Ανάμεσα σε Ψεύτες: Το νέο βιβλίο του Thomas Erikson

Μελέτες δείχνουν ότι δύο άτομα που δεν έχουν γνωριστεί ποτέ στο παρελθόν θα πουν τρία ψέματα μέσα στα πρώτα πέντε λεπτά της συνάντησής τους. Καταπληκτικό!

Αλλά γιατί; Γιατί επιλέγουμε να λέμε ψέματα ακόμα κι όταν ξέρουμε ότι είναι λάθος; Για να προστατέψουμε τους ανθρώπους που αγαπάμε; Για να αναδείξουμε την πιο κολακευτική εικόνα του εαυτού μας; Για να κερδίσουμε έναν στιγμιαίο έπαινο; Ή μήπως υπάρχουν πολύ πιο σκοτεινοί λόγοι για τους οποίους λέμε ψέματα;

Στο «Ανάμεσα σε ψεύτες», που κυκλοφορεί αυτές τις ημέρες από τις εκδόσεις Διόπτρα, ο ειδικός στην ανθρώπινη συμπεριφορά Thomas Erikson αποκαλύπτει τους ψυχολογικούς λόγους για τους οποίους λέμε ψέματα και τον αντίκτυπο που έχει το ψέμα στις σχέσεις μας. Με τη βοήθεια του μοντέλου συμπεριφοράς που έγινε πασίγνωστο στο Ανάμεσα σε ηλίθιους ανακαλύψτε πώς θα εντοπίσετε τους ψεύτες στη ζωή σας και θα διαλύσετε οριστικά την εξαπάτησή τους!

Ακολουθεί προδημοσίευση του βιβλίου:

Φανταστείτε έναν πατέρα που λέει ψέματα στην οκτάχρονη κόρη του. Ακούγεται φρικτό, έτσι δεν είναι; Ας υποθέσουμε όμως ότι η μικρή έχασε το αγαπημένο της παιχνίδι κι εκείνος το είδε να διαλύεται κάτω από τη ρόδα ενός αυτοκινήτου. Δεν θέλει να την αποκαρδιώσει εντελώς, οπότε της λέει ότι το παιχνίδι πήγε στο νοσοκομείο παιχνιδιών και θα γυρίσει μόλις γίνει καλά/διορθωθεί. Πολύ αθώο, πραγματικά. Ο μπαμπάς λέει ψέματα για να προστατεύσει την κόρη του από την οδύνη. Είναι ένα ψέμα συμπόνιας. Παρόλο που οι προθέσεις του είναι καλές, είναι σημαντικό να βρεθεί η σωστή ισορροπία ανάμεσα στην προστασία των συναισθημάτων της κόρης του και στη δυνατότητα να επεξεργαστεί το παιδί αυτό που έχει συμβεί και να μάθει να διαχειρίζεται έναν βαθμό οδύνης. Σε τελική ανάλυση, η ζωή μπορεί να είναι οδυνηρή. Και αναπόφευκτα θα προκύπτουν προκλήσεις.

Σύντομα το κοριτσάκι θ’ αρχίσει να ρωτάει για το παιχνίδι του. Μπορεί και να θέλει να το επισκεφτεί στο νοσοκομείο των παιχνιδιών – αυτό κάνουν συνήθως οι άνθρωποι, έτσι δεν είναι;

Κι έτσι ο μπαμπάς της έχει δύο επιλογές: Ή να της πει την αλήθεια και να παραδεχτεί ότι επινόησε την όλη ιστορία· καθόλου εύκολο, αλλά τουλάχιστον ειλικρινές. Ή να μηχανευτεί καινούρια ψέματα για να αντισταθμίσει τις συνέπειες του αρχικού του ψέματος.

Πολύ σύντομα θα καταλήξει μπλεγμένος σε έναν ιστό ψεύδους και απάτης από τον οποίο θα είναι πολύ δύσκολο να ξεφύγει, ανεξάρτητα από το πόσο καλές ήταν οι αρχικές του προθέσεις.

Ή ας δούμε αυτό το παράδειγμα:

Όταν πήγαινα στη δευτέρα δημοτικού, μια συμμαθήτριά μου είπε στον καλύτερό της φίλο ότι η ζωγραφιά του είχε επιλεγεί για τη σχολική έκθεση. Δεν ήταν αλήθεια. Αν και ήθελε να τον δει χαρούμενο, λαχταρούσε να του αποσπάσει την προσοχή όσο εκείνη προσπαθούσε να επιλεγεί το δικό της έργο για την έκθεση. Η λογική ήταν ότι αν η ζωγραφιά του είχε ήδη επιλεγεί, δεν θα το πάλευε τόσο σκληρά, πράγμα που με τη σειρά του θα πολλαπλασίαζε τις δικές της ελπίδες.

