Προδημοσίευση από το Outlive, τον οδηγό για την επιστήμη και την τέχνη της μακροζωίας

Το Outlive που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Διόπτρα στις 6.3.2024 των Dr. Peter Attia Bill Gifford είναι ένα ριζοσπαστικό μανιφέστο μακροζωίας και ευζωίας.

Στα 35 του ο ειδικός της μακροζωίας Dr. Peter Attia ήταν κολυμβητής μεγάλων αποστάσεων που είχε διασχίσει θαλάσσια περάσματα όπως το Κανάλι της Καταλίνα. Όμως εντελώς ανέλπιστα θα διαπίστωνε ότι δεν είναι υγιής και ότι υπήρχε μεγάλη πιθανότητα να πεθάνει πρόωρα από καρδιοπάθεια. Η εμπειρία αυτή τον έκανε να αναζητήσει τα μυστικά της μακροζωίας: πώς και γιατί πεθαίνουμε και πώς μπορούμε να καθυστερήσουμε ή και να αποτρέψουμε τις χρόνιες παθήσεις που προκαλούν τους περισσότερους θανάτους, όπως οι καρδιακές παθήσεις, ο καρκίνος, η νόσος του Alzheimer και ο διαβήτης τύπου 2.

Στο βιβλίο, ο Dr. Attia εξηγεί πώς το ταξίδι του τον έκανε να αναθεωρήσει την προσέγγισή του στην ιατρική και την περίθαλψη. Παρά τις επιτυχίες της η συμβατική ιατρική δεν έχει σημειώσει ιδιαίτερη πρόοδο στην καταπολέμηση των ασθενειών της γήρανσης. Συχνά οι θεραπευτικές παρεμβάσεις γίνονται πολύ αργά για να έχουν αποτέλεσμα, επεκτείνοντας τη διάρκεια ζωής εις βάρος της διάρκειας υγείας, δηλαδή της ποιότητας ζωής του ασθενούς. Ο Dr. Attia πιστεύει ότι πρέπει να αντικαταστήσουμε αυτό το παρωχημένο πλαίσιο εργασίας με μία εξατομικευμένη, προ-ενεργή στρατηγική μακροζωίας όπου ενεργούμε τώρα, αντί να περιμένουμε την εμφάνιση των παθήσεων. Δεν πρόκειται για «biohacking», αλλά για μία στρατηγική, επιστημονική προσέγγιση στην επέκταση της διάρκειας ζωής που ταυτόχρονα βελτιώνει τη σωματική, γνωστική και συναισθηματική υγεία. Στόχος του Dr. Attia δεν είναι να σας πει τι να κάνετε αλλά να σας βοηθήσει να μάθετε πώς να σκέφτεστε μακροπρόθεσμα την υγεία ώστε να δημιουργήσετε το καλύτερο πλάνο μακροζωίας για εσάς.

Η διάρκεια ζωής και υγείας είναι πολύ πιο εύπλαστες από ό,τι πιστεύουμε. Τώρα είναι δυνατόν να χαράξετε μια νέα καμπύλη ζωής που θα σας επιτρέψει να ξεπεράσετε τις προσδοκίες σας και θα κάνει κάθε δεκαετία καλύτερη από την προηγούμενη.

Διαβάστε εδώ τις πρώτες 16 σελίδες του βιβλίου

Η ανάγκη να πιστεύουμε ότι υπάρχει κάποιο «μυστικό» μακροζωίας
Όλοι έχουμε ανάγκη να πιστεύουμε ότι υπάρχει κάποιο «μυστικό» μακροζωίας που θα μας βοηθήσει να ζήσουμε περισσότερο, υγιείς και ευτυχισμένοι. Και αυτή η επιθυμία κρύβεται πίσω από την εμμονή μας να μάθουμε τις συνήθειες και τις τελετουργίες όσων ζουν τόσο πολύ. Άτομα σαν τη Μαντάμ Καλμάν που φαίνεται να αντιστέκονται πεισματικά στον θάνατο παρότι κάπνιζαν και έκαναν ένα σωρό άλλες καταχρήσεις στη ζωή τους μας γοητεύουν και μας συναρπάζουν. Ήταν το ποδήλατο που τη βοήθησε; Ή μήπως το μισό κιλό σοκολάτας που έλεγε ότι κατανάλωνε κάθε εβδομάδα;

