση.

Ενώ στο διάβα των αιώνων η λειτουργία ερχόταν να καθορίσει τους τρόπους δια των οποίων καθίστατο δυνατή η ικανοποίηση των βιοτικών αναγκών, από ένα σημείο κι έπειτα, από την αρχή ήδη των Νέων Χρόνων, η λειτουργική της ικανότητα –ήτοι, η λειτουργικότητά της- έλαβε τόση σπουδαιότητα, ώστε να πλημμυρίζει όλες τις διαστάσεις του επικρατήσαντος στη Δύση νοήματος, αναγόμενη σε σταθερή συνιστώσα και κατευθυντήρια αρχή αυτού. Υπ’ αυτήν την έννοια, δεν θα πρέπει να μιλάμε για νεοφιλελευθερισμό, αλλά για λειτουργικό πολιτισμό.

Μέσω της οργανωτικής τάξης, την οποία το νόημα συγκροτεί στον πυρήνα κάθε συστήματος κοινωνικής δράσης, εγκαθιδρύεται από τον βιομηχανισμό η σπουδαιότητα της λειτουργικότητας, αποδεικνύοντας ότι δεν είναι τελικώς η έμφαση στα μέσα εις βάρος των σκοπών ─όπως συνήθως υποστηρίζεται─ που ορίζει τον πολιτισμό μας, αλλά είναι η άλωση του νοήματος από τις αρχές της λειτουργίας. Μια άλωση που μεθοδικά εμπεδώθηκε με τη θέσπιση και οργάνωση λειτουργικών διαδικασιών, προσανατολισμένων στη χρήση και στην εκμετάλλευση των πραγμάτων του κόσμου. Υπήρξε τόσο ισχυρή αυτή η λειτουργική πορεία του νοήματος, ώστε η θεωρητική σκέψη, με ελάχιστες εξαιρέσεις, της στάθηκε αρωγός, θέτοντας και η ίδια το νόημα στην υπηρεσία των διεκπεραιωτικών αναγκών των κοινωνικών συστημάτων και των ανθρωπίνων υπάρξεων.

Η συγγραφέας, αναγνωρίζοντας τις ευθύνες της κοινωνικής οντολογίας για το γλίστρημα της σκέψης προς ένα γίγνεσθαι αθεμελίωτο σε οποιαδήποτε σταθερά, αφού κάνει μια σύνομη στάση στις οντολογικές έννοιες της ουσίας και της υπόστασης στον Αριστοτέλη και στους Πατέρες της Εκκλησίας, προχωρεί σε κριτικό σχολιασμό επιλεγμένων κειμένων της φιλοσοφικής και κοινωνικής οντολογίας προκειμένου να δείξει τις ευθύνες τους στη λειτουργοποίηση του νοήματος. Εκκινώντας από τον Σπινόζα, συνεχίζει με τη θεωρία του ωφελιμισμού, περιδιαβαίνει στον κόσμο της Ιδέας του Χέγκελ και της εργασίας του Μαρξ, για να φθάσει στον 20όν αιώνα. Από τους πλούσιους προβληματισμούς του εικοστού, επιλέγει να προσεγγίσει αυτούς των Βέμπερ και Ζίμελ αλλά και του Καστοριάδη, όπως και του ιδιότυπου λειτουργισμού του Σερλ, φθάνοντας στη θεωρία της επικοινωνίας του Λούμαν και στις αναζητήσεις του κριτικού ρεαλισμού και των πρακτικών των Μπάσκαρ, Μπουρντιέ και Φουκώ, έως ότου καταλήξει στον ρευστό κόσμο των κοινωνικών δικτύων.

Αποσκοπώντας η συγγραφέας να κλείσει τους σχολιασμούς της για το νόημα με την αποκαλούμενη «ψηφιακή οντολογία», προχωρεί σε μιαν οντολογικού τύπου διερεύνηση της τεχνολογίας, γεγονός που της επιτρέπει να αναδείξει την πλήρη κατάκτηση στις μέρες μας του νοήματος και του πολιτισμού μας από την έννοια της λειτουργικότητας. Στην προσπάθειά της, δε, να βρει μια διέξοδο για την επαναφορά του νοήματος στις αξιακές του αναφορές, στρέφεται στο ενυπάρχον ακόμη στο πλαίσιο των καθημερινών πρακτικών νόημα που εμπλουτίζει και γονιμοποιεί τη ζωή του "συνηθισμένου ανθρώπου"».