Αυτό το συγκεκριμένο ψέμα βασιζόταν σε έναν συνδυασμό καλών και κακών προθέσεων. Ήθελε να κάνει τον φίλο της χαρούμενο, αλλά πάνω απ’ όλα ήθελε να επωφεληθεί η ίδια. Τέτοιου είδους ψέματα μπορεί να αποφέρουν πρόσκαιρες επιβραβεύσεις, αλλά απειλούν να κλονίσουν την εμπιστοσύνη σε βάθος χρόνου. Κι εδώ είναι το πρόβλημα, θα έλεγα. Το ψέμα είναι δίκοπο μαχαίρι. Κάποιες φορές τα ψέματα προστατεύουν τους ανθρώπους και τους προσφέρουν πρόσκαιρο καταφύγιο από την ωμότητα της αλήθειας. Άλλες φορές όμως λέγονται προς ίδιον όφελος, από ζήλια ή για χειραγώγηση.

Τα περισσότερα ψέματα δεν είναι κακόβουλα από πρόθεση βέβαια, ωστόσο όλα επιφέρουν συνέπειες αργά ή γρήγορα.

Κάποτε το κοινό εμπιστευόταν αυτά που διάβαζε στις εφημερίδες, αλλά έχει περάσει πολύς καιρός από τότε. Στην εποχή μας τίποτα δεν είναι δεδομένο και πιθανότατα πολλοί θα προτιμούσαν να βλέπουν τα πάντα με τα ίδια τους τα μάτια, να κατανοούν πληρέστερα τα γεγονότα. Ας δούμε, για παράδειγμα, την περίπτωση των ψευδών ειδήσεων. Υποτίθεται πως πρόκειται για αναφορά γεγονότων που στην πραγματικότητα είναι ανακριβής ή παρουσιάζεται με παραπλανητικό τρόπο προκειμένου να μπερδέψει τον αποδέκτη, έτσι ώστε να του είναι αδύνατον να ξεχωρίσει την αλήθεια από το ψέμα. Είναι ένας από τους λόγους που τόσο πολλοί άνθρωποι έχουν πάψει να παρακολουθούν ειδήσεις στην τηλεόραση. Αισθάνονται ότι δεν έχουν ιδέα κατά πόσο αληθεύουν αυτά που παρουσιάζονται.

Το γεγονός ότι, μέρα μπαίνει μέρα βγαίνει, τα πιο πολλά ρεπορτάζ αναφέρονται σε τρομερά συμβάντα –από αυτά που προσελκύουν «κλικ» και αναγνώστες/θεατές– κάνει τους περισσότερους ανθρώπους να νιώθουν ότι τα δελτία ειδήσεων απλώς τους διαλύουν την ψυχολογία. Γίνομαι έξαλλος όταν το σκέφτομαι.

Η άποψή μου είναι ότι εκείνοι που φτιάχνουν τους αλγόριθμους που ελέγχουν τις πράξεις μας στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης γνωρίζουν πάρα πολύ καλά τον τρόπο με τον οποίο λειτουργούν οι άνθρωποι, αλλά φαίνεται ότι έχουν πλήρη άγνοια όσον αφορά την επίδραση των μέσων κοινωνικής δικτύωσης πάνω μας. Ή απλώς δε ενδιαφέρονται για τις συνέπειες, εφόσον εξακολουθούν να έχουν κέρδος.

Σε κάθε περίπτωση πάντως, όταν εμφανίστηκαν οι ψηφιακές πλατφόρμες, εκτεθήκαμε σε έναν καθημερινό καταιγισμό πληροφοριών και ειδήσεων. Δυστυχώς, πολλά όχι και τόσο ειλικρινή άτομα και θεσμοί αντιλήφθηκαν τη δύναμη της κατασκευής και διάδοσης αφηγημάτων που εξαπατούν και χειραγωγούν την κοινή γνώμη.

Συχνά κάποιοι ανταγωνίζονται για τις πιο φρέσκες και ζουμερές λεπτομέρειες ενός θέματος και δεν αφιερώνουν ούτε λεπτό για να σκεφτούν πόσο αμφισβητήσιμες φαίνονται. Αυτή η πληθώρα ψευδών ειδήσεων κινητοποιεί ενεργά τη διάδοση αναληθειών, η οποία αυξάνει ακόμα περισσότερο την έκταση εναλλακτικών αφηγημάτων που αποβλέπουν στο να ευνοήσουν την άλφα ή τη βήτα σκοπιμότητα.

