Ρόμπερτ Οπενχάιμερ: Ο δημιουργός της ατομικής βόμβας έγινε «η ταινία του 21ου αιώνα»

Η ταινία του 21ου αιώνα, όπως έχουν ήδη αποκαλέσει τo «Οπενχάιμερ», αναμένεται να κυκλοφορήσει στην Ελλάδα στις 24 Αυγούστου από την Tanweer ξεσηκώνοντας τους θεατές από τις καλοκαιρινές ξαπλώστρες και γυρνώντας τους στις κινηματογραφικές αίθουσες που ανοίγουν κάπως πρώιμα προκειμένου να υποδεχτούν το μεγάλο κοινό της. Οι κριτικές της πολυσυζητημένης τρίωρης υπερπαραγωγής του Κρίστοφερ Νόλαν είναι αποθεωτικές σχεδόν σε όλα τα κορυφαία Μέσα του κόσμου: οι κριτικοί, που πρώτη φορά φτάνουν σε συμφωνία για μια ταινία, παρομοιάζουν τον κορυφαίο Βρετανό σκηνοθέτη με τον Κιούμπρικ, με τη νέα ταινία του να έχει ξεπεράσει σε αστέρια οποιαδήποτε άλλη των τελευταίων δεκαετιών.

Το σημαντικότερο, όμως, είναι ότι το κορυφαίο αυτό έπος αφορά μια largen than life προσωπικότητα, τον επιστήμονα που ανακάλυψε την ατομική βόμβα, έζησε με τις τύψεις του για τους αμέτρητους νεκρούς στο Ναγκασάκι και τη Χιροσίμα, εκδιώχτηκε και υπέστη ένα ανελέητο κυνήγι μαγισσών, ικανό να εμπνεύσει αμέτρητα σενάρια και βιβλία. Ο Τζούλιους Ρόμπερτ Οπενχάιμερ παραμένει 56 χρόνια μετά τον πρόωρο θάνατό του από καρκίνο ένας από τους κορυφαίους επιστήμονες στην Ιστορία και μια αμφιλεγόμενη προσωπικότητα που δικαιολογεί τα βιβλία και τα άρθρα που εξακολουθούν να γράφονται γύρω από την «προμηθεϊκή», όπως ήταν ο τίτλος της ογκώδους βιογραφίας του, προσωπικότητά του.

Σκηνοθετική μαεστρία

Η σκηνοθεσία του ευφυούς Νόλαν, ο οποίος έχει αποδείξει από τις προηγούμενες δουλειές του, όπως τη γυρισμένη σε IMAX «Δουνκέρκη», ότι γνωρίζει από πρώτο χέρι τι σημαίνει επική ταινία, ήταν εξαρχής εγγύηση ότι δεν θα βάλει τα κρίσιμα γεγονότα που συνδέθηκαν με τον Οπενχάιμερ σε κουτάκια, ούτε θα προσπαθήσει να καταλήξει σε εύκολα συμπεράσματα. Γυρισμένη σε ασπρόμαυρα και έγχρωμα πλάνα, που αντιστοιχούν στην υποκειμενική σκοπιά του ανυπότακτου επιστήμονα και σε εκείνη του απηνούς διώκτη του, η ταινία αποπειράται να φωτίσει ολόπλευρα την προσωπικότητα ενός ανθρώπου που ξεπέρασε τα ανθρώπινα μεγέθη και έγινε συνώνυμο μιας εποχής όπου η πρόοδος της τεχνολογίας σήμαινε ταυτόχρονα καταστροφή και σωτηρία.

Η περίφημη φράση «να πατήσει το κουμπί» αντιστοιχούσε στην τεράστια φοβία που προκαλούσε η πυρηνική εφεύρεση που χάρισε ο Οπενχάιμερ στην ανθρωπότητα με σκοπό αρχικά να προλάβει τους ναζί, αλλά που τελικά ταυτίστηκε με την ενδεχόμενη καταστροφή του ίδιου του πλανήτη. Σε σκηνοθεσία και σενάριο Κρίστοφερ Νόλαν, ο οποίος χειρίζεται άψογα το δύσκολο και ενίοτε τεράστιο υλικό του, η ταινία δείχνει να συνδυάζει την καταιγιστική αφήγηση με τη βαθιά γνώση των πηγών, ακόμα και των επιστημονικών αναφορών -δεν είναι τυχαίο ότι τον ρόλο των κομπάρσων παίζουν πραγματικοί επιστήμονες και καθηγητές πανεπιστημίου-, αντλώντας άπειρο υλικό από το βραβευμένο με Πούλιτζερ βιβλίο «Ο θρίαμβος και η τραγωδία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ» των Κάι Μπερντ και Μάρτιν Τζ. Σέργουιν (κυκλοφορεί στα ελληνικά από τις εκδόσεις Τραυλός, σε μετάφραση Μαριλένας Κορωναίου).

