Ο Στάνλεϊ Κιούμπρικ ήταν μόλις 36 χρονών όταν έγραφε και προετοίμαζε το έπος του, «2001: Η Οδύσσεια του διαστήματος». Εκτός του ότι μέχρι το θάνατό του θα κατέθετε την καλύτερη ταινία επιστημονικής φαντασίας («2001»), το καλύτερο θρίλερ («Λάμψη»), την καλύτερη αντιπολεμική ταινία («Full Metal Jacket»), την καλύτερη πολεμική σάτιρα («Dr Strangelove»), και... καταλάβατε πού το πάω, ο Κιούμπρικ πέρα από σκηνοθέτης-ιδιοφυία ήταν και ένας εξαιρετικά εύγλωττος άνθρωπος με αδιανόητη οξύνοια. Με αφορμή το «2001», είχε δώσει σε μια συνέντευξή του στο Playboy την καλύτερη απάντηση ever (άντε, εφάμιλλη ίσως με την αντίστοιχη του Ντάγκλας Άνταμς) για το νόημα της ζωής.
«Αν η ζωή δεν έχει νόημα», τον ρωτούσε ο δημοσιογράφος, «τότε γιατί πιστεύετε ότι αξίζει να ζει κανείς;»
«Η ίδια η έλλειψη νοήματος της ζωής αναγκάζει τον άνθρωπο να δημιουργήσει το δικό του νόημα», εξηγούσε ο Κιούμπρικ. «Τα παιδιά, βεβαίως, ξεκινούν τη ζωή με μια αίσθηση θαυμασμού, μια ικανότητα να βιώνουν την απόλυτη ευτυχία με κάτι τόσο απλό όσο το πράσινο χρώμα ενός φύλλου. Αλλά όσο μεγαλώνουν, η συνειδητοποίηση του θανάτου και της αποσύνθεσης αρχίζουν να πλήττουν τη συνειδητότητά τους και να διαβρώνουν διακριτικά τη joie de vivre τους, τον ιδεαλισμό τους - και την πλάνη της αθανασίας τους. Καθώς ένα παιδί ωριμάζει, βλέπει το θάνατο και τον πόνο παντού γύρω του, και αρχίζει να χάνει την πίστη στην ιδεατή καλοσύνη του ανθρώπου. Αλλά αν είναι σχετικά δυνατός – και τυχερός – μπορεί να αναδυθεί από αυτό το λυκόφως της ψυχής και να αναγεννηθεί στην φλόγα της ζωής.
Ακριβώς εξαιτίας και παρά της συνειδητοποίησης της έλλειψης νοήματος της ζωής, μπορεί να φτιάξει μια νέα αίσθηση στόχου και επιβεβαίωσης. Μπορεί να μην καταφέρει να ξαναπετύχει την ίδια αγνή αίσθηση θαυμασμού με την οποία γεννήθηκε, αλλά μπορεί να πλάσει κάτι που να έχει διάρκεια και αντοχή. Το πιο τρομαχτικό γεγονός για το σύμπαν δεν είναι ότι είναι εχθρικό, αλλά ότι είναι αδιάφορο. Αλλά αν μπορούμε να συμφιλιωθούμε με αυτή την αδιαφορία και να αποδεχτούμε τις προκλήσεις της ζωής μέσα στα όρια του θανάτου – όσο μεταβλητές κι αν δύναται να τις κάνει ο άνθρωπος – η ύπαρξή μας ως είδος μπορεί να έχει γνήσιο νόημα και εκπλήρωση. Όσο αχανές κι αν είναι το σκοτάδι, εμείς πρέπει να παρέχουμε το δικό μας φως».