Οι ψευδείς ειδήσεις εκμεταλλεύονται επίσης την έμφυτη περιέργεια των ανθρώπων. Παίζουν με τα συναισθήματα και τις αξίες μας για να κερδίσουν τα κλικ και την ενασχόλησή μας. Ψευδείς αναφορές για τον θάνατο διασήμων ή για σκανδαλώδεις παρεκτροπές πολιτικών προκαλούν εκτεταμένες διενέξεις. Δεν χρειάζεται να αναφέρουμε ονόματα. Όποιες κι αν είναι οι πολιτικές σας πεποιθήσεις, μπορείτε εύλογα να υποθέσετε ότι και το κόμμα που υποστηρίζετε διαστρεβλώνει κατά καιρούς την αλήθεια.

Αυτά τα συγκεκριμένα παραδείγματα μπορεί να φαίνονται αθώα ως έναν βαθμό. Εντούτοις, υπάρχουν επίσης «φάρμες τρολ», που το μόνο που κάνουν είναι να παράγουν προπαγάνδα καμουφλαρισμένη σε ειδησεογραφία και να τη γεμίζουν με αμφιλεγόμενους ισχυρισμούς σχετικά με το άλφα ή το βήτα. Στην Αγία Πετρούπολη της Ρωσίας το Internet Research Agency (Ερευνητικό Γραφείο Διαδικτύου), μια φάρμα τρολ, εργάζεται αδιάκοπα για την προώθηση των συμφερόντων του Ρώσου προέδρου Βλαντιμίρ Πούτιν και τη λασπολογία ενάντια στις ΗΠΑ και στην Ουκρανία. Θεωρείται ότι οι εκστρατείες του συνέβαλαν, μεταξύ άλλων, στη δημιουργία των απόψεων που επέτρεψαν στον Ντόναλντ Τραμπ να κερδίσει τις προεδρικές εκλογές του 2016 στις Ηνωμένες Πολιτείες. Αλήθεια ή ψέματα; Οι απόψεις διίστανται.

Σε έναν κόσμο που λειτουργεί με δεδομένα οι στατιστικές και τα επιστημονικά πορίσματα χρησιμεύουν ως βάση για κάθε είδους πειστικά επιχειρήματα και απόψεις που αποβλέπουν να διαμορφώσουν την κοινή γνώμη και να κερδίσουν ευρεία δημόσια στήριξη. Ένα σύνηθες επιχείρημα που χρησιμοποιείται ενάντια σε διαφορετικές ιδέες είναι ότι δεν στηρίζονται στην επιστήμη. Όταν οι άνθρωποι αποφασίζουν να μην πιστέψουν κάτι, θα τείνουν να δυσπιστούν ακόμα και σε αποδείξεις που βλέπουν με τα μάτια τους, εκτός βέβαια αν στηρίζονται σε μισό εκατομμύριο επιστημονικές μελέτες και επιβεβαιώνονται από αυτές.

Το περίεργο είναι ότι οι άνθρωποι που προστρέχουν στην επιστήμη όταν διαμορφώνουν τις απόψεις τους σε έναν τομέα δεν διστάζουν καθόλου να παραβλέψουν τις επιστημονικές αποδείξεις για άλλες απόψεις που τυχαίνει να υποστηρίζουν. Πώς είναι δυνατόν; Πιο κάτω στο βιβλίο θα εξετάσουμε επίσης τις διαφορετικές πλευρές από τις οποίες αισθήματα και απόψεις επηρεάζουν ανθρώπους με δείκτη νοημοσύνης μεγαλύτερο από το νούμερο του παπουτσιού τους. Βλέπετε, δεν είμαστε λογικά όντα.

Όμως, τι γίνεται με τις στατιστικές; Είναι πάντα ακριβείς, σωστά; Οι αριθμοί δεν λένε ψέματα, έτσι δεν είναι; Αυτό ισχύει ως έναν βαθμό. Δύο συν δύο κάνει ακόμα τέσσερα. Ωστόσο, και οι ψεύτες χρησιμοποιούν τους αριθμούς. Οι στατιστικές παρουσιάζονται κάποιες φορές με άκρως απατηλούς τρόπους, κι έτσι γίνεται όλο και πιο δύσκολο να εμπιστευόμαστε «τα στοιχεία».