Γενικότερα, ένα βασικό ερώτημα είναι: Τι κοινό έχουν οι υγιείς αιωνόβιοι; Και, το σημαντικότερο, μπορούμε να μάθουμε κάτι από αυτούς και, αν ναι, τι; Ζουν παραπάνω παρά ή χάρη στις ιδιοσυγκρασιακές συμπεριφορές τους, π.χ. την κατανάλωση ουίσκι; Υπάρχει άραγε κάποιος κοινός παράγοντας που να εξηγεί την ακραία μακροζωία τους ή μήπως είναι απλώς τύχη;
Επιστημονικές έρευνες που έχουν διεξαχθεί σε μεγάλους πληθυσμούς αιωνόβιων θέτουν υπό αμφισβήτηση (ή ακόμα μεγαλύτερη αμφισβήτηση) την αντίληψη ότι τέτοιες «υγιεινές» συμπεριφορές –δεν μπορώ παρά να βάλω τη λέξη σε εισαγωγικά τρόμου– είναι απαραίτητες για την επίτευξη ακραίας μακροζωίας. Σύμφωνα με αποτελέσματα μεγάλης έρευνας σε αιωνόβιους Ασκενάζι Εβραίους που διενήργησε ο Νιρ Μπαρζιλάι στο Albert Einstein College of Medicine του Μπρονξ, οι αιωνόβιοι δεν προσέχουν την υγεία τους περισσότερο από εμάς τους υπόλοιπους. Ίσως μάλιστα την προσέχουν λιγότερο: πολλοί από τους πεντακόσιους περίπου συμμετέχοντες στην έρευνα Einstein κατανάλωναν αλκοόλ και κάπνιζαν, πολλές φορές για δεκαετίες. Μάλιστα, οι άντρες αιωνόβιοι της έρευνας ήταν λιγότερο πιθανό να ασκούνταν τακτικά στα εβδομήντα τους από ό,τι οι συνομήλικοί τους στην ομάδα ελέγχου. Επίσης, πολλοί ήταν υπέρβαροι. Άρα πάει το επιχείρημα του υγιεινού τρόπου ζωής.

Μήπως οι αιωνόβιοι είναι απλώς τυχεροί; Αναμφίβολα, η ηλικία τους και μόνο τους καθιστά ακραίες στατιστικές εξαιρέσεις. Μέχρι το 2021 υπήρχαν κάτι λιγότερο από 100.000 αιωνόβιοι στις Ηνωμένες Πολιτείες, σύμφωνα με το Γραφείο Απογραφής Πληθυσμού. Και παρότι ο αριθμός τους έχει αυξηθεί κατά περίπου 50% σε δύο μόνο δεκαετίες, οι ηλικιωμένοι άνω των εκατό αντιπροσωπεύουν μόλις το 0,03% περίπου του πληθυσμού ή περίπου 1 στους 3.333.
Μετά τα εκατό χρόνια, «αραιώνουμε» για τα καλά. Όσοι φτάνουν τα εκατοστά δέκατα γενέθλιά τους πληρούν τα κριτήρια για να μπουν στην ελίτ των «υπεραιωνόβιων», την ολιγοπληθέστερη ηλικιακή ομάδα παγκοσμίως, με μόλις τριακόσια περίπου μέλη ανά πάσα χρονική στιγμή σε ολόκληρο τον πλανήτη (με τις αναμενόμενες διακυμάνσεις). Για να σας δώσω μια ιδέα του πόσο «κλειστό» είναι το συγκεκριμένο «κλαμπ», τη στιγμή που γράφω, για κάθε υπεραιωνόβιο στον κόσμο, υπάρχουν περίπου εννέα δισεκατομμυριούχοι.

Παρ’ όλα αυτά, κανένας δεν έχει πλησιάσει ούτε κατά διάνοια το ρεκόρ της Μαντάμ Καλμάν. Η αμέσως δεύτερη Σάρα Κνος από την Πενσιλβάνια ήταν μόλις εκατόν δεκαεννέα ετών όταν πέθανε το 1999. Έκτοτε, ο πιο ηλικιωμένος ή ηλικιωμένη, αν και κατά βάση είναι γυναίκα, σπάνια έχει ξεπεράσει τα εκατόν δεκαεφτά έτη. Παρότι πολλοί έχουν ισχυριστεί ότι ήταν εκατόν σαράντα ή και παραπάνω, η Καλμάν παραμένει η μόνη που έζησε διαπιστωμένα πάνω από τα εκατόν είκοσι, κάνοντας ορισμένους ερευνητές να υποθέσουν ότι ο αριθμός αυτός ίσως αντιπροσωπεύει το ανώτατο όριο διάρκειας ζωής που είναι προγραμματισμένο στα γονίδιά μας.