Στο βιβλίο του για τον σκηνοθέτη, ο Βίνσεντ ΛοΜπρούτο αφηγείται το πώς, όταν ο Κιούμπρικ ξεκίνησε την αλληλογραφία του με τον Άρθουρ Σι Κλαρκ για το σενάριο του «2001», το μόνο που του αποκάλυψε ήταν ότι ήθελε να κάνει «μια πραγματικά καλή ταινία επιστημονικής φαντασίας». Χωρίς να έχει καθόλου πληροφορίες από τον Κιούμπρικ, πέρα από την επιθυμία του να κάνει μια ταινία για εξωγήινους, ο Κλαρκ έψαξε στο αρχείο του και του πρότεινε ένα διήγημα που είχε γράψει στο παρελθόν με τίτλο «The Sentinel» (τελικά θα χρησιμοποιούσαν και άλλα διηγήματά του, αλλά αυτό θα παρέμενε η βάση). Η ιστορία είχε να κάνει με το πως εξωγήινοι έρχονται στη Γη πριν την εμφάνιση του ανθρώπου και συνειδητοποιούν πως μια μέρα ο πλανήτης θα κατοικηθεί από νοήμονα όντα. Αφήνουν λοιπόν πίσω τους μια «πυραμιδική μορφή που γυαλίζει, διπλάσια σε μέγεθος από τον άνθρωπο, που είναι κολλημένη σε ένα βράχο. Σαν ένα γιγάντιο πολύπλευρο κόσμημα».
Παραθέτω εδώ πέρα, έτσι για να υπάρχουν, κάποια από τα τόσο ωραία πράγματα που είχε πει κατά καιρούς ο Κιούμπρικ για την ταινία, από αποσπάσματα του βιβλίου του ΛοΜπρούτο και συνεντεύξεις του στους New York Times, το Playboy και το Rolling Stone.
(Δεν) Είμαστε μόνοι «Ένας Άγγλος συγγραφέας επιστημονικής φαντασίας είχε πει κάποτε: “Μερικές φορές νομίζω ότι είμαστε μόνοι μας [στον κόσμο], κάποιες άλλες πιστεύω πως δεν είμαστε. Σε κάθε περίπτωση, η ιδέα είναι συγκλονιστική”. Πρέπει να πω πως συμφωνώ μαζί του».
Μη μιλάς, δεν είναι απαραίτητο «Υπάρχουν κάποιες πτυχές των συναισθημάτων και της πραγματικότητας που είναι ιδιαίτερα μη προσβάσιμες στις λέξεις. Οι μη-λεκτικές μορφές έκφρασης όπως η μουσική και η ζωγραφική μπορούν να εισχωρήσουν σ’ αυτές τις περιοχές, αλλά οι λέξεις είναι ένας φρικτός ζουρλομανδύας. Έχει ενδιαφέρον το πως οι αιχμάλωτοι αυτού του ζουρλομανδύα τον απεχθάνονται όταν χαλαρώνει».
Όλες οι αισθήσεις μου «Δε μου αρέσει να μιλάω πολύ για το “2001”, γιατί πρόκειται για μια μη-λεκτική εμπειρία κατά βάση. Προσπαθεί να επικοινωνήσει με το υποσυνείδητο και τα συναισθήματα περισσότερο απ’ ό,τι με τη νοημοσύνη. Πιστεύω ότι οι άνθρωποι που δεν προσέχουν με τα μάτια τους έχουν σαφέστατα ένα βασικό πρόβλημα. Ακούνε. Και δεν μπορούν να πάρουν πολλά αν ακούνε μονάχα σ’ αυτήν την ταινία. Όσοι δεν πιστεύουν στα μάτια τους δε θα μπορέσουν να εκτιμήσουν την ταινία».
Η αλήθεια για το μονόλιθο «Η αλήθεια ενός αντικειμένου έχει να κάνει με το πώς το αισθάνεται κανείς, όχι με το πώς το σκέφτεται».
Εύρηκα «Είναι ένα σαφώς ευδιάκριτο γεγονός πως όλη η διαθέσιμη τεχνολογία εξελίχθηκε από την ανακάλυψη του εργαλείου/όπλου. Δεν υπάρχει αμφιβολία πως υπάρχει μια βαθιά συναισθηματική σχέση ανάμεσα στον άνθρωπο και τις μηχανές-όπλα του, που είναι τα παιδιά του. Η μηχανή έχει αρχίσει να επιβάλλεται με πολύ ριζικό τρόπο, ελκύοντας ακόμα και στοργή και εμμονή».
