Ο Βέρνερ Χέρτσογκ και οι 300 του Λεωνίδα

Ο Βέρνερ Χέρτσογκ δεν πιστεύει στους ήρωες, αλλά στους θαρραλέους ανθρώπους. Οι ήρωες, άλλωστε, πεθαίνουν πάντα στο τέλος. Από τους πιο περιπετειώδεις σκηνοθέτες που έχουν περάσει ποτέ από τη Γη, ο Γερμανός δημιουργός έχει κάνει ένα θαρραλέο σινεμά, που θα το λέγαμε ηρωικό αν δεν ήταν ακόμα τόσο ζωντανό (και εκείνο και εκείνος)!

Έχει ταξιδέψει απ’ άκρη σ’ άκρη της γης, έχει μπει σε ηφαίστεια, έχει διασχίσει τον Αμαζόνιο, έχει αποκωδικοποιήσει ζωγραφιές σε παλαιολιθικές σπηλιές, έχει επιζήσει από τη σχέση του με τον Κλάους Κίνσκι, έχει βυθιστεί στην ανθρώπινη ψυχή. Και τώρα θα πρωταγωνιστήσει στο νέο «Star Wars» σε ρόλο κακού! Αυτο-χαρακτηρίζεται ως ανθρωπολόγος και όχι καλλιτέχνης, κι αν τον ρωτήσεις σε ποια ομάδα θα ήθελε να ανήκει, απαντά με δέος: Στο Λεωνίδα και τους 300 τους (βλ. παρακάτω)!

Πάνω απ’ όλα, ο Βέρνερ Χέρτσογκ λέει τρομερές ιστορίες, με εξίσου μαγευτικό τρόπο από κοντά όσο και στις ταινίες και τα ντοκιμαντέρ του. Στην Αθήνα μίλησε για πρώτη φορά δημόσια (είχε έρθει για το αφιέρωμα στο έργο του στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης πριν 10 χρόνια), σε μια συζήτησή του τη Δευτέρα 15 Απριλίου στην Κεντρική Σκηνή της Στέγης του Ιδρύματος Ωνάση με τον Πολ Χόλντενγκρέμπερ, ιδρυτικό εκτελεστικό Διευθυντή του Onassis Los Angeles (OLA) και Ιδρυτή & Διευθυντή της πολιτιστικής σειράς LIVE from the NYPL της Δημόσιας Βιβλιοθήκης της Νέας Υόρκης. Την Τρίτη 16 έδωσε ένα masterclass που απευθυνόταν αυστηρά σε κινηματογραφιστές.

«Τοπία της ψυχής» λεγόταν η κουβέντα στη Στέγη, η οποία συμπεριλάμβανε αναμνήσεις του δημιουργού από την Ακρόπολη και το Λασίθι της δεκαετίας του ’60, το ταξίδι στα πόδια (και όχι το περπάτημα), τους εξωγήινους, το κακό που έχει κάνει στους ανθρώπους η ψυχανάλυση, και φυσικά τις ταινίες του. Σημείωσε με μεταμέλεια πως έχει ξεχάσει τα αρχαία του ελληνικά (μπορούσε κάποτε να φτιάξει εξάμετρα με άνεση), αλλά θυμάται κάποιες σύγχρονες φράσεις («Ο καλός ο καπετάνιος στη φουρτούνα φαίνεται»). Εν γένει όμως, όπως συνήθως, μίλησε με πάθος και ανελλιπή ακρίβεια, διορθώνοντας ουκ ολίγες φορές τον συνομιλητή του όταν έκανε κάποιο στραβοπάτημα στην έκφραση.

Στη συνέντευξη που παραχώρησε την επόμενη μέρα σε ένα στενό κύκλο δημοσιογράφων, ο Χέρτσογκ πάλι για τα... τοπία της ψυχής του μίλησε, από την περιέργειά του για τον κόσμο ως την αγάπη. Τέρμα όμως με τις εισαγωγές, ο Χέρτσογκ έχει πει πολλά αυτές τις δύο μέρες, εδώ τα πιο ζουμερά:

Στη σκιά της Ακρόπολης

Δεν τα πάω καλά με τα μουσεία. «Σε ένα μουσείο, η αιωνιότητα βρίσκεται σε δίκη», λέει ένα τραγούδι του Μπομπ Ντίλαν. Είχα περάσει πολλές φορές από την Ακρόπολη, αλλά έλεγα πάντα, όχι δε θα ανέβω εκεί. Τη 14η φορά που ήρθα, ήμουν 16 χρονών, ήταν αμέσως μετά το πραξικόπημα, είχαν ανοίξει τα σύνορα. Ήρθα με το αμάξι από το Μόναχο, κοιμόμουν στο κάθισμα του συνοδηγού. Έφτασα στις 5 τα ξημερώματα, και τότε μπορούσες να παρκάρεις κάτω από την Ακρόπολη. Άνοιγε όμως στις 8, και ήμουν μόνος μου απ’ έξω. Ήμουν τόσο κουρασμένος που αποκοιμήθηκα ανάμεσα σε δύο στύλους. Με ξύπνησαν το πρωί απότομα οι φρουροί και με έδιωξαν. Νόμιζαν ότι είμαι άστεγος.

Γνωρίστε τον κόσμο ταξιδεύοντας στα πόδια

Έχει διαφορά το «ταξιδεύω στα πόδια», από το «περπατάω». Δεν είμαι backpacker, εκείνοι κουβαλάνε το σπίτι τους στην πλάτη τους. Αυτός δεν είναι ο τρόπος μου να βιώνω ένα τοπίο και τον κόσμο. Όταν ταξιδεύεις με τα απολύτως απαραίτητα, αναγκαστικά έρχεσαι σε επαφή με τους ανθρώπους. Πρέπει να χτυπήσεις την πόρτα σε κάποιο αγροτόσπιτο για να ζητήσεις νερό. Κι έτσι ακούς ιστορίες. Στην αρχή όλοι είναι καχύποπτοι, όταν τους λέω ότι έχω έρθει από το Μόναχο με τα πόδια, δε με πιστεύουν.

Ένας εφευρέτης του σινεμά, στο Λασίθι

Το Last Words είναι η μόνη ταινία μου έχω κάνει στα (μοντέρνα) ελληνικά. Γνώρισα τον άντρα που παίζει τη λύρα και οργάνωσα την ταινία γύρω από αυτόν. Ήταν πρωτοποριακή για την εποχή, έκανα πράγματα που δεν έμεναν στους κανόνες της κινηματογράφισης. Ο φωτογράφος μου τότε μου είπε: Κάνεις πράγματα που δεν πρέπει να κάνεις. Κι εγώ του απάντησα: Όχι, είναι καινούργιο έδαφος, είμαστε εφευρέτες του σινεμά. Τράβηξα τους τελευταίους τροβαδούρους, όταν τους βλέπεις είναι σαν μια αρχαία μορφή επικοινωνίας, εκεί στην ταβέρνα στο λιμάνι. Τους μιλούσα για πολλές ώρες. Και έπαιζαν μουσική χωρίς παρτιτούρες, έτσι μου αρέσει να ακούω μουσική.

Στρατιώτης με (καλλιτεχνικές) ανησυχίες

Με φώναξαν από το Μουσείο Γουίτνεϊ να συμμετάσχω στην Μπιενάλε, αλλά τους είπα ότι δεν είμαι καλλιτέχνης, δε με αφορά η τέχνη. Δε με πίστευαν, και με ρώτησαν: Αν δεν είσαι καλλιτέχνης, τι είσαι; Στρατιώτης, τους απάντησα, κι έκλεισα το τηλέφωνο.

Τελευταία μέρα στη γη

Είχαν ρωτήσει το Μαρτίνο Λούθηρο τι θα έκανε αν ο κόσμος καταστρεφόταν την επόμενη μέρα, κι εκείνος είπε θα φυτέψω μια μηλιά. Το βρίσκω συναρπαστικό. Εγώ θα ξεκινούσα να κάνω μια ταινία. Που θα είχε μια μέρα γυρίσματα και δε θα την έβλεπε κανείς, αλλά θα την ξεκινούσα ούτως ή άλλως.

Δούλος του Θεού;

Σχεδιάζω μια ταινία για μετεωρίτες, που θα έχει να κάνει με βακτήρια ίσως και μονοκύτταρες δομές. Θέλω να βρω έναν ιερέα του Βατικανού και να τον ρωτήσω, αν προσγειωνόταν εδώ μπροστά σου ένας εξωγήινος θα τον βάφτιζες;

Όχι άλλη γκρίνια

Πάνω που σκέφτεσαι ότι δε βγαίνει τίποτα καινούργιο, 5 νέες, τελείως φρέσκες ταινίες εμφανίζονται από το πουθενά. Είναι πάντα ευχάριστες εκπλήξεις. Το σινεμά είναι πιο εύκολο σήμερα από τότε που ξεκίνησα. Το φιλμ ήταν πιο ακριβό, οι διαδικασίες πιο αργές. Σήμερα μπορείς να κάνεις ταινία μεγάλου μήκους με το κινητό σου. Δε δέχομαι να γκρινιάζουν οι σημερινοί, νέοι σκηνοθέτες. Θα μιλήσω γι’ αυτό σήμερα στο masterclass, πώς μπορείς να είσαι αυτόνομος, πώς να κάνεις ταινίες ό,τι και να συμβεί, με δύο ή τρία χιλιάρικα μπορείς να κάνεις μιάμιση ώρα ντοκιμαντέρ. Με λιγότερα από 20.000 μπορείς να κάνεις μυθοπλασία που να προβληθεί σε κινηματογράφους διεθνώς. Δε δέχομαι παράπονα πλέον. Με εξοργίζει. Σήκωσε τα μανίκια σου και κάν’το. Σήμερα είναι πολύ πιο εύκολο.

Τα βιβλία μου είμαι εγώ

Για να έρθετε πιο κοντά μου, αντί να σας πω ταινία, θα στρέψω την προσοχή σας στα βιβλία μου. Καλύτερα να διαβάσετε όσα έχω γράψει. Το Walking in Ice, για παράδειγμα, που μεταφράζεται τώρα στα ελληνικά. Είναι για τότε που ταξίδεψα στα πόδια από το Μόναχο στο Παρίσι. Με συνοψίζει. Ίσως ακόμα περισσότερο αυτό το κάνει το Conquest of the Useless, τα ημερολόγια που έγραψα όταν δούλευα το Φιτσκαράλντο. Δεν είναι μεταφρασμένο στα ελληνικά, αλλά υπάρχει στα αγγλικά. Αυτά τα δύο είναι τα πιο προσωπικά μου έργα. Δεν είναι προσωπικές εξομολογήσεις βέβαια. Όταν κάνεις μια ταινία έχεις μια κάμερα, ηθοποιούς, οικονομικά, οργανισμούς, μοντάζ, τόσα στρώματα ανάμεσα σε σένα και αυτό που εμφανίζεται στην οθόνη. Στα βιβλία δεν υπάρχει τίποτα ενδιάμεσα. Σαν την unplugged συναυλία ενός ροκ μουσικού. Πιστεύω πως τα γραπτά μου θα έχουν μεγαλύτερη ζωή από τις ταινίες μου.

Γιατί μένει στο Λος Άντζελες

Ο κόσμος νομίζει ότι μένω στο Χόλιγουντ, αλλά μένω στο Λος Άντζελες. Ζω ευτυχισμένος με τη γυναίκα μου εκεί. Το κομμάτι στο Λος Άντζελες, εκτός της αίγλης του Χόλιγουντ, είναι το πιο ουσιαστικό στις ΗΠΑ, ίσως και στον κόσμο. Όλα τα σημαντικά πράγματα των τελευταίων 50 χρόνων έχουν τις ρίζες τους στο Λος Άντζελες, με κάποιες εξαιρέσεις. Πιστεύω ότι είναι πολύ έξυπνη κίνηση του Ιδρύματος Ωνάση που μεταφέρει κάποιες από τις καλλιτεχνικές του δράσεις εκεί. Το γεγονός ότι ο Πολ Χόλντενγκρεμπερ τρέχει το πρόγραμμα στο Λος Άντζελες, την πόλη όπου συμβαίνουν τόσα σήμερα, είναι πολύ πολύ καλή κίνηση.

Αγάπη και συντήρηση

Είμαι πολύ τυχερός άνθρωπος. Βλέπω πολύ λίγους ανθρώπους γύρω μου τόσο ευλογημένους. Είμαι με τη γυναίκα μου 25 χρόνια περίπου. Για την ακρίβεια, 24 χρόνια, 8 μήνες και 11 ημέρες. Είναι σα να είμαι ακόμα στο μήνα του μέλιτος. Δε συμβαίνει συχνά. Όταν μιλάς για την αγάπη, ναι, είναι ένα θεμέλιο. Αλλά είναι σαν ένα ντελικάτο λουλούδι, σαν μια ορχιδέα. Η συμβουλή μου στους άντρες είναι να δίνουν προσοχή στη συντήρηση, όσο πεζό κι αν ακούγεται. Να ακούς, να δίνεις προσοχή. Μου πήρε πολύ χρόνο να το καταλάβω, μετά από πολλά λάθη και ήττες. Η συντήρηση πρέπει να είναι αμοιβαία φυσικά. Είναι μια καθημερινή άσκηση. Γιατί μπορεί να καταστραφεί σε μια στιγμή.

Καθαρό βλέμμα

Ήμουν πάντα πολύ περίεργος. Και δεν ξέρω από πού προέρχεται, γιατί οι δυο αδερφοί μου που μεγαλώσαμε μαζί σ’ αυτό τη μικρή κοιλάδα στο βουνό, δεν ήταν ποτέ τόσο περίεργοι για τον κόσμο. Βρίσκω πολλά υπέροχα, διαφωτιστικά πράγματα εκεί έξω και θέλω να σας τα μεταδώσω. Βλέπω πολύ καθαρά, πέρα από τον ορίζοντα, και να περιγράψω πράγματα που είναι μέσα μας, αλλά δεν μπορείτε να τα αρθρώσετε ακόμα. Εγώ μπορώ να τα αρθρώσω, γι’ αυτό πιστεύω ότι το εργαλείο μου είναι το σινεμά.

Τι εστί ήρωας

Καθώς πλησίαζε το θάνατό του ο Ντίτερ Ντένγκλερ (πιλότος για τον οποίο ο Χέρτσογκ είχε κάνει το ντοκιμαντέρ «Ο μικρός Ντίτερ θέλει να πετάξει»), είπε όταν τον αποκάλεσαν ήρωα: «Όχι, όχι, όχι, δεν είμαι ήρωας, είμαι απλά ένας θαρραλέος άντρας. Οι ήρωες είναι πάντα νεκροί. Έχουν θυσιάσει τη ζωή τους». Αυτός είναι ο ορισμός του ήρωα για μένα.

Αλλά, ο πραγματικός ήρωας;

Ο Λεωνίδας και οι 300 Σπαρτιάτες. Έστειλε τους υπόλοιπους Έλληνες μακριά γιατί πλησίαζαν οι 200.000 Πέρσες στις Θερμοπύλες. Ήξεραν ότι θα ηττηθούν και θα αφανιστούν. Έμειναν. Αυτό είναι πραγματικά ηρωικό, γιατί δεν ήταν μια γελοία επίδειξη θάρρους. Πιστεύω πως ο Λεωνίδας ήξερε ότι είναι μια ενωτική κίνηση, για να μπορεί η Ελλάδα να αποκτήσει την αντίληψη ενός συνόλου. Παρόλο που είχατε πολύ διαφορετικούς πολιτισμούς. Ήταν μια βαθιά κατανόηση πολιτισμού και του να ανήκεις σε ένα σύνολο, της αίσθησης της ένωσης που δεν ήταν πάντα εκεί, αλλά ήρθε λόγω αυτής της ηρωικής χειρονομίας.

Με ειδοποίησε το Times Magazine ότι θα με έβαζε στη λίστα με τους 100 πιο επιδραστικούς ανθρώπους της χρονιάς. Εγώ τους είπα ότι δε θέλω να συμπεριληφθώ, κι αν μπορούν να με βγάλουν. Είπαν ότι εκείνοι φτιάχνουν τη λίστα και δε θα με βγάλουν, είτε μ’ αρέσει είτε όχι. Δε θέλω να είμαι σε αυτήν την ομάδα, τους είπα. Σε ποια ομάδα θα θέλατε να είστε;, με ρώτησαν. Στην ομάδα του Λεωνίδα, εκεί θα ήθελα να είμαι.

Για τον παππού του, Ρούντολφ, αρχαιολόγο στο Ασκληπιείο στην Κω

Τον έβρισκα πιο συναρπαστικό από τον πατέρα μου, ήμασταν πολύ δεμένοι, παρότι στα τελευταία του χρόνια ήταν τελείως τρελός. Είχε επιστημονικά βιβλία και υπογράμμιζε όσα αποσπάσματα θεωρούσε σημαντικά. Στα τελευταία του βιβλία υπογράμμιζε και τόνιζε κάθε λέξη και σελίδα. Επαναλαμβανόταν επίσης, και δεν αναγνώριζε τη γιαγιά μετά από 60 χρόνια γάμου. Θα ντυνόταν επίσημα για το δείπνο και θα την αποκαλούσε Μαντάμ. Υποκλινόταν μπροστά της και έλεγε: Μαντάμ, αν δεν ήμουν ήδη παντρεμένος, θα σας ζητούσα το χέρι σας σε γάμο.

Επικίνδυνος Ντίσνεϊ

[Μιλώντας για τον Τίμοθι Τρέντγουελ από το ντοκιμαντέρ του «Grizzly Man]: Ο Ντίσνεϊ δημιούργησε αυτήν την εικόνα της αρκούδας που θες να την αγκαλιάσεις. Είναι αντι-παραγωγικό τελείως, γιατί η αρκούδα τον έφαγε. Μη γελάτε, δεν είναι αστείο, κανείς δεν πρέπει να πεθαίνει έτσι.

Όχι στα ηλιοβασιλέματα

[Η πρώτη σκηνή της «Οργής του Θεού» είναι ένας φόρος τιμής στον Χέρκουλες Σέγκερς.] Ο Κίνσκι δεν είναι μέσα στη σκηνή, τον έβγαλα. Ούρλιαζε, μου έλεγε ότι το ανθρώπινο πρόσωπο είναι το τελειότερο τοπίο. Όχι, δεν είναι, του απαντούσα. Ήθελε να έχει τη θέα στα ερείπια του Μάτσου Πίτσου. Αλλά αυτό ήταν σαν καρτ-ποστάλ, μια τηλεοπτική διαφήμιση. Τον θύμωνα ακόμα περισσότερο όταν του έλεγα τέτοια. Έχω τέτοιες μικρές διαμάχες με τους διευθυντές φωτογραφίας μου, εκείνοι είναι πιο συμβατικοί. Δεν έχω ούτε ένα ηλιοβασίλεμα στις ταινίες μου. Ίσως ένα μόνο.

Και όχι στην ψυχανάλυση!

Πιστεύω ότι η ψυχανάλυση είναι από τα μνημειώδη λάθη του 20ου αιώνα. Έχει φυσικά τις ρίζες της νωρίτερα. Δεν έχει κάνει σε κανέναν καλό. Δε μας κάνει καλό να ρίχνουμε φως στις πιο βαθιές εσοχές της ψυχής μας. Δεν είναι υγιές. Τη συγκρίνω με την Ιερά Εξέταση. Προκειμένου να ξεριζώσουν τα εναπομείναντα στοιχεία της μουσουλμανικής πίστης, σε ανάγκαζαν – ενίοτε με βασανιστήρια – να εξομολογηθείς τα πιο βαθιά στοιχεία της πίστης σου. Είναι δόκιμο να το χρησιμοποιούμε ως παράδειγμα. Άσε που μια συνεδρία μια ώρας κοστίζει περίπου 200 δολάρια σε έναν ψυχαναλυτή στη Νέα Υόρκη. Σκέφτομαι συνέχεια πόσες καλές μπριζόλες θα μπορούσα να αγοράσω με αυτά τα λεφτά!