Ο γερμανικής καταγωγής πολιτογραφημένος Αμερικανός Οπενχάιμερ, εκτός από άκρως ελκυστικός με ιδιαίτερο πρόσωπο, γαλανά μάτια και αυστηρές γωνίες -η ομοιότητα με τον πρωταγωνιστή της σειράς «Peaky Blinders» Κίλιαν Μέρφι που τον υποδύεται είναι εκπληκτική-, ήταν μια πολύπλευρη και συναρπαστική προσωπικότητα. Γνώριζε τα μυστικά της Κβαντομηχανικής και υπήρξε ο κατεξοχήν άσπονδος φίλος και ανταγωνιστής του Αϊνστάιν με την ίδια άνεση που απήγγελλε από μνήμης Tόμας Στερνς Ελιοτ και αποσπάσματα από τον αγαπημένο του Προυστ. Ηξερε πολύ καλά λατινικά και αρχαία ελληνικά, τα οποία ανέφερε ανάμεσα στις ξένες γλώσσες που γνώριζε, αλλά και γερμανικά λόγω της καταγωγής του, κάτι που τον έκανε να καταλαβαίνει από πρώτο χέρι πώς σκέφτονταν οι εχθροί του ναζιστικού καθεστώτος. Τις ώρες που δεν βυθιζόταν σε σκοτεινές σκέψεις, του άρεσε να φτιάχνει, όπως ο Τζέιμς Μποντ, μόνος του dry martini και να ιππεύει με τις ώρες τρέχοντας με το άλογό του στις ανοιχτές εκτάσεις του Νέου Μεξικού που περιέβαλλαν το Περό Καλιέντε όπου βρισκόταν το ησυχαστήριό του. Στο ίδιο μέρος έμελλε να κάνει τα γυρίσματα της ταινίας ο Νόλαν, προσπαθώντας να δείξει τις πρώτες δοκιμές της ατομικής βόμβας - και ήταν τόσο πειστικός που οι εφημερίδες αναπαρήγαγαν πως ήταν αληθινές!

Ο δαίμονας των μακαρθιστών

Καθώς φαίνεται, ο μύθος του Οπενχάιμερ ως κατασκευαστή και «πατέρα» της ατομικής βόμβας ήταν ικανός να θρέψει έναν αντίστοιχα μεγάλο μύθο μιας ταινίας και ενός δημιουργού, ο οποίος κατάφερε να χειριστεί με επάρκεια τα δύσκολα υλικά του. Απόδειξη ότι ο Νόλαν δεν έκανε καμία υποχώρηση ούτε όσον αφορά την πρώτης αιχμής τεχνολογία που εφάρμοσε στα γυρίσματα, ούτε ως προς τα χρηματικά ποσά που ξοδεύτηκαν, γνωρίζοντας ότι θα τα φέρει πίσω με το παραπάνω. Το κυριότερο, όμως, είναι ότι φάνηκε ανένδοτος ως προς το περιεχόμενο των σκηνών: παρότι ήξερε ότι η κατηγορία «ακατάλληλο» θα άφηνε έξω ένα τεράστιο κοινό από τους περίεργους εφήβους που θα ήθελαν να δουν την ταινία, αλλά και τις οικογένειες που θα συνέρρεαν όλοι μαζί για να την απολαύσουν, αρνήθηκε να παραλείψει μια αρκετά μεγάλης διάρκειας τολμηρή σκηνή, που θα έκρινε την ταινία ως ακατάλληλη, επειδή θεώρησε ότι είναι απαραίτητη για την κατανόηση της προσωπικότητας του σπουδαίου επιστήμονα.