Ωστόσο, εμάς μας απασχολεί ένα ελαφρώς διαφορετικό ερώτημα: Πώς γίνεται κάποιοι να ξεπερνούν κατά πολύ το όριο των ογδόντα ετών, που για τους περισσότερους αποτελεί τερματικό σημείο; Μήπως η εξαιρετική μακροζωία και διάρκεια υγείας τους οφείλονται ως επί το πλείστον στα γονίδιά τους;

Έρευνες που έγιναν σε δίδυμους στη Σκανδιναβία έδειξαν ότι τα γονίδια ευθύνονται μόλις για το 20% με 30% της συνολικής διακύμανσης στην ανθρώπινη διάρκεια ζωής. Όμως το πρόβλημα είναι ότι όσο γερνάμε τόσο σημαντικότερο ρόλο παίζουν τα γονίδια και στους αιωνόβιους φαίνεται να παίζουν ακόμα πιο σημαντικό. Οι αδελφές αιωνόβιων έχουν οχταπλάσιες πιθανότητες να φτάσουν και να ξεπεράσουν τα εκατό, ενώ οι αδελφοί αιωνόβιων έχουν δεκαεφτά φορές περισσότερες πιθανότητες να γιορτάσουν τα εκατοστά τους γενέθλια, σύμφωνα με τη Μελέτη Αιωνόβιων Νέας Αγγλίας που παρακολουθεί χίλιους υπερήλικες από το 1995 (αν και επειδή οι συμμετέχοντες μεγάλωσαν στις ίδιες οικογένειες, με θεωρητικά παρόμοιο τρόπο ζωής και συνήθειες, το συγκεκριμένο εύρημα μπορεί να αποδοθεί και σε παράγοντες του περιβάλλοντος). Αν, λοιπόν, δεν έχετε αδέλφια που έζησαν πάνω από τα εκατό, το αμέσως καλύτερο είναι να έζησαν πολύ οι γονείς σας.

Αυτός είναι ένας λόγος που θεωρώ σημαντικό να παίρνω λεπτομερές οικογενειακό ιστορικό από τους ασθενείς μου: πρέπει να γνωρίζω πότε πέθαναν οι συγγενείς τους και από τι. Ποια είναι τα πιο πιθανά «παγόβουνα» που θα αντιμετωπίσουν λόγω γονιδίων; Και αν τυχαίνει να έχετε αιωνόβιους στο οικογενειακό δέντρο σας, επιτρέψτε μου να σας συγχαρώ, αφού αυτά τα γονίδια είναι ένα είδος κληρονομικής καλοτυχίας. Στη δική μου οικογένεια, θεωρείσαι τυχερός αν φτάσεις σε ηλικία συνταξιοδότησης. Κι αν είστε σαν εμένα και σαν τους περισσότερους αναγνώστες του βιβλίου, τα γονίδιά σας δεν πρόκειται να σας φτάσουν και πολύ μακριά. Άρα τι νόημα έχει όλη αυτή η συζήτηση;

Έχει νόημα επειδή μας απασχολεί ένα ερώτημα που μας αφορά άμεσα: Είναι δυνατόν μέσα από τις συμπεριφορές μας να αποκομίσουμε τα ίδια οφέλη που οι αιωνόβιοι απολαμβάνουν «δωρεάν» χάρη στα γονίδιά τους; Ή, για να το εκφράσω πιο επιστημονικά, μπορούμε να μιμηθούμε τον φαινότυπο των αιωνόβιων, τα φυσικά χαρακτηριστικά που τους δίνουν την ικανότητα να αντιστέκονται στις ασθένειες και να ζουν τόσα χρόνια, παρότι δεν διαθέτουμε τον γονότυπό τους; Είναι δυνατόν να ξεπεράσουμε το αναμενόμενο για εμάς προσδόκιμο ζωής αν φερθούμε έξυπνα, στρατηγικά και προσεκτικά;

Αν η απάντηση είναι ναι, και πιστεύω ότι είναι, τότε αξίζει να κατανοήσουμε τι συμβαίνει με όσους κερδίζουν το λαχείο της μακροζωίας –πώς φτάνουν στην ακραία μακροζωία–, γιατί αυτό θα βοηθήσει να διαμορφώσουμε τη στρατηγική μας.