Υψηλή συνείδηση «Κάποιος είχε πει ότι ο άνθρωπος είναι ο χαμένος κρίκος ανάμεσα στους πρωτόγονους πιθήκους και τα πολιτισμένα ανθρώπινα όντα. Μπορεί κανείς να πει πως αυτή η ιδέα είναι στην καρδιά του “2001”. Είμαστε ημι-πολιτισμένοι, ικανοί για συνεργασία και στοργή αλλά χρειαζόμαστε μια κάποια μεταμόρφωση σε μια πιο υψηλή μορφή ύπαρξης. Από τη στιγμή που υπάρχουν τα μέσα εξόντωσης της ζωής στη γη, θα πρέπει να υπάρξει κάτι παραπάνω από προσεχτικός σχεδιασμός και λογική συνεργασία για να αποφευχθεί κάποια τελική καταστροφή. Το πρόβλημα υπάρχει όσο υπάρχει και η ανθρώπινη δυνατότητα, και το πρόβλημα είναι ουσιαστικά ένα πρόβλημα ηθικό και πνευματικό».
Παραισθησιογόνα εμπειρία «Ομολογώ πως δεν είχα ποτέ σκοπό να αναπαραστήσω ένα ψυχεδελικό τριπ. Από την άλλη, υπάρχει όντως μια σύνδεση. Ένα ψυχεδελικό τριπ πιθανώς έχει ομοιότητες με το είδος της περίπλοκης εμπειρίας που μπορεί να λάβει χώρα τη στιγμή που θα συναντήσει κάποιος έναν εξωγήινο. Δεν έχω κάνει χρήση ψυχεδελικών γιατί με έχει αποτρέψει αυτό που φαίνεται πως συμβαίνει στους ανθρώπους που τα δοκιμάζουν. Φαίνεται πως αναπτύσσουν κάτι που μπορώ να περιγράψω μόνο ως μια ψευδαίσθηση της κατανόησης και της σύνδεσης με το σύμπαν. Είναι ένα φαινόμενο που δεν μπορούν να εκφράσουν με λογικό τρόπο, αλλά με συναισθηματικό. Φαίνονται πολύ χαρούμενοι, ικανοποιημένοι και ευχαριστημένοι με την ψυχική τους κατάσταση, αλλά ταυτόχρονα φαίνονται να μην έχουν καμία συναίσθηση του ότι τους στερεί οποιαδήποτε ικανότητα για αυτο-κριτική, κάτι που είναι απολύτως απαραίτητο για έναν καλλιτέχνη».
Η επιστήμη συναντά τη θρησκεία «Τέτοια κοσμική νοημοσύνη που συλλέγει γνώση ανά τους αιώνες θα είναι τόσο απομακρυσμένη από τον άνθρωπο όσο είμαστε εμείς από τα μυρμήγκια. Μπορεί να δύναται να έχουν στιγμιαία τηλεπαθητική επικοινωνία απ’ άκρη σ’ άκρη του σύμπαντος, μπορεί να έχουν κατακτήσει μια απόλυτη κυριαρχία της ύλης, μπορεί – στην τελική μορφή τους – να υπάρχουν ως μια ασώματη αθάνατη συνειδητότητα στο σύμπαν. Άπαξ και ξεκινάς να συζητάς τέτοιες πιθανότητες συνειδητοποιείς ότι η θρησκευτική συμμετοχή είναι αναπόφευκτη, γιατί όλα τα στοιχειώδη γνωρίσματα που αποδίδουμε στην εξωγήινη νοημοσύνη είναι τα γνωρίσματα που αποδίδουμε στον Θεό. Αυτό που αντιμετωπίζουμε εδώ είναι στην πραγματικότητα μια επιστημονική περιγραφή του Θεού».
Και για να μην ξεχνιόμαστε, το νόημα της ζωής, ξανά: «Το πιο τρομαχτικό γεγονός για το σύμπαν δεν είναι ότι είναι εχθρικό, αλλά ότι είναι αδιάφορο. Αλλά αν μπορούμε να συμφιλιωθούμε με αυτή την αδιαφορία και να αποδεχτούμε τις προκλήσεις της ζωής μέσα στα όρια του θανάτου – όσο μεταβλητές κι αν δύναται να τις κάνει ο άνθρωπος – η ύπαρξή μας ως είδος μπορεί να έχει γνήσιο νόημα και εκπλήρωση. Όσο αχανές κι αν είναι το σκοτάδι, εμείς πρέπει να παρέχουμε το δικό μας φως».