Ο Νόλαν δεν ασχολείται τυχαία με ιστορίες με απίθανους ήρωες που ξεπερνάνε τα απτά όρια του βίου αλλά και της κατεστημένης ηθικής βάζοντάς μας σε άλλες ατραπούς για το τι είναι σωστό ή λάθος, τι ακριβώς σημαίνει επιστήμη και τι τέχνη. Καθώς ο Οπενχάιμερ θεωρήθηκε ο σωτήρας του έθνους, για να φτάσει τελικά να κατηγορηθεί ως προδότης επί μακαρθισμού, αυτή ήταν μια πρώτης τάξης ευκαιρία για τον Νόλαν για να εισέλθει στα άδυτα μιας πολύπλοκης προσωπικότητας και πολυδιάστατης ιστορίας. Αγγελος ή δαίμονας, όπως και να έχει, τίποτα, παρ’ όλα αυτά, δεν φτάνει να δικαιολογήσει το ανελέητο κυνήγι μαγισσών που είχε σκοπό να ισοπεδώσει τον επιστήμονα μέχρι τέλους για διαφορετικούς λόγους από αυτούς που ο ίδιος μαστίγωνε τον εαυτό του. Στην περίπτωση του Οπενχάιμερ η δολοφονία χαρακτήρα ξεκίνησε από τον ναύαρχο Λιούις Στράους, ο οποίος απέκτησε μανία μαζί του ως πρόεδρος της τότε Αμερικανικής Επιτροπής Ατομικής Ενέργειας και έγινε ο Νο 1 διώκτης του.

Στην ταινία τον ρόλο ερμηνεύει με άκρα πειστικότητα ο Ρόμπερτ Ντάουνι Τζούνιορ, ο οποίος, μεταξύ των υπόλοιπων δηλώσεων για την απίστευτη εμπειρία της συνεργασίας του με όλους, δεν ξέχασε να αναφερθεί στο σχεδόν αναγκαστικό κούρεμα. «Το αστείο με το ξύρισμα του κεφαλιού ήταν ότι μου θύμισα τον πατέρα μου και έδειξα στην καημένη τη σύζυγό μου τι έπεται στο μέλλον. Αλλά ήταν σωστό για τον χαρακτήρα», δήλωσε ο ηθοποιός, που λέγεται ότι ήδη φλερτάρει με την υποψηφιότητα για Οσκαρ. Ο Λιούις ως άνθρωπος που έκανε ό,τι ήθελε μέσα στο τότε κυρίαρχο FBI, εξαιτίας της παντοδυναμίας του Τζέι Εντγκαρ Χούβερ, έγινε η σκιά του Οπενχάιμερ και εκμεταλλευόμενος το προηγούμενο ριζοσπαστικό παρελθόν του επιστήμονα, ο οποίος φαίνεται να είχε βοηθήσει τους Ισπανούς στον Εμφύλιο κατά του Φράνκο και να είχε υποστηρίξει διάφορους δημοκρατικούς αγώνες στο πανεπιστήμιο, εισηγήθηκε ώστε να του συσταθεί φάκελος ως επικίνδυνου κομμουνιστή.

Ο βασικός λόγος ήταν η άρνηση του «Οπι», όπως αποκαλούσαν οι φίλοι του τον Οπενχάιμερ, να συνταχθεί στην πυρηνική αντιπαράθεση με τη Σοβιετική Ενωση επειδή γνώριζε τους κινδύνους που εγκυμονεί αυτή η υπόθεση, φτάνοντας μάλιστα να κάνει πρόταση για έλεγχο των πυρηνικών μέσω του ΟΗΕ. Με άλλα λόγια, ο άνθρωπος που εφηύρε την πυρηνική βόμβα μετεξελίχθηκε σε διαπρύσιο πολέμιό της ακριβώς γιατί είχε δει τα αποτελέσματα αυτής της εφεύρεσης στον πόλεμο των Αμερικανών με την Ιαπωνία. «Εχω τα χέρια μου βαμμένα με αίμα», συνήθιζε να λέει μέχρι τέλους, μη μπορώντας να ξεπεράσει τις εκατόμβες νεκρών στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι, σε εποχές που ο πυρηνικός όλεθρος έμοιαζε πιθανός σε κάθε περιοχή όπου οι Αμερικανοί θεωρούσαν ότι υπάρχει κίνδυνος. Αυτός ο «Προμηθέας», όπως τον χαρακτηρίζουν οι δύο συγγραφείς της βιογραφίας του, κυριολεκτικά έδωσε αυτό το εκπληκτικό όπλο στον άνθρωπο αποκαλύπτοντάς του τα μυστικά της αυτοκαταστροφής του.