Ο μεγαλύτερος φόβος μου τον πρώτο καιρό που άρχισε να με ενδιαφέρει η μακροζωία ήταν ότι θα βρίσκαμε τρόπο να καθυστερήσουμε τον θάνατο χωρίς να επεκτείνουμε το υγιές διάστημα της ζωής μας, όπως ακριβώς ο Τιθωνός (ή βασικά η Ιατρική 2.0). Το λάθος μου ήταν ότι υπέθεσα πως αυτή ήταν ήδη η μοίρα των υπερηλίκων και ότι όλοι ουσιαστικά ήταν καταδικασμένοι να περάσουν αυτά τα επιπλέον χρόνια ζωής σε οίκους ευγηρίας ή μονάδες φροντίδας ηλικιωμένων. Ωστόσο, μια βαθύτερη ματιά στα στοιχεία από μεγάλες έρευνες σε αιωνόβιους που έχουν διεξαχθεί σε διάφορες χώρες δίνει μια πιο ελπιδοφόρα εικόνα. Είναι αλήθεια ότι πολλοί αιωνόβιοι έχουν ευαίσθητη υγεία: η γενική θνησιμότητα για τους Αμερικανούς άνω των εκατό είναι στο δυσθεώρητο 36%, που σημαίνει ότι αν η γιαγιά είναι εκατόν ένα, έχει μία στις τρεις πιθανότητες να πεθάνει τους επόμενους δώδεκα μήνες. Ο θάνατος της χτυπά την πόρτα. Από τα στοιχεία βλέπουμε πως πολλοί υπερήλικες πεθαίνουν από πνευμονία και άλλες ευκαιριακές λοιμώξεις και ότι λίγοι αιωνόβιοι, όπως η Μαντάμ Καλμάν, πεθαίνουν όντως από γηρατειά, όπως λέγαμε κάποτε. Ωστόσο, η πλειονότητα υποκύπτει στις παθήσεις της γήρανσης, τη φονική τετράδα, όπως και εμείς οι υπόλοιποι.

Η μεγάλη διαφορά των αιωνόβιων από εμάς τους υπόλοιπους είναι ότι συνήθως εμφανίζουν τις συγκεκριμένες παθήσεις πολύ πιο αργά στη ζωή. Και δεν εννοούμε δύο, τρία ή πέντε χρόνια, αλλά δεκαετίες μετά. Σύμφωνα με έρευνες του Τόμας Περλς και των συναδέλφων του στο Πανεπιστήμιο της Βοστόνης που διενήργησαν τη Μελέτη Αιωνόβιων της Νέας Αγγλίας, ένας στους πέντε από όσους ανήκουν στον γενικό πληθυσμό θα διαγνωστεί με κάποιο είδος καρκίνου μέχρι την ηλικία των εβδομήντα δύο. Στους αιωνόβιους, το ίδιο όριο του ενός στους πέντε παρατηρείται στην ηλικία των εκατό, σχεδόν μετά από τρεις δεκαετίες. Ομοίως, το ένα τέταρτο του γενικού πληθυσμού θα έχει διαγνωστεί με κλινική καρδιαγγειακή νόσο μέχρι την ηλικία των εβδομήντα πέντε ετών, όταν στους αιωνόβιους αντίστοιχος επιπολασμός παρατηρείται σε ηλικία ενενήντα δύο ετών. Το ίδιο μοτίβο ισχύει και για την απώλεια οστικής μάζας (οστεοπόρωση), που προσβάλλει τους αιωνόβιους με καθυστέρηση δεκαέξι ετών από τον μέσο όρο, αλλά και για το εγκεφαλικό, την άνοια και την υπέρταση: εάν υποκύψουν στις συγκεκριμένες παθήσεις, αυτό συμβαίνει πολύ αργότερα.