Οποιοσδήποτε ευνοεί μια συγκεκριμένη θέση ή γνώμη μπορεί να μπει στον πειρασμό να διαστρεβλώσει ή να παρουσιάσει επιλεκτικά στατιστικές με τρόπους που παρουσιάζουν ευνοϊκά τις δικές του πεποιθήσεις. Αυτού του είδους η χειραγώγηση παρατηρείται όταν κάποιος θεωρεί ότι η δική του ιδεολογία είναι πιο σημαντική από την αντικειμενική αλήθεια. Θέλει να παρουσιάσει τα γεγονότα μ’ έναν συγκεκριμένο τρόπο, όσο πασιφανές κι αν είναι στους άλλους ότι δεν στέκουν λογικά. Έτσι, μαγειρεύει τα νούμερα και ψάχνει επιλεκτικά αποδείξεις που στηρίζουν την πλασματική αλήθεια του.

Ας υποθέσουμε, για παράδειγμα, ότι οι στατιστικές έδειχναν ότι οι άνθρωποι μιας συγκεκριμένης εθνικότητας εμπλέκονταν σε πολύ μεγάλο βαθμό σε συγκεκριμένες μορφές εγκληματικής συμπεριφοράς. Αυτού του είδους η πληροφορία θα μπορούσε να συσχετιστεί με διαφορετικούς τρόπους, ώστε να εξυπηρετεί διαφορετικά συμφέροντα. Κάποιος που θέλει καλύτερη χρηματοδότηση για προγράμματα ενσωμάτωσης και επαγγελματικής αποκατάστασης θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει αυτή τη στατιστική για να προωθήσει τις συγκεκριμένες ιδέες. Ωστόσο, μόνο αδιανόητο δεν είναι το ενδεχόμενο να χρησιμοποιηθούν τα ίδια δεδομένα από κάποιον που θα παρουσίαζε τα δεδομένα έτσι, ώστε να τονίζονται οι εθνικές διαφορές. Και τι θα έπρεπε να κάνουν τα ΜΜΕ; Να αποσιωπήσουν εντελώς την πληροφορία;

Εντούτοις, ο πειρασμός να μην πούμε την αλήθεια συνήθως δεν έχει τόσο εκτεταμένες συνέπειες. Μικρά, φαινομενικά άκακα ψέματα (τα οποία συχνά ονομάζουμε «λευκά ψέματα») μπορούν να τρυπώσουν στις καθημερινές μας επαφές. Τα λευκά ψέματα απορρέουν κυρίως από τον φόβο της αντιπαράθεσης ή την επιθυμία να μην προκαλέσουμε αμηχανία. Μπορεί επίσης να γίνουν μια κακή συνήθεια, κάτι στο οποίο καταφεύγουμε όποτε δεν νιώθουμε άνετα με την αλήθεια. Αν και οι προθέσεις εδώ κατά κανόνα είναι αγαθές, συνέπεια αυτής της συμπεριφοράς είναι ότι εξοικειωνόμαστε με την ανειλικρίνεια, κι αυτό μακροπρόθεσμα δυσχεραίνει την αυθεντική επικοινωνία.

Λίγα λόγια για τον συγγραφέα

Ο Thomas Erikson είναι αναγνωρισμένος εκπαιδευτής, ομιλητής σεμιναρίων αλλά και δημοφιλής συγγραφέας. Τα τελευταία είκοσι χρόνια πραγματοποιεί ετησίως 120 έως 150 παρουσιάσεις και διαλέξεις σε ολόκληρη την Ευρώπη. Συνεργάζεται με πολλές εταιρείες, μεταξύ των οποίων οι Ikea, Coca Cola και Microsoft, και έχει βοηθήσει περισσότερα από 4.800 κατώτερα, μεσαία και ηγετικά στελέχη να γίνουν πιο ικανά και αποτελεσματικά στην εκτέλεση των καθηκόντων τους. Ζει στη Σουηδία με τη σύζυγο και τα δύο παιδιά τους. Ο ίδιος ως προσωπικότητα είναι Κόκκινος/Μπλε.

Το Ανάμεσα σε ηλίθιους βρίσκεται συνεχώς στις λίστες των ευπώλητων από το 2014 που πρωτοεκδόθηκε στη Σουηδία. Έχει πουλήσει περισσότερα από 1.500.000 αντίτυπα και έχει μεταφραστεί σε πάνω από 40 γλώσσες. Στην Ελλάδα ακολούθησε την ίδια θριαμβευτική πορεία, κατακτώντας την πρώτη θέση στους πίνακες των ευπώλητων βιβλίων αμέσως μόλις κυκλοφόρησε και παραμένοντας στη δεκάδα αρκετούς μήνες. Από τις εκδόσεις Διόπτρα κυκλοφορούν επίσης τα έργα του Ανάμεσα σε εμπόδια και Ανάμεσα σε βαμπίρ.