Το πάτημα του κουμπιού

Σίγουρα ο κόσμος άλλαξε άρδην όταν τον Αύγουστο του 1945 έπεσε η πυρηνική βόμβα που κατέστρεψε δύο μεγάλες ιαπωνικές πόλεις σχηματίζοντας το περίφημο μανιτάρι που στοίχειωσε τις μετέπειτα ζωές και τους εφιάλτες των κατοίκων όχι μόνο της Ιαπωνίας, αλλά και ολόκληρου του πλανήτη. Ο λόγος που ο ασυμβίβαστος μέχρι τότε επιστήμονας και καθηγητής του Μπέρκλεϊ είχε δεχτεί να μπει στην επιτροπή S-1 που οδήγησε στο περίφημο Πρόγραμμα Μανχάταν ήταν ο φόβος του ότι ο Χίτλερ θα ετοίμαζε πρώτος ένα πυρηνικό όπλο. Αλλά αυτό που νόμιζε ότι θα σήμαινε την οριστική εξολόθρευση των ναζί τελικά καθόρισε άλλου είδους εξελίξεις, στρέφοντας τους Αμερικανούς μαζί με το πανίσχυρο όπλο τους κατά της Ιαπωνίας, την οποία χτυπούσαν ανελέητα εξαλείφοντας κάθε ίχνος ανθρωπισμού, γεγονός το οποίο στοίχειωσε τον Οπενχάιμερ μέχρι τέλους.

Η αρχική επιφύλαξή του αναφορικά με τη συμμετοχή του στο πρόγραμμα που οδήγησε στην κατασκευή της πυρηνικής βόμβας ξεπεράστηκε από το γεγονός ότι ήθελε να πείσει τον εαυτό του ότι δεν πρέπει να είναι μόνο ένας θεωρητικός, αλλά και άνθρωπος της δράσης. Και είναι αυτός ο προβληματισμός σε προσωπικό και κοινωνικοπολιτικό επίπεδο που ώθησε τον Νόλαν να κάνει την ταινία. «Το διάστημα μέχρι την πυρηνική δοκιμή “Τρίνιτι” ο Οπενχάιμερ και η ομάδα του αντιμετώπιζαν τη μικρή πιθανότητα ότι πατώντας το κουμπί και πυροδοτώντας την πρώτη βόμβα μπορεί να κατέστρεφαν ολόκληρο τον πλανήτη», εξηγεί ο Νόλαν. «Δεν υπήρχε μαθηματική ή θεωρητική βάση που απέκλειε αυτή την πιθανότητα, όσο μικρή κι αν ήταν. Κι όμως, πάτησαν το κουμπί. Είναι μια εκπληκτική στιγμή στην ανθρώπινη Ιστορία. Ηθελα να στείλω το κοινό σε αυτό το δωμάτιο, εκεί που πατήθηκε το κουμπί. Είναι η πιο απίστευτη στιγμή αν το σκεφτείς. Το ρίσκο που είχε».

Το βραβευμένο με Πούλιτζερ βιβλίο είναι που έδωσε τις απαντήσεις στα κρίσιμα ερωτήματα του Νόλαν και αποτέλεσε την πυξίδα όλης της παραγωγής βοηθώντας τον να γράψει το καλά δεμένο σενάριο. «Η ιστορία του Οπενχάιμερ είναι μία από τις σπουδαιότερες ιστορίες», υποστηρίζει ο σκηνοθέτης. «Είναι γεμάτη παράδοξα και ηθικά διλήμματα. Αυτό είναι το υλικό που με ενδιαφέρει. Ενώ η ταινία αποπειράται να βοηθήσει το κοινό να καταλάβει γιατί οι άνθρωποι κάνουν αυτά που κάνουν, την ίδια στιγμή αναρωτιέται αν θα έπρεπε να τα κάνουν. Ο κινηματογράφος ως αφηγηματικό μέσο παρασύρει με μοναδικό τρόπο το κοινό στην υποκειμενική εμπειρία, αφήνοντάς το να κρίνει τα γεγονότα μέσα από τα μάτια των χαρακτήρων, αλλά δίνοντας και μια πιο αντικειμενική σκοπιά. Σε διαφορετικά σημεία, προσπαθούμε να καταβυθιστούμε στην ψυχή του Οπενχάιμερ και να στείλουμε το κοινό σε ένα συναισθηματικό ταξίδι. Αυτή ήταν η πρόκληση της ταινίας, να πούμε μέσα από την οπτική του την ιστορία ενός ανθρώπου που έχει εμπλακεί σε μια συναρπαστική και καταστροφική αλληλουχία γεγονότων, για τους σωστούς όμως λόγους».

Ο (μοιραίος) ρόλος των γυναικών

Η ιστορία του Οπενχάιμερ στα χρόνια που ακολούθησαν το Πρόγραμμα Μανχάταν δίνει την οπτική στο ίδιο το έργο που κληροδότησε στους επόμενους, ενώ εξετάζει τα κίνητρα και τις προσωπικότητες που επηρέασαν τη ζωή του σπουδαίου επιστήμονα. Βέβαια, το βιβλίο υπερτονίζει τον ρόλο που διαδραμάτισαν οι διάφορες γυναίκες της ζωής του - και ειδικά η γυναίκα του Κίτι, που τον επηρέαζε και καθόριζε κάθε κίνησή του μέχρι το τέλος. Δυναμική και με έντονη προσωπικότητα, είναι αυτή που τον έκανε να υπερνικήσει τις φοβίες του και να ανταποκριθεί με ικανότητα στις προκλήσεις. Επιστήμων και η ίδια -βιολόγος και βοτανολόγος-, ήξερε τα διλήμματα που είχε να αντιμετωπίσει ο άνδρας της και φρόντιζε να τα ξεδιαλύνει. Είχε ήδη παντρευτεί τρεις φορές προτού γνωρίσει τον Οπενχάιμερ σε ένα πάρτυ στο Σαν Φρανσίσκο. Απέκτησαν δύο παιδιά, ενώ στα χρόνια του Λος Αλαμος η Κίτι πάλεψε με την απογοήτευση της μητρότητας, τη μοναξιά και τον εθισμό.

Στην ταινία την Κίτι ερμηνεύει η Εμιλι Μπλαντ, η οποία έδειξε να γοητεύεται από την ασυμβίβαστη προσωπικότητά της: «Η Κίτι δεν εμπλέκεται σε άσκοπες συζητήσεις. Μιλάει μόνο σοβαρά. Είναι σύνθετη, εκρηκτική και σαγηνευτική. Πρόκειται για μια γυναίκα που αρνήθηκε να μπει στα καλούπια της εποχής. Αντιδρούσε ενάντια στο σύστημα με σύγχρονο τρόπο. Ο Οπενχάιμερ ήταν ο τέταρτος σύζυγός της και ήταν 29 όταν τον γνώρισε. Ηθελε να κάνει τη ζωή της με τον δικό της τρόπο. Ηταν εξομολόγος του και σύμμαχός του στις μεγάλες αποφάσεις. Ηταν επιστήμονας η ίδια και είναι ένα παράδειγμα λαμπρού μυαλού που χαραμίστηκε.

Αλλά πίστευε στον Ρόμπερτ, τον θαύμαζε και τον υποστήριζε», αναφέρει για τον ρόλο της η διάσημη ηθοποιός. Γενικότερα το καστ της ταινίας κλέβει τις εντυπώσεις: η υποψήφια για Οσκαρ Φλόρενς Πιου ενσαρκώνει την ψυχίατρο Τζιν Τάτλοκ, ο Τζος Χάρτνετ υποδύεται τον πρωτοπόρο πυρηνικό φυσικό Ερνεστ Λόρενς, ο βραβευμένος με Οσκαρ Κέισι Αφλεκ παίζει τον Μπόρις Πας, αξιωματικό πληροφοριών στο φυλάκιο Πρεζίντιο του Σαν Φρανσίσκο. Ο επίσης βραβευμένος με Οσκαρ Ράμι Μάλεκ υποδύεται τον Ντέιβιντ Χιλ, έναν πειραματικό φυσικό, ενώ ο βραβευμένος με Οσκαρ σκηνοθέτης και ηθοποιός Κένεθ Μπράνα ενσαρκώνει τον βραβευμένο με Νόμπελ φυσικό Νιλς Μπορ. Το μόνο που μένει είναι τα υποκειμενικά συμπεράσματα που μπορεί να εξαγάγει κανείς για τη ζωή και το έργο ενός ανθρώπου που ξεπέρασε όχι μόνο τα επιστημονικά, αλλά και τα ανθρώπινα δεδομένα, ανοίγοντας έναν διάλογο για την ανεξέλεγκτη χρήση της τεχνολογίας, την οποία εξετάζει ο Νόλαν μεταφέροντας τα ανοιχτά ερωτήματα στο σήμερα.