Παρ’ όλα αυτά, η μακροζωία τους δεν είναι αποκλειστικά και μόνο συνάρτηση της καθυστέρησης εμφάνισης παθήσεων. Συχνά τέτοια άτομα καταρρίπτουν πολλά από τα στερεότυπα που θέλουν τα γηρατειά να είναι μια περίοδος δυστυχίας και εξασθένησης. Ο Περλς, ο Μπαρζιλάι και άλλοι επιστήμονες έχουν παρατηρήσει ότι συνήθως οι αιωνόβιοι έχουν καλή υγεία, σε αντίθεση με το τι θα περίμεναν οι περισσότεροι. Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι όσοι ζουν τόσο έχουν την ικανότητα να παίζουν γκολφ και να κάνουν ελεύθερη πτώση, αλλά οι συμμετέχοντες στην έρευνα του Περλς που ήταν άνω των ενενήντα πέντε ετών συγκέντρωσαν πολύ υψηλή βαθμολογία στις καθιερωμένες αξιολογήσεις της γνωστικής λειτουργίας και της ικανότητας αυτοεξυπηρέτησης που αναφέ- ραμε στο Κεφάλαιο 3, όπως να μαγειρεύουν τα γεύματά τους και να κόβουν μόνοι τα νύχια τους, κάτι φαινομενικά απλό που όμως γίνεται μεγάλη πρόκληση καθώς γερνάμε.

Παραδόξως, αν και αριθμητικά οι αιωνόβιες γυναίκες ξεπερνούν τους αιωνόβιους άντρες κατά τουλάχιστον τέσσερα προς ένα, γενικά οι άντρες αιωνόβιοι συγκεντρώνουν υψηλότερη βαθμολογία τόσο στις νοητικές όσο και τις σωματικές δοκιμασίες. Εκ πρώτης όψεως, αυτό ίσως φαίνεται παράξενο, αφού κατά μέσο όρο οι γυναίκες ζουν σαφώς περισσότερο από τους άντρες. Ο Περλς θεωρεί ότι έχουμε να κάνουμε με μια μορφή φυσικής διαδικασίας επιλογής, γιατί οι άντρες είναι πιο ευάλωτοι στο καρδιακό έμφραγμα και το εγκεφαλικό ήδη από τη μέση ηλικία, ενώ οι γυναίκες παρουσιάζουν τον ίδιο βαθμό ευπάθειας καθυστερημένα μετά από μία ή δύο δεκαετίες και πεθαίνουν σπανιότερα από τις συγκεκριμένες παθήσεις.

Έτσι, τα πιο ευάλωτα μέλη του αντρικού πληθυσμού εξαλείφονται, οπότε φτάνουν τα εκατό μόνο όσοι είχαν σχετικά αυξημένη ευρωστία, ενώ οι γυναίκες συνήθως ζουν περισσότερο με τις παθήσεις της γήρανσης και την ανικανότητα. Αλλά για τον Περλς αυτό είναι «δίκοπο μαχαίρι», αφού οι γυναίκες ζουν μεν περισσότερο, αλλά συνήθως η υγεία τους είναι χειρότερη. «Οι άντρες είναι συνήθως σε καλύτερη κατάσταση», είπε. (Αν και είναι κάτι που οι συγκεκριμένοι επιστήμονες δεν μέτρησαν στην έρευνά τους, έχω την αίσθηση πως αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι κατά μέσο όρο οι άντρες διαθέτουν περισσότερη μυϊκή μάζα, χαρακτηριστικό που, όπως θα δούμε στα κεφάλαια για την άσκηση, παρουσιάζει έντονη συσχέτιση με τη μεγαλύτερη διάρκεια ζωής και την υψηλό- τερη λειτουργικότητα.)

