Καλοκαίρι-Τουρισμός: Η αγωνία της άδειας ξαπλώστρας
Επιδότηση €1,5 δισ. για 700.000 εργαζομένους μερικής απασχόλησης στον τουρισμό - Υπό συζήτηση και η μείωση του ΦΠΑ στην εστίαση από 24% στο 13% - Μόλις 10%-20% από 34 εκατ. τουρίστες αναμένονται από Ιούλιο - Κλειστά τα περισσότερα ξενοδοχεία, ελπίδες για τα Airbnb, τις μικρές μονάδες και τον οδικό τουρισμό
Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη
Το καλοκαίρι της αγωνίας. Την ώρα που μπαίνουμε κλιματολογικά στη θερινή περίοδο, διάχυτη σε όλους μας είναι η ανασφάλεια για το τι μας περιμένει αυτό το καλοκαίρι. Από το αν θα μπορέσουμε να πάμε διακοπές, πού και πώς θα πάμε, αν το επιτρέψουν τα οικονομικά μας και κυρίως ο κορωνοϊός, ο οποίος συνεχίζει να κινείται ανάμεσά μας, χωρίς να κάνει διακοπές.
Μεγαλύτερη όμως είναι η αγωνία για ένα σημαντικό κομμάτι της κοινωνίας που δραστηριοποιείται στη βαριά βιομηχανία της χώρας που λέγεται τουρισμός. Είτε αυτοί είναι εργαζόμενοι σε υπηρεσίες του τουρισμού είτε επιχειρηματίες στον τομέα αυτό. Αγωνία όμως και στο οικονομικό επιτελείο της κυβέρνησης, αφού από τις εξελίξεις του καλοκαιριού θα κριθεί σε μεγάλο βαθμό και η αναμενόμενη βαθιά ύφεση που θα απλωθεί σε όλη τη χώρα.
Μιλάμε:
- για τους 700.000 εργαζομένους (μόνιμους και εποχικούς) στις ξενοδοχειακές μονάδες.
- για τις 10.000 επιχειρήσεις καταλυμάτων
- για τις 90.000 επιχειρήσεις εστίασης (εστιατόρια, καφετέριες, μπαρ κ.λπ.), από τις οποίες οι 50.000 είναι εποχικές και ανοίγουν την τουριστική περίοδο και στις οποίες πέρα από τους ιδιοκτήτες απασχολούνται 270.000 εργαζόμενοι.
- για το 13% άμεση συνεισφορά στο ΑΕΠ ή 25 δισ. που μαζί με τους πολλαπλασιαστές (δηλαδή όλους τους παραγωγούς και προμηθευτές, μεταφορές, εμπόριο, ενοικιάσεις αυτοκινήτων, ταξιδιωτικά γραφεία κ.λπ.) φτάνει κοντά στο 30% του ΑΕΠ ή πάνω από 40 δισ., σύμφωνα με στοιχεία του 2019.
Κλείσιμο
Η αβεβαιότητα και ο τρόμος όλων αυτών των συμπολιτών μας χτυπάνε πλέον κόκκινο, καθώς ουδείς αυτή τη στιγμή μπορεί να γνωρίζει μέχρι πού μπορεί να φτάσει το κακό ή τι μπορεί να περισωθεί μέσα στην τρέχουσα χρονιά.
Ακόμα και τα σενάρια πάνω στα οποία κινούνται τόσο η κυβέρνηση όσο και οι επιχειρηματίες του κλάδου είναι εντελώς στον αέρα, καθώς κάποιοι μιλούν για μειώσεις εισπράξεων έως και 90% σε σχέση με πέρυσι. Και στην καλύτερη περίπτωση, όμως, ακόμα κι αν αναδειχθεί η χώρα μας «κήπος της Εδέμ» για το 2020 εν μέσω πανδημίας και παγκόσμιας καραντίνας, το καλό σενάριο προβλέπει εισπράξεις από τον τουρισμό 45%-50% λιγότερες από το 2019.
Ολα τα οικονομικά μοντέλα και οι μακροοικονομικές αναλύσεις που χρησιμοποιούν στο οικονομικό επιτελείο στηρίζονται στην άμεση σύνδεση του τουρισμού με το ΑΕΠ της χώρας. Η πορεία του αποτελεί βαρόμετρο για την ελληνική οικονομία και τα πλάνα της κυβέρνησης στηρίζονται σε τρία δυνητικά σενάρια (αισιόδοξο, βασικό, αρνητικό). Μεταξύ των ακραίων πιθανοτήτων, στην κυβέρνηση θεωρούν πιθανότερη μια πτώση μεγάλου εύρους περίπου 50%-70%. Αλλά χωρίς να γνωρίζει κανείς ακόμα την ένταση και τη διάρκεια του πλήγματος.
Τι σημαίνει όμως η ψαλίδα των προβλέψεων για τον ελληνικό τουρισμό και την ελληνική οικονομία;
Μόνο από τον τουρισμό (χωρίς να υπολογίζονται οι μεταφορές και οι υπηρεσίες που θεωρούνται πολλαπλασιαστές) πέρυσι εισέρρευσαν από το εξωτερικό σχεδόν 19 δισ. ευρώ από 34 εκατομμύρια επισκέπτες. Συνεπώς, φέτος δεν μπορούν να αναμένονται περισσότερα από 7 έως 9 δισ. ευρώ ή από μόλις 2 δισ. στο κακό σενάριο (-90%) έως 10 δισ. ευρώ το πολύ στο πιο αισιόδοξο (-45% από πέρυσι).
Το ΔΝΤ και οι περισσότεροι ξένοι οίκοι μιλούν για ύφεση 8%-10% του ΑΕΠ ή 15-19 δισ. ευρώ συνολικά, υιοθετώντας ουσιαστικά το άκρως αρνητικό σενάριο και μηδενίζοντας ουσιαστικά τις εισπράξεις από τουρισμό της Ελλάδας για φέτος.
Ωστόσο οι τουριστικές εισπράξεις και αφίξεις εξαρτώνται από την πορεία του κορωνοϊού στο εξωτερικό. Ενα νέο κύμα λουκέτων σε αεροδρόμια και χώρες ολόκληρες θα μπορούσε να ανατρέψει κάθε πρόβλεψη, ακόμα κι αν αυτή φανεί πως γινόταν πραγματικότητα.
Τουρισμός χωρίς τουρίστες
Πώς θα καλύψει το κενό αυτό η κυβέρνηση; Για να... γεμίσει την κατσαρόλα δεν αρκούν ούτε τα 20 δισ. (ή και όλα τα 35 δισ. ευρώ) από το μαξιλάρι ρευστότητας, όταν ετησίως και συγκεκριμένα πέρυσι για παράδειγμα:
-40 δισ. ευρώ έφυγαν προς το εξωτερικό για εισαγωγές αγαθών από ξένες χώρες (και χωρίς να υπολογίζονται σε αυτά άλλα 14 δισ. για καύσιμα), - εισέρρευσαν έσοδα 40 δισ. ευρώ από τον τουρισμό και τις μεταφορές ή άλλες υπηρεσίες (μισά-μισά σχεδόν) που φέτος δεν αναμένονται, - άλλα 23 δισ. ευρώ εισέρρευσαν από εξαγωγές ελληνικών προϊόντων (ή 32 δισ. μαζί με 9 δισ. από εξαγωγές στα καύσιμα), τα οποία πάλι δεν αναμένονται πια, αφού μετά το παγκόσμιο lockdown είναι αμφίβολο τι θα παραχθεί και τι θα πουληθεί τελικά φέτος τόσο στη χώρα μας όσο και διεθνώς.
Με βάση τα σημερινά δεδομένα, στο υπουργείο Οικονομικών εκφράζουν αισιοδοξία ότι «και στο δυσμενέστερο σενάριο η πορεία στη διεθνή και ελληνική οικονομία δεν θα σχηματίσει το γράμμα L, δηλαδή δεν θα είναι τόσο δραματική και κάθετη η πτώση, ούτε θα οδηγήσει στην ισοπέδωση για τη συνέχεια».
Παραδέχονται όμως ότι η ελληνική οικονομία χάνει τη δυνατότητα να έχει ανάκαμψη «τύπου V», δηλαδή όσο απότομα έπεσε τόσο απότομα να ανέβει ξανά. Εκτιμούν ότι η πορεία θα είναι πλέον «τύπου U», δηλαδή μια πτωτική πορεία που θα φρενάρει σταδιακά προτού αρχίσει να ανακάμπτει αντίστροφα προς τα πάνω ξανά.
Κλειδιά των εξελίξεων θεωρούνται:
1 Η ανάσχεση της νόσου και αν θα περιοριστούν τα κρούσματα στην Ε.Ε. 2 Οι ακυρώσεις κρατήσεων και ταξιδίων στη χώρα μας τον Μάιο και τον Ιούνιο, εφόσον υπάρξει ύφεση στο φαινόμενο. 3 Το ντόμινο από το παγκόσμιο down-sizing στην οικονομία: για παράδειγμα, μεγάλες εταιρείες δικαιολογούν μειώσεις μισθών των υπαλλήλων λόγω πτώσης του τζίρου. Τα εισοδήματα αυτά θα λείψουν τους επόμενους μήνες από το παγκόσμιο ΑΕΠ, δηλαδή από όλες τις χώρες και όλους τους κλάδους της οικονομίας.
Επιδότηση 1,5 δισ. για 700.000 εργαζομένους μερικής απασχόλησης στον τουρισμό
Στο ευρωπαϊκό πρόγραμμα SURE για την ενίσχυση της απασχόλησης θα στηριχτεί σε μεγάλο βαθμό η κυβέρνηση προκειμένου να στηρίξει τους 700.000 εργαζόμενους στον τομέα του τουρισμού, αλλά και τους άλλους εργαζομένους στους πληττόμενους κλάδους της οικονομίας. Το συνολικό ευρωπαϊκό πρόγραμμα είναι ύψους 100 δισ. ευρώ και η Ελλάδα διεκδικεί, με βάση το ΑΕΠ της, 1,5 δισ. - ίσως περισσότερα.
Από το ποσό αυτό θα προσπαθήσει να μετριάσει τις επιπτώσεις που θα έχουν οι εργαζόμενοι στις τουριστικές υπηρεσίες στη δύσκολη χρονιά που διανύουμε και να στηρίξει την απασχόληση. Το ποσό αυτό βέβαια δεν είναι χάρισμα στις χώρες της Ε.Ε., αλλά δάνειο με ευνοϊκούς όρους τόσο ως προς το επιτόκιο όσο και ως προς τον χρόνο επιστροφής.
Η κυβέρνηση, σύμφωνα με πληροφορίες, σχεδιάζει μέσω του SURE να καλύψει μέρος του μισθού των εργαζομένων που θα απασχοληθούν στις επιχειρήσεις, με την υποχρέωση του εργοδότη να πληρώνει το υπόλοιπο. Το SURE προβλέπει καταβολή προσαύξησης έως και το 60% του κομμένου ονομαστικού μισθού με αντίστοιχη προσαύξηση έως και στο διπλάσιο ύψος των ασφαλιστικών εισφορών.
Σε κάθε περίπτωση, η κυβέρνηση θα επιδιώξει οι εργαζόμενοι μερικής απασχόλησης να παίρνουν μισθό μεγαλύτερο από το ήμισυ που έπαιρναν όταν απασχολούνταν με πλήρες ωράριο. Αλλο ένα εργαλείο που διαθέτει η κυβέρνηση είναι η ένταξη των άνεργων τουριστικών υπαλλήλων νωρίτερα στα προγράμματα του ΟΑΕΔ.
Μέρος του προγράμματος αποτελεί και το γερμανικό μοντέλο απασχόλησης Kurzarbeit που βρίσκεται στο τραπέζι του υπουργείου Εργασίας μαζί με άλλα εναλλακτικά μέτρα, με στόχο την ανάσχεση του νέου κύματος απολύσεων που διαφαίνεται στον ορίζοντα εξαιτίας της κρίσης.
Με βάση το μοντέλο Kurzarbeit, θα επιδοτείται το 40%-60% της απώλειας του μισθού του εργαζομένου που θα μπαίνει σε μερική απασχόληση ή σε εκ περιτροπής εργασία ή στο νέο σχήμα του προσωπικού ασφαλούς λειτουργίας (νέα εκ περιτροπής).
Η επιδότηση είναι πιθανό να δίνεται μέσω του εργοδότη, ο οποίος θα είναι υποχρεωμένος να διατηρήσει τον ίδιο αριθμό προσωπικού. Σύμφωνα με το υπουργείο Εργασίας, θα ενεργοποιηθεί άμεσα, ίσως και πριν από τον Ιούνιο, προκειμένου να μη μείνουν ακάλυπτοι οι εργαζόμενοι με ευέλικτες μορφές εργασίας.
Κλειστό θα μείνει το 60% των μεγάλων ξενοδοχείων Ελπίδες για τα Airbnb, τις μικρές μονάδες και τον οδικό τουρισμό - Μόλις 10-20% από 34 εκατ. τουρίστες πέρσι αναμένονται από Ιούλιο
Το καλοκαίρι φέτος στην Ελλάδα ξεκινά τον... Αύγουστο και βλέπουμε... Από τότε έχουν τα πρώτα -δειλά- αιτήματα για κρατήσεις τα καταλύματα σε όλη τη χώρα, εν μέσω θολού σκηνικού όπως διαμορφώνεται από τα μέχρι στιγμής δεδομένα, με το θερινό πρόγραμμα των αεροπορικών να είναι στον αέρα μέχρι να αρθούν οι ταξιδιωτικές απαγορεύσεις, να βρεθούν τα κατάλληλα και αξιόπιστα τεστ, να καθοριστεί το γενικότερο πλαίσιο των ταξιδιών -ιδανικά με ενιαία πανευρωπαϊκά πρωτόκολλα που όμως δεν έρχονται-, αλλά και το ειδικό πλαίσιο για τα υγειονομικά πρωτόκολλα εντός των ξενοδοχείων ώστε να διασφαλίζονται επισκέπτες και εργαζόμενοι. Κι αυτό, σε όσα από τα ξενοδοχεία ανοίξουν φέτος, αφού οι πιθανότητες για το αντίθετο είναι παραπάνω από ισχυρές.
Οσο περνούν οι μέρες τόσο χαμηλώνει ο πήχης για τις μονάδες που μπορεί να ανοίξουν τη φετινή σεζόν - και θα είναι κυρίως οι μικρότερου μεγέθους και χαμηλότερης δυναμικότητας που θα έχουν χαμηλότερα λειτουργικά κόστη. Ηδη εκτιμήσεις φορέων του κλάδου κάνουν λόγο ακόμη και για μόλις 40% των μονάδων σε όλη τη χώρα, ποσοστό που μεταφράζεται κοντά στις 4.000 μονάδες από το σύνολο των 10.000 του ξενοδοχειακού δυναμικού της χώρας.
Μεγάλος προβληματισμός στους κόλπους των ξενοδόχων, όσο παραμένουν καθηλωμένα τα αεροσκάφη στα ευρωπαϊκά αεροδρόμια, χωρίς μάλιστα ένα χρονικό ορόσημο για το άνοιγμα των συνόρων, υπάρχει και για την 1η Ιουνίου, ημερομηνία κατά την οποία έχει ανακοινωθεί από το κυβερνητικό επιτελείο η έναρξη λειτουργίας των μονάδων 12μηνης λειτουργίας, π.χ. σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη, οι οποίες δεν βλέπουν από πουθενά... φως για κρατήσεις.
Ο κλάδος θεωρεί ότι ο πρώτος που μπορεί να ανακάμψει είναι ο οδικός τουρισμός κυρίως από τα Βαλκάνια, ο οποίος ωστόσο μπορεί να τροφοδοτήσει κατά κύριο λόγο τους προορισμούς στη Βόρεια Ελλάδα και έχει σαφώς μικρότερο μερίδιο επί του συνόλου. Ενδεικτικά, αεροπορικώς έρχεται περί το 68% των επισκεπτών, οδικώς 29% (με σαφώς μικρότερο μπάτζετ), με θαλάσσια μέσα ένα 3%, ενώ μηδενικό είναι το μερίδιο των σιδηροδρομικών αφίξεων.
Για τη φετινή σεζόν, επί του παρόντος, σε όλη την Ευρώπη οι κυβερνήσεις, αν δεν αποθαρρύνουν πλήρως τους πολίτες τους να κλείσουν διακοπές, τουλάχιστον τους στρέφουν εντός των τειχών, σε μια προσπάθεια να στηρίξουν τις δικές τους οικονομίες και να αυξήσουν τις δαπάνες στο εσωτερικό, αλλά παράλληλα να στηρίξουν και τον δικό τους τουρισμό, καθώς διαβλέπουν μία χρονιά παντελώς αβέβαιη και χαμένη όσον αφορά τον δικό τους εισερχόμενο.
Ενδεικτικά, μετά τη Γερμανία και η Ισπανία, το βαρύ πυροβολικό στον ευρωπαϊκό τουρισμό, δήλωσε την περασμένη εβδομάδα «κλειστή» για τους τουρίστες μέχρι να είναι σε θέση να εγγυηθεί την ασφάλειά τους, με τον Ισπανό πρωθυπουργό Πέδρο Σάντσεθ να μην έχει ακόμη την απάντηση στο ερώτημα πότε και αν οι Ισπανοί θα κάνουν φέτος διακοπές. Επίσης, το σύνθημα «Vacanze in Italia» (Διακοπές στην Ιταλία) ήδη έχει αρχίσει να κερδίζει έδαφος στην Ιταλία.
Διακοπές σε εξοχικά και σπίτια φίλων για το 43% των Ελλήνων
Το «Διακοπές στην Ελλάδα» θα είναι κυρίαρχο φέτος και στη χώρα μας. H στροφή στον Ελληνα είναι, μαζί με τον οδικό τουρισμό, ένα από τα μεγάλα ζητούμενα φέτος στο αργοπορημένο ξεκίνημα της σεζόν από τον Ιούλιο και μετά, όταν δοθεί το πράσινο φως για να ανοίξουν τα ξενοδοχεία εποχικής λειτουργίας στους τουριστικούς προορισμούς, μετά την έναρξη των 12μηνης λειτουργίας που έχει καθοριστεί για την 1η Ιουνίου.
«O εσωτερικός τουρισμός είναι βέβαιο ότι θα παίξει ρόλο φέτος το καλοκαίρι, θα είναι μια ένεση ρευστότητας», δηλώνουν συνεχώς οι τουριστικοί φορείς το τελευταίο διάστημα. Ο ίδιος ο πρόεδρος του Συνδέσμου Ελληνικών Τουριστικών Επιχειρήσεων (ΣΕΤΕ) Γιάννης Ρέτσος επισημαίνει: «Δεν αντικαθιστά τουριστικό συνάλλαγμα, ωστόσο θα είναι μια ένεση ρευστότητας προς τις επιχειρήσεις, και βέβαια θα εξαρτηθεί προφανώς από τη διάθεση και την οικονομική δυνατότητα του Ελληνα να κάνει διακοπές».
Η τελευταία έρευνα του Εργαστηρίου Μάρκετινγκ MARLAB του Πανεπιστημίου Μακεδονίας, που πραγματοποιήθηκε διαδικτυακά το χρονικό διάστημα 23-25 Απριλίου 2020 προκειμένου να καταγράψει τις προθέσεις και τις προτιμήσεις των Ελλήνων σε ό,τι αφορά τις καλοκαιρινές τους διακοπές, σκιαγραφεί τη γενική εικόνα: σχεδόν οι μισοί Ελληνες (47%) σχεδιάζουν να κάνουν διακοπές φέτος το καλοκαίρι και συγκεκριμένα τον Αύγουστο (65%). Η Ελλάδα είναι ο κύριος τόπος διακοπών για τους Ελληνες φέτος στο συντριπτικό ποσοστό του 90%, με ένα 7% να δηλώνει Ελλάδα και εξωτερικό και μόλις ένα 3% το εξωτερικό.
Σε ό,τι αφορά τη διαμονή, το 46% δηλώνει ότι θα μείνει σε ξενοδοχείο, το 14% σε σπίτι φίλων, το 29% στο εξοχικό ή πατρικό τους και το 19% σε Airbnb. Οι μισοί Ελληνες (50%) θεωρούν ότι θα ξοδέψουν τα ίδια ποσά για τις καλοκαιρινές διακοπές τους όπως και πέρυσι, ενώ οι κύριοι λόγοι για τους οποίους δεν θα κάνει διακοπές το 19% του δείγματος είναι λόγω έλλειψης χρημάτων (36%), λόγω κορωνοϊού (32%) και λόγω φόρτου εργασίας (22%).
Η εικόνα είναι κατά πολύ διαφορετική σε σχέση με ό,τι δήλωναν προ κορωνοϊού οι Ελληνες σε άλλη έρευνα για τις προθέσεις τους στα ταξίδια το 2020, αυτή της εταιρείας τουριστικού μάρκετινγκ Mindhaus: τα ταξίδια στο εξωτερικό ως τάση προηγούνταν έναντι εκείνων εντός Ελλάδος, με 1 στους 2 να δηλώνει ότι θα ταξιδέψει το 2020 στο εξωτερικό, ένα 31% εντός Ελλάδος, ενώ το υπόλοιπο 19% δεν είχε αποφασίσει ακόμη.
Το αρνητικό είναι ότι ο εσωτερικός τουρισμός όσο και να ενισχυθεί φέτος -και θα ενισχυθεί προς δύο κατευθύνσεις, όπως δηλώνει στο «ΘΕΜΑ» ο υπουργός Τουρισμού Χάρης Θεοχάρης, με την αναβίωση του προγράμματος «Τουρισμός για Ολους» και τον κοινωνικό τουρισμό σε συνεργασία με το υπουργείο Εργασίας- δεν μπορεί να καλύψει το κενό καθώς είχε ατονήσει τα τελευταία χρόνια.
Οι Ελληνες στα χρόνια της οικονομικής κρίσης μείωσαν τα ταξίδια στο εσωτερικό και μέχρι και το 2019, όταν ταξίδευαν, προτιμούσαν περισσότερο το εξωτερικό, με τις δαπάνες να αντιστοιχούν για την περσινή χρονιά στα 2,7 δισ. ευρώ.
Την ίδια στιγμή, η δαπάνη των Ελλήνων στη χώρα μας δεν ξεπερνά το 1,5 δισ. ευρώ, όταν στο ξεκίνημα της κρίσης, το 2008, το αντίστοιχο νούμερο ήταν λίγο κάτω από τα 3,9 δισ. ευρώ. Εξ ου και όσοι παρακολουθούν τα τεκταινόμενα στον κλάδο, συγκρίνοντας τις άμεσες τουριστικές εισπράξεις των 18,2 δισ. ευρώ από τις διεθνείς αφίξεις του 2019 με τις εσωτερικές και ανακυκλούμενες δαπάνες των Ελλήνων κάνουν λόγο για σύγκριση της χωρητικότητας μιας... νταλίκας με το πορτμπαγκάζ ενός Ι.Χ.
Οσο δεν υπάρχουν πτήσεις δεν υπάρχουν τουρίστες
Με αυτά τα δεδομένα για φέτος, λοιπόν, από εκεί που η Σαντορίνη, το 2019, φιγουράριζε στα διεθνή Mέσα στους προορισμούς που αντιμετωπίζουν πρόβλημα υπερτουρισμού και το στοίχημα για την Ελλάδα φέτος εντοπιζόταν στο μείζον ζήτημα της διαχείρισης των προορισμών ως προς τις αντοχές των υποδομών και των υπηρεσιών, πλέον ο κορωνοϊός προσγείωσε φέτος τον κλάδο -όχι μόνο στην Ελλάδα, αλλά και πανευρωπαϊκά- στην εποχή του μη τουρισμού.
Mία πρώτη εικόνα για τις (ανύπαρκτες) κρατήσεις του φετινού καλοκαιριού δίνει στο «ΘΕΜΑ» ο πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ξενοδόχων Γρηγόρης Τάσιος:
«Τα συμβόλαια που υπάρχουν με τους tour operators και τα μεγάλα τουριστικά γραφεία είναι σε αδράνεια όσο δεν ξεκινούν οι πτήσεις από το εξωτερικό, ενώ για την περίοδο που έχει ήδη τρέξει -και όσο διαρκούν οι ταξιδιωτικοί περιορισμοί- η προσπάθεια είναι να δίνονται στους πελάτες κουπόνια εξαργύρωσης (σ.σ.: vouchers) έναντι ακυρωτικών για μελλοντική χρήση τόσο από τις ελληνικές τουριστικές επιχειρήσεις όσο και αυτές του εξωτερικού».
Το ζήτημα του ανοίγματος των αερομεταφορών είναι κρίσιμο για τον ελληνικό τουρισμό αν ληφθεί υπόψη ότι κοντά 7 στους 10 επισκέπτες έρχονται στη χώρα από αέρος, επομένως όσο δεν υπάρχουν πτήσεις δεν υπάρχουν και ξένοι τουρίστες.
Με το δεδομένο λοιπόν ότι οι αεροπορικές συνδέσεις παραμένουν στον αέρα, οι Ελληνες ξενοδόχοι αναμένουν «ότι θα υπάρξει κάποια ζήτηση από τον Ιούλιο και μετά -όσον αφορά τον οδικό τουρισμό- κυρίως από τα Βαλκάνια, χωρίς ωστόσο και σε αυτή την περίπτωση να είναι ξεκάθαρο το τοπίο», επισημαίνει ο κ. Τάσιος και προσθέτει:
«Για τους υπόλοιπους επισκέπτες από το εξωτερικό έχουμε κάποια δειλά αιτήματα - περισσότερο σε επίπεδο διερευνητικών κρούσεων από τον Αύγουστο και μετά, από βασικές αγορές της χώρας, όπως για παράδειγμα από τη Γερμανία, χωρίς βέβαια αυτά να μετουσιώνονται και σε κρατήσεις. Από τους Ελληνες, επί του παρόντος, επίσης δεν υπάρχουν αιτήματα για κρατήσεις μέχρις ότου να ομαλοποιηθεί η κατάσταση, έστω και εν μέρει, μετά το γενικότερο lockdown».
Στον κλάδο είναι διάχυτη η αβεβαιότητα που επικρατεί αυτή τη στιγμή σε όλα τα επίπεδα (υγειονομικό, οικονομικό, εργασιακό και λειτουργικό) σε σχέση με τις παρεμβάσεις που θα πρέπει να γίνουν - και εκεί εντοπίζεται και ο προβληματισμός για το αν τελικά θα πρέπει να ανοίξουν φέτος τα ξενοδοχεία: «Αναμένουμε τα υγειονομικά κριτήρια που θα τεθούν, ενώ δεν γνωρίζουμε ποια ακριβώς θα πρέπει να είναι η διαχείριση σε περίπτωση πιθανού κρούσματος», αναφέρουν οι ξενοδόχοι.
Από την πλευρά του κυβερνητικού επιτελείου, αναφέρεται μεν ότι δεν υπάρχει η πρόθεση να μετατραπούν τα ξενοδοχεία σε... νοσοκομεία σε περίπτωση κρούσματος και ότι σε αυτό το ενδεχόμενο θα γίνει άμεση μεταφορά του ασθενούς σε νοσοκομείο αναφοράς και εν συνεχεία απολύμανση του ξενοδοχείου, ωστόσο οι ξενοδόχοι από την πλευρά τους κρατούν μικρό καλάθι θέτοντας τα εξής εύλογα ερωτήματα:
Θα αντιδράσουν οι υπόλοιποι πελάτες φυσιολογικά; Δεν θα έχουν επιθυμία να γυρίσουν πίσω στη χώρα τους; Δεν θα πρέπει να γίνει ιχνηλάτηση των επαφών του κρούσματος και μέχρι ποιο σημείο θα είναι αυτές;
«Το ζήτημα δεν είναι ότι οι ξενοδόχοι δεν θέλουν να ανοίξουν τα καταλύματα, αλλά αν πράγματι υφίστανται οι ελάχιστες συνθήκες και διασφαλίσεις για να τα ανοίξουν. Αυτό που διαπιστώνεται αυτή τη στιγμή είναι ότι με τα σημερινά δεδομένα υπάρχει μία τάση να ανοίξουν τα ξενοδοχεία μικρότερης δυναμικότητας, αφού όσο αυξάνεται η δυναμικότητα τόσο αυξάνεται και το κόστος, ωστόσο χωρίς άνοιγμα συνόρων και χωρίς ξεκάθαρες τις ευθύνες και τη συνολική διαχείριση σε περίπτωση κρούσματος το εγχείρημα καθίσταται ιδιαίτερα δύσκολο», σχολιάζει ο κ. Τάσιος.
Δέσμη μέτρων για άμεση στήριξη του τουρισμού και υιοθέτηση κοινών πρωτοκόλλων υγείας και ασφάλειας στα ταξίδια ζητεί από τις Βρυξέλλες και ο ιδιωτικός τομέας. Οι τουριστικοί σύνδεσμοι από την Ελλάδα (υπογράφει ο πρόεδρος του ΣΕΤΕ, Γιάννης Ρέτσος), τη Γερμανία, την Ιταλία και τη Νορβηγία, με επιστολή τους προς τον επίτροπο Μπρετόν, επισημαίνουν ότι το lockdown και τα μέτρα απαγορεύσεων θα αποτελέσουν ισχυρό χτύπημα για τον κλάδο το 2020, ωστόσο εφόσον ληφθούν τα σωστά μέτρα «μπορούμε να αναμένουμε ανάκαμψη από το 2021 και μετά.
Προαπαιτούμενο για την επανεκκίνηση των ταξιδιών είναι η επεξεργασία ενός πανευρωπαϊκού πρωτοκόλλου υγείας και ασφάλειας για όλη την αλυσίδα των ταξιδιών και του τουρισμού που θα ακολουθήσουν όλα τα κράτη-μέλη.
Η εναλλακτική να ακολουθήσει κάθε χώρα τα δικά της πρωτόκολλα, όπως έχει ήδη δρομολογηθεί και σχεδιάζεται από ορισμένα κράτη-μέλη, θα οδηγήσει σε αποσπασματική αντιμετώπιση και αυξημένη αβεβαιότητα τους εν δυνάμει ταξιδιώτες, λειτουργώντας αποτρεπτικά για τα ταξίδια. Για τον λόγο αυτό είναι ιδιαίτερης σημασίας τα μέτρα να είναι ενιαία, ρεαλιστικά και βιώσιμα για την τουριστική βιομηχανία, ώστε να επανεκκινήσει η φετινή σεζόν με υγειονομικούς ελέγχους στις χώρες προέλευσης -με βάση ένα ευρωπαϊκό πρωτόκολλο- και να ελαχιστοποιηθούν τα προβλήματα και η αβεβαιότητα στους ταξιδιώτες».
Ζοφερή εικόνα στις κρατήσεις ανά την Ελλάδα
Πελοπόννησος: Χάθηκε ήδη το 30% των εσόδων
Στην άλλη πλευρά της Ελλάδας, στην Πελοπόννησο, αν και θεωρητικά θα περίμενε κανείς αυτή να επωφεληθεί ως έναν βαθμό φέτος από τον οδικό τουρισμό, η εικόνα είναι κατά πολύ διαφορετική όπως τη μεταφέρει στο «ΘΕΜΑ» ο κ. Μαρινάκος Κωνσταντίνος, πρόεδρος Τουριστικού Οργανισμού Πελοποννήσου, της Ενωσης Ξενοδοχείων Αρκαδίας και καθηγητής Τουριστικού Μάνατζμεντ: «Η περιοχή της Πελοποννήσου έχει την ιδιαιτερότητα ότι το δίμηνο Μαρτίου-Απριλίου έχει μεγάλη κινητικότητα από σχολικό και πολιτιστικό τουρισμό.
Μόνο από το lockdown των δύο μηνών ακυρώθηκαν στην Αρχαία Ολυμπία οι αφίξεις 172 πούλμαν που είχαν προγραμματιστεί για την περίοδο αυτή, από την οποία προέρχεται κάθε χρόνο το 25%-30% των συνολικών εσόδων του κλάδου. Στο κομμάτι του οδικού τουρισμού από το εξωτερικό ως περιοχή δεν έχουμε να περιμένουμε και πολλά από τη στιγμή που οι οδικοί τουρίστες που αναμένονται φέτος, κατεξοχήν από τα Βαλκάνια, κατευθύνονται κυρίως στη Βόρεια έως και την Κεντρική Ελλάδα.
Το ενδιαφέρον λοιπόν στρέφεται κυρίως στον Ελληνα τουρίστα, ο οποίος ωστόσο δεν μπορεί σε καμία περίπτωση να αντισταθμίσει τη μεγάλη απώλεια εσόδων, ενώ είναι και πολλοί αυτοί που θα προτιμήσουν σπίτια φίλων και εξοχικά». Ο κ. Μαρινάκος επισημαίνει ότι μεγάλο μερίδιο των καταλυμάτων της περιοχής δεν πρόκειται να ανοίξει φέτος - «ειδικά αυτά που έχουν μεγαλύτερο μέγεθος και άρα υψηλότερα κόστη λειτουργίας από τη στιγμή που θα πρέπει να υιοθετηθούν τα νέα υγειονομικά πρωτόκολλα», πολύ περισσότερο δε ενώ είναι άγνωστο τι θα γίνει με τις αεροπορικές συνδέσεις:
«Τα τελευταία χρόνια ένα 70%- 80% επί του συνόλου των διεθνών αφίξεων στην Πελοπόννησο έρχονται από αέρος, ακόμη και από το “Ελ. Βενιζέλος”, επομένως αν δεν υπάρχουν αεροπλάνα, δεν θα υπάρχουν έστω και οριακές πληρότητες για να βγαίνουν τα έξοδα. Από πλευράς κρατήσεων, υπάρχουν κάποια δειλά αιτήματα από τον Αύγουστο και μετά, ωστόσο με μεγάλες πιέσεις ως προς τις τιμές από τους tour operators για εκπτώσεις ακόμη και πάνω από 40%. Χρειάζεται ένα σοκ ρευστότητας ώστε να περάσουμε τον φετινό σκόπελο έως το 2021 και να μη χάσουμε έναν στρατηγικό κλάδο της οικονομίας όπως είναι ο τουρισμός».
Σαντορίνη: 30% κάτω οι τιμές στα 5άστερα
Στον προορισμό που ήταν πέρυσι το ελληνικό παράδειγμα του «υπερτουρισμού», τη Σαντορίνη, φέτος ένα 30% των ξενοδόχων δεν θα ανοίξει: «Οι πληρότητες για τον Αύγουστο είναι μετά βίας στο 30%, ενώ για τον Ιούλιο, και με δεδομένη την παράταση της αβεβαιότητας ως προς τα αεροπορικά ταξίδια, από την περασμένη εβδομάδα έχουν αυξηθεί οι ακυρώσεις», επισημαίνει ο πρόεδρος των ξενοδόχων της Σαντορίνης, Αντώνης Ηλιόπουλος. Και συνεχίζει: «Την περασμένη εβδομάδα οι πληρότητες ήταν στο 30% για τον Ιούλιο και τώρα έχουν πέσει ήδη στο 20%. Για Μάιο-Ιούνιο φυσικά ούτε λόγος να γίνεται, έχουν ακυρωθεί ή ακυρώνονται σταδιακά τα πάντα.
Περιμένουμε το πλαφόν για τις πληρότητες στα ξενοδοχεία με βάση τα πρωτόκολλα που θα ανακοινωθούν, αν δηλαδή θα είναι στο 60%, 70% ή 80%, και τους ειδικότερους όρους λειτουργίας. Ωστόσο είναι δεδομένο ότι όσοι διαθέτουν παραπάνω από μία μονάδες δεν θα τις λειτουργήσουν στο σύνολό τους. Ακόμη και μονάδες που περιλαμβάνουν μόνο σουίτες, επομένως θεωρητικά είναι πιο εύκολη η διαχείριση της κατάστασης, δεν θα ανοίξουν λόγω έλλειψης κρατήσεων όσο δεν ξεκαθαρίζεται το τι θα γίνει στο κομμάτι των μεταφορών».
Στο ερώτημα αν οι πολυτελείς μονάδες του νησιού έχουν ρίξει τις τιμές τους, ο κ. Ηλιόπουλος αναφέρει: «Παρά τα αυξημένα κόστη που συνεπάγεται η λειτουργία των καταλυμάτων λόγω της πανδημίας, οι τιμές είναι φέτος κατά 30% χαμηλότερες σε σύγκριση με αυτές που είχαμε προϋπολογίσει στην αρχή της χρονιάς. Πέρυσι μιλούσαμε για υπερτουρισμό, διαχείριση προορισμού και πράσινα ξενοδοχεία, φέτος μιλάμε για μηδέν τουρισμό».
Κρήτη: 1-3 κρατήσεις την ημέρα στις μεγάλες μονάδες
Αεροπορικές συνδέσεις και λειτουργικά κόστη είναι το μεγάλο ζήτημα και για την Κρήτη, όπου μεγάλη μερίδα των καταλυμάτων αφορά πολύ μεγάλες μονάδες: «Το πλάνο για φέτος για όσους ξενοδόχους διατηρούν πάνω από μία μονάδα είναι να ανοίξουν μόνο ένα ξενοδοχείο και να διοχετεύσουν τους πελάτες τους εκεί», αναφέρει στο «ΘΕΜΑ» ο πρόεδρος των Ξενοδόχων Ηρακλείου Νίκος Χαλκιαδάκης. Ως προς τις ακυρώσεις, «αυτές πάνε ανάλογα με τις ταξιδιωτικές απαγορεύσεις - για παράδειγμα, τώρα, και από τη στιγμή που δεν ανοίγουν ακόμη οι συνδέσεις ακυρώνονται σταδιακά ανά εβδομάδα οι κρατήσεις του Μαΐου.
Αναμένουμε η σεζόν να ξεκινήσει δειλά από τις αρχές Ιουλίου, αφού μέχρι το τέλος Ιουνίου ουσιαστικά πελάτες δεν μπορούν να υπάρξουν. Ωστόσο, ευελπιστούμε να έχουμε το συντομότερο δυνατό τα υγειονομικά πρωτόκολλα λειτουργίας για τα ξενοδοχεία. Ως προς τις νέες κρατήσεις, υπάρχουν -αν και με το σταγονόμετρο- από τον Αύγουστο και μετά: για παράδειγμα, για επιχειρήσεις που μπορεί να έχουν 700 δωμάτια στο σύνολο και δέχονταν από 50 έως και 80 κρατήσεις ανά ημέρα σε προηγούμενες καλές εποχές, τώρα μπορεί να μπαίνουν από 1 έως 3 και είμαστε και ευχαριστημένοι».
Ιόνιο: Ελάχιστες κρατήσεις από Αύγουστο
Ιδιο είναι το σκηνικό και στο Ιόνιο.«Αυτή τη στιγμή παρατηρούμε μια πολύ μικρή ροή κρατήσεων για Αύγουστο, Σεπτέμβριο και Οκτώβριο και έντονες ακυρώσεις για τις κρατήσεις στις ημερομηνίες που πλησιάζουν - Μαΐου και Ιουνίου. Αυτό δείχνει ότι και ο κόσμος περιμένει τις εξελίξεις», επισημαίνει στο «ΘΕΜΑ» ο πρόεδρος της Ενωσης Ξενοδόχων Κέρκυρας, Χαράλαμπος Βούλγαρης. «Νομίζω η ψυχολογία των επισκεπτών, που όμως ακόμα δεν μπορούμε να προβλέψουμε με σαφήνεια, θα παίξει σημαντικό ρόλο στην πορεία του φετινού καλοκαιριού.
Ακόμα δεν υπάρχει σαφής εικόνα για τον αριθμό των ξενοδοχείων που θα ανοίξουν και πόσα θα είναι αυτά που θα παραμείνουν κλειστά, καθώς οι εξελίξεις είναι καθημερινές, ραγδαίες και επηρεάζουν τις αποφάσεις μας. Σημαντικό ρόλο στην απόφαση κάθε ξενοδόχου θα παίξει η διασφάλιση της υγείας των επισκεπτών και των εργαζομένων, η πορεία των κρατήσεων και η στήριξη που θα έχει από την ελληνική Πολιτεία ο κλάδος. Ο μεγαλύτερος φόβος που έχει ο κάθε ξενοδόχος αυτή τη στιγμή είναι η βιωσιμότητα της επιχείρησής του, ενώ αναμένουμε με αγωνία και τα αναγκαία πρωτόκολλα υγείας που θα θεσπιστούν και είναι σίγουρο ότι θα ανεβάσουν τα λειτουργικά έξοδα».
Ρόδος: Προβληματισμός για τα πρωτόκολλα
Σε έναν από τους πλέον δημοφιλείς και ανεπτυγμένους προορισμούς της Ελλάδας, τη Ρόδο, όπου λειτουργούν μεγάλου μεγέθους μονάδες, τα μηνύματα που έρχονται από τους ξένους tour operators για τα πρωτόκολλα λειτουργίας των ξενοδοχείων με τα οποία συνεργάζονται ουσιαστικά οδηγούν στη μη λειτουργία.
«Πέραν των συνεχών απολυμάνσεων που απαιτούνται καθημερινά, θα πρέπει να καταργηθούν οι κατάλογοι και τα μετρητά, και να γίνονται όλα ηλεκτρονικά, τα παιδιά να κυκλοφορούν με μάσκες στις παιδικές χαρές, όπου θα πραγματοποιούνται απολυμάνσεις τρεις φορές την ημέρα, να μειωθούν δραστικά οι αποστάσεις ανάμεσα στα τραπέζια, να είναι περιορισμένος ο αριθμός των τουριστών μέσα στις πισίνες και πλήθος άλλων μέτρων», επισημαίνει ο κ. Γιώργος Ματσίγκος, πρόεδρος του Συλλόγου Διευθυντών Ξενοδοχείων Ρόδου. Και συνεχίζει: «Τα πρωτόκολλα που θέτουν οι ξένοι tour operators θα πιστοποιούνται από εξειδικευμένες εταιρείες, πέραν φυσικά των πρωτοκόλλων που θα εφαρμοστούν σε εθνικό επίπεδο.
Τα μηνύματα που έρχονται από το εξωτερικό, από αεροπορικές και ξένα γραφεία παραπέμπουν σε πλήρη αβεβαιότητα για την εκκίνηση της σεζόν, την οποία τοποθετούν σε δύο με τρεις μήνες από τον Αύγουστο και μετά. Από τότε έχουμε δειλά κάποια αιτήματα για νέες κρατήσεις».
Αποστάσεις και πλεξιγκλάς
Ο προβληματισμός είναι «να εξασφαλιστεί μία ισορροπία σε υγειονομικό, κοστολογικό, αισθητικό και ψυχολογικό επίπεδο για τους επισκέπτες σε ό,τι αφορά τα πρωτόκολλα που θα απαιτηθούν εντός των ξενοδοχείων», δηλώνει στο «ΘΕΜΑ» ο πρόεδρος του Ξενοδοχειακού Επιμελητηρίου Ελλάδος (ΞΕΕ) Αλέξανδρος Βασιλικός.
Από τα πλεξιγκλάς, που συζητούνται να τοποθετηθούν στις ρεσεψιόν, και τους σταθμούς απολύμανσης στους κοινόχρηστους χώρους, μέχρι τη λειτουργία στους μπουφέδες του πρωινού, τις μάσκες σε εργαζομένους και πελάτες εντός των εσωτερικών χώρων, τις αποστάσεις στα τραπέζια και τις ομπρέλες στις παραλίες. Ηδη πολυτελείς μονάδες, όπως για παράδειγμα το «Four Seasons» στον «Αστέρα» Βουλιαγμένης, ενημερώνουν τους πελάτες τους ότι «οι ήδη μεγάλες αποστάσεις ανάμεσα στα τραπέζια θα αυξηθούν το ίδιο και στις παραλίες ανάμεσα στις ξαπλώστρες».
Ωστόσο, όλοι οι ξενοδόχοι αναμένουν τη δέσμη μέτρων που θα ανακοινωθεί κεντρικά τις επόμενες ημέρες από τις Ομάδες Εργασίας του υπουργείου Τουρισμού σε συνεργασία με τους υγειονομικούς και τον Εθνικό Οργανισμό Δημόσιας Υγείας (ΕΟΔΥ), «τα οποία από τη μία θα πρέπει να διασφαλίζουν στο 100% την υγεία εργαζομένων και επισκεπτών και από την άλλη δεν θα πρέπει να είναι τόσο αυστηρά ώστε οι φιλοξενούμενοι να νομίζουν ότι μπαίνουν σε νοσοκομείο. Οι ξενοδόχοι δεν μπορούν να γίνουν κλινικάρχες...» επισημαίνει ο κ. Βασιλικός.
Και με το δεδομένο ότι έχουν αρχίσει να ακούγονται πολλά το τελευταίο διάστημα για τις επιπτώσεις που θα έχουν τα νέα μέτρα στις τιμές των δωματίων, ο πρόεδρος του ΞΕΕ δηλώνει ότι «οι τιμές διαμορφώνονται πάντα από τη ζήτηση και την αγοραστική δυνατότητα του κοινού».
Ελπίδες για τα Airbnb
Απολύτως θολό είναι το τοπίο και στο μέτωπο των καταλυμάτων βραχυχρόνιας μίσθωσης, που βρέθηκαν στο επίκεντρο τις προηγούμενες ημέρες λόγω του αιτήματος από πλευράς των ξενοδόχων να υπάρξουν συγκεκριμένοι όροι και προϋποθέσεις ως προς τη λειτουργία τους και να μην επιτρέπεται αυτή καθολικά για υγειονομικούς λόγους.
Οι ιδιοκτήτες στην αγορά βραχυχρόνιων μισθώσεων ελπίζουν ότι θα κερδίσουν μεγαλύτερο μερίδιο από όσους -λίγους ξένους- αποφασίσουν να ταξιδέψουν λόγω της αποφυγής συγχρωτισμού, ενώ προσβλέπουν και στον Ελληνα τουρίστα, αφού 1 στους 5, ή αλλιώς 19%, δήλωσε στην έρευνα του Πανεπιστημίου Μακεδονίας ότι σκοπεύει να νοικιάσει τέτοιου είδους κατάλυμα (από το ήμισυ των Ελλήνων που ελπίζει ότι θα πάει διακοπές).
Από την πλευρά τους, οι ξενοδόχοι προτείνουν τον περιορισμό των βραχυχρόνιων μισθώσεων σε αδειοδοτημένα από το υπουργείο Τουρισμού καταλύματα. Οπως υποστηρίζουν, τα ακίνητα ιδιωτών που προσφέρονται για βραχυχρόνια μίσθωση μέσα από τις γνωστές πλατφόρμες (Airbnb, booking.com, Homeaway κ.λπ.) θα πρέπει για λόγους προστασίας της δημόσιας υγείας να πληρούν συγκεκριμένους όρους και προδιαγραφές, ήτοι να είναι μονοκατοικίες τουλάχιστον 80 τ.μ. με ανεξάρτητη εξωτερική προσπέλαση που θα αδειοδοτούνται και θα ελέγχονται από το υπουργείο Τουρισμού.
Από την άλλη, οι ιδιοκτήτες ακινήτων βραχυχρόνιας μίσθωσης εκτιμούν ότι στα καταλύματα βραχυχρόνιας διαμονής είναι πολύ πιο εύκολο να γίνεται απολύμανση μετά από κάθε αναχώρηση, αλλά και εάν χρειαστεί, να υπάρχει περιθώριο μιας ημέρας από αναχώρηση σε νέα άφιξη, πράγμα αδύνατον να εφαρμοστεί στα ξενοδοχεία, όπου πολλές φορές η αντικατάσταση πελατών γίνεται συνεχόμενα. Ο πρόεδρος του Πανελλήνιου Συλλόγου Διαχειριστών Ακινήτων, Ανδρέας Χίου, υποστηρίζει ότι το προϊόν των βραχυχρόνιων τουριστικών μισθώσεων αγγίζει το 15% του εγχώριου τουριστικού προϊόντος και θα πρέπει «οι ταξιδιώτες να έχουν τη δυνατότητα να κάνουν την επιλογή που ταιριάζει στις ανάγκες τους».
Αν και οι κρατήσεις και στον τομέα των βραχυχρόνιων τουριστικών μισθώσεων ακολουθούν τον δρόμο των ακυρώσεων λόγω της διακοπής των πτήσεων στους ευρωπαϊκούς αιθέρες, έρχονται επίσης με το σταγονόμετρο από τον Αύγουστο και μετά. Πάντως δεν είναι λίγοι οι ιδιοκτήτες του κλάδου που πιστεύουν ότι θα είναι περισσότεροι αυτοί που θα επιλέξουν μεμονωμένα σπίτια και βίλες για τις καλοκαιρινές τους διακοπές με βασική αιτία την αποφυγή συγχρωτισμού.
Οι ιδιοκτήτες και διαχειριστές καταλυμάτων βραχυχρόνιας διαμονής σε όλη την Ελλάδα δηλώνουν ότι για το υγειονομικό κομμάτι, πέραν των συνεργασιών με εταιρείες απολύμανσης, ετοιμάζουν και ένα πρωτόκολλο εφαρμογής των οδηγιών του ΕΟΔΥ για τον σωστό καθαρισμό και απολύμανση όλων των χώρων, ενώ είναι και ανοιχτοί να συζητήσουν με οποιονδήποτε αρμόδιο φορέα τρόπους εφαρμογής και ελέγχου οποιασδήποτε οδηγίας δοθεί από τον ΕΟΔΥ.