Αλλά ακόμα και όταν δεν σφύζουν από υγεία κατά την ενδέκατη δεκαετία της ζωής τους, οι αιωνόβιοι έχουν απολαύσει ήδη πολλά επιπλέον χρόνια υγιούς ζωής σε σύγκριση με τον γενικό πληθυσμό. Για μεγάλο διάστημα είχαν εντυπωσιακή διάρκεια υγείας αλλά και ζωής. Το ακόμα πιο εντυπωσιακό είναι ότι η ομάδα του Περλς διαπίστωσε επίσης ότι οι υπεραιωνόβιοι και οι «ημιυπεραιωνόβιοι» (ηλικίες από 105 έως 109) συνήθως έχουν ακόμα καλύτερη υγεία από τους «κοινούς» αιωνόβιους. Πρόκειται για τους υπερπρωταθλητές της ζωής και σε τόσο προχωρημένες ηλικίες η διάρκεια ζωής και υγείας ουσιαστικά ταυτίζονται. Όπως το έθεσαν ο Περλς και οι συνάδελφοί του στη δημοσίευσή τους,

«Όσο πιο Πολύ Ζεις, Τόσο πιο Υγιής Ήσουν».
Με μαθηματικούς όρους, χάρη στα γονίδιά τους οι αιωνόβιοι βιώνουν μια μετατόπιση φάσης στην καμπύλη του χρόνου – δηλαδή ολόκληρη η καμπύλη της διάρκειας ζωής και υγείας μετατοπίζεται δεξιά κατά μία, δύο (ή και τρεις!) δεκαετίες. Όχι μόνο ζουν περισσότερο, αλλά είναι πιο υγιείς και βιολογικά νεότεροι από τους συνομηλίκους τους καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής τους. Όταν ήταν εξήντα, είχαν τις στεφανιαίες αρτηρίες τριανταπεντάχρονου. Στα ογδόντα πέντε τους, μάλλον ένιωθαν και λειτουργούσαν όπως άλλοι στα εξήντα τους. Εξωτερικά φαίνονταν μία γενιά μικρότεροι από την ηλικία που έγραφε η ταυτότητά τους. Αυτό είναι το αποτέλεσμα που επιθυμούμε να μιμηθούμε.
Η διαφορά είναι ότι ενώ οι περισσότεροι αιωνόβιοι φαίνεται να οφείλουν τη μακροζωία και την ευεξία τους στα γονίδια ή στην τύχη, εμείς οι υπόλοιποι πρέπει να καταβάλουμε συνειδητή προσπάθεια για να πετύχουμε το ίδιο αποτέλεσμα. Αυτό μας φέρνει στα επόμενα δύο ερωτήματα που μας ενδιαφέρουν: Πώς οι αιωνόβιοι καθυστερούν ή αποφεύγουν τις χρόνιες παθήσεις; Και πώς μπορούμε να κάνουμε το ίδιο;

Εγραψαν για το βιβλίο

«Στο Outlive, ο Peter Attia προσφέρει την εγκυρότερη ματιά στο πολύπλοκο ζήτημα της μακροζωίας. Περιεκτικό και επιστημονικό, περιέχει εξαιρετικές ενοράσεις για τις ασθένειες της γήρανσης και τις τακτικές και τεχνικές που θα μας βοηθήσουν να αποκτήσουμε μακροζωία και ευεξία. Ο Attia εκπλήσσει τον αναγνώστη με το ευχάριστο ύφος του, ενώ παράλληλα τον καλεί να σκεφτεί τη μακροζωία από νέα οπτική».
- Siddhartha Mukherjee, συγγραφέας του βραβευμένου με Pulitzer The Emperor of All Maladies

«Εμπιστεύομαι τη ζωή μου στον Dr. Peter Attia. Αυτό που τον κάνει να ξεχωρίζει είναι ότι αναζητεί την ποιότητα ζωής σε όλες τις πτυχές της - σωματική, συναισθηματική, γνωστική, σχεσιακή και πνευματική. Το εκπληκτικό αυτό βιβλίο σας καλεί να αναλάβετε δράση. Σας εφοδιάζει με τα εργαλεία που χρειάζεστε για να ζήσετε περισσότερο, να απολαύσετε και να βρείτε νόημα στη ζωή».
- Hugh Jackman

«Ο Peter Attia εξετάζει την επιστήμη όχι μόνο της επέκτασης της ζωής, αλλά και της ζωτικότητας, ενώ επισημαίνει την καθοριστική σύνδεση ανάμεσα στη γενικότερη υγεία και στις υγιείς σχέσεις».
- Esther Perel, συγγραφέας, ψυχοθεραπεύτρια και παρουσιάστρια του podcast Where Should We Begin?


Διαβάστε περισσότερα στο βιβλίο Outlive που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Διόπτρα στις 6.